Dil; kimilerimizce sıkıcı görünen, kimilerimizce de baş döndürücü güzelliklerin bulunduğu eşsiz bir kavramdır. Özünde dil, kendisi ile biraz ilgilenildiğinde onun inanılmaz biçimde büyüleyici dünyasının içinde yitip gideceğimiz koca bir evren gibidir. Bu durum yeryüzündeki bütün doğal diller için böyledir. Kültüre ilişkin değerlerin kimi yönlerden taşıyıcılığını eden dil, bize dikkatli bakıldığında geçmişe ilişkin de birtakım ipuçlarını sunar. Türkçemizden bu konuyla ilgili olarak çok güzel örnekler bulabiliriz. Örneğin; “tartmak” sözcüğü “ağırlık ölçmek” anlamında iken neden “tartışmak” sözcüğünü “ağırlık ölçüşmek” gibi bir anlamda kullanmayıp “çekişmek” sözcüğü ile neredeyse anlamdaş olarak kullanmaktayız? Bu iki sözcük birbirinden bağımsız köklerden mi geliyor? Yoksa anlam kayması mı yaşanmış? Anlam kayması gerçekleşmişse hangi sözcük gerçek anlama daha yakın ve anlam kayması nasıl gerçekleşmiş?
Zihnimizde dolanan birçok soruya yanıt bulmak için yalnızca günümüz Türkiye Türkçesini incelemek, soruların çözümüne ulaşmamızı ağırlaştırır. Buna çözüm olarak ilkin bakmamız gereken yerler, başka Türk dilleri ve Eski Türkçe olmalıdır. Biz sorulara yanıt için ilkin başka Türk dillerine bakalım. “Tartmak” sözcüğü birtakım Türk dilinde Türkiye Türkçesinde olan gibi “ağırlık ölçmek” anlamındadır. Ancak bu sözcüğün ilk anlamı “çekmek”tir. Türkiye Türkçesine en uzak Türk dili olan Çuvaş Türkçesinde bile “çekmek” anlamını koruyan “tartmak” eşdeğeri olan “turt-“ sözcüğü bulunmakta. Eski Türkçe için de baktığımızda “tartmak” sözcüğü “çekmek” anlamını özünde saklamaktadır. Peki, biz bu anlamı veya bunun kalıntılarını Türkiye Türkçesinin söz varlığında da bulabilecek miyiz? Kuşkusuz evet. Ağızlarımıza baktığımızda “çekmek” anlamının yaşadığını görebiliriz, ancak bu anlam da öldü ölecek bir konumda. Başka izlerin arayışına başladığımızda “tartmak” sözcüğünün başka anlamlarında ve bu sözcükten türemiş sözlerde, ayrıca deyimlerimizde “çekmek” anlamının kalıntılarıyla sıkça karşılaşabiliriz. “Tartaklamak, tartıp/tartarak yenme, tartma” gibi sözler başta olmak üzere örnekleri çoğaltabiliriz. Peki, ağırlık ölçümü ile çekmek arası ne tür bir ilgi var?
Ağırlık ölçmek için işleme düzeneği birbirinden değişik birçok aygıt kullanılmaktadır. Bu aygıtlardan el tartıları, bir kaba konmuş veya kancaya geçirilmiş bir nesnenin elle tutulmuş veya asılmış tartıyı aşağı “çekmesi” ile işler. Görüldüğü üzere aşağı doğru çekilen ağırlık ölçerin ölçümü için “Kaç kilo çekti/tarttı?” gibi bir kullanım doğmuştur. Bugün kimi Anadolu ağızlarında “çeki” sözü, “tartı” anlamında kullanılmaktadır. Görüldüğü gibi iki sözcük de birbirine koşut olarak varlığını sürdürmüştür. “Tartmak” sözcüğü öz anlamından uzaklaşsa da ondan türemiş kimi sözler bu öz anlamı özlerinde saklamışlardır. Bugün birçok Türk dilinde “tartmak” ile “çekmek” bir arada kullanılmakta.
“Tartmak” sözcüğünün öyküsünü araştırırken dildeki söz varlığı ile birlikte bu söz varlığının anlam birikimini doğrulamak amacıyla başka Türk dilleri ve Eski Türkçeden yararlandık. Bununla birlikte günümüz teknolojisinin gelişmesi ile birlikte çevremizde kolaylıkla görme olanağımızın olmadığı, ancak geçmişte oldukça yaygın kullanılan el tartılarının gözlemlediğimiz anlam değişimindeki etkisini geçmişe ilişkin bilgilerden yararlanarak görmüş olduk. Bu durum bize geçmişe dönük araştırmalarda dilin de oldukça önemli ipuçları taşıdığını göstermektedir.
Her şeyini yitirmiş bir kişi için kültürüne ilişkin en güçlü bağlardan biri dil birikimidir. Dil, geçmişe kurulan bir köprü görevi görmekte ve bu köprü geleceğe doğru kurulmayı sürdürmektedir. Bundan dolayı bir kültürün başat ögelerinden olan dil, o kültürün değerlerinin eksilmemesi amacıyla koruma altında tutulmalıdır. Bütün diller başka dillerin boyunduruğundan kurtulmalı ve yok olmanın eşiğindeki diller başta olmak üzere bütün dillerin söz varlığı belgelenip saklanmalıdır. Dillere sokulan yabancı sözler o dildeki geçmişe ilişkin kalıntıların yitip gitmesine ve o dilin bu birikimi geleceğe taşıyamamasına neden olabilir. Kimilerince dil pek önemsenmese de bütün bu örnekler dilin bizler için ne denli değerli olduğunu gösterir.
Yer’deki binlerce dilden biri olan Türkçemizin birikimlerini korumak amacıyla siz de “tartmak” sözcüğünün “çekmek” anlamını, bu güzelliği, anlatıp yaygınlaştırarak Türkçemizin birikimlerine katkıda bulunabilirsiniz.
Zihnimizde dolanan birçok soruya yanıt bulmak için yalnızca günümüz Türkiye Türkçesini incelemek, soruların çözümüne ulaşmamızı ağırlaştırır. Buna çözüm olarak ilkin bakmamız gereken yerler, başka Türk dilleri ve Eski Türkçe olmalıdır. Biz sorulara yanıt için ilkin başka Türk dillerine bakalım. “Tartmak” sözcüğü birtakım Türk dilinde Türkiye Türkçesinde olan gibi “ağırlık ölçmek” anlamındadır. Ancak bu sözcüğün ilk anlamı “çekmek”tir. Türkiye Türkçesine en uzak Türk dili olan Çuvaş Türkçesinde bile “çekmek” anlamını koruyan “tartmak” eşdeğeri olan “turt-“ sözcüğü bulunmakta. Eski Türkçe için de baktığımızda “tartmak” sözcüğü “çekmek” anlamını özünde saklamaktadır. Peki, biz bu anlamı veya bunun kalıntılarını Türkiye Türkçesinin söz varlığında da bulabilecek miyiz? Kuşkusuz evet. Ağızlarımıza baktığımızda “çekmek” anlamının yaşadığını görebiliriz, ancak bu anlam da öldü ölecek bir konumda. Başka izlerin arayışına başladığımızda “tartmak” sözcüğünün başka anlamlarında ve bu sözcükten türemiş sözlerde, ayrıca deyimlerimizde “çekmek” anlamının kalıntılarıyla sıkça karşılaşabiliriz. “Tartaklamak, tartıp/tartarak yenme, tartma” gibi sözler başta olmak üzere örnekleri çoğaltabiliriz. Peki, ağırlık ölçümü ile çekmek arası ne tür bir ilgi var?
Ağırlık ölçmek için işleme düzeneği birbirinden değişik birçok aygıt kullanılmaktadır. Bu aygıtlardan el tartıları, bir kaba konmuş veya kancaya geçirilmiş bir nesnenin elle tutulmuş veya asılmış tartıyı aşağı “çekmesi” ile işler. Görüldüğü üzere aşağı doğru çekilen ağırlık ölçerin ölçümü için “Kaç kilo çekti/tarttı?” gibi bir kullanım doğmuştur. Bugün kimi Anadolu ağızlarında “çeki” sözü, “tartı” anlamında kullanılmaktadır. Görüldüğü gibi iki sözcük de birbirine koşut olarak varlığını sürdürmüştür. “Tartmak” sözcüğü öz anlamından uzaklaşsa da ondan türemiş kimi sözler bu öz anlamı özlerinde saklamışlardır. Bugün birçok Türk dilinde “tartmak” ile “çekmek” bir arada kullanılmakta.
“Tartmak” sözcüğünün öyküsünü araştırırken dildeki söz varlığı ile birlikte bu söz varlığının anlam birikimini doğrulamak amacıyla başka Türk dilleri ve Eski Türkçeden yararlandık. Bununla birlikte günümüz teknolojisinin gelişmesi ile birlikte çevremizde kolaylıkla görme olanağımızın olmadığı, ancak geçmişte oldukça yaygın kullanılan el tartılarının gözlemlediğimiz anlam değişimindeki etkisini geçmişe ilişkin bilgilerden yararlanarak görmüş olduk. Bu durum bize geçmişe dönük araştırmalarda dilin de oldukça önemli ipuçları taşıdığını göstermektedir.
Her şeyini yitirmiş bir kişi için kültürüne ilişkin en güçlü bağlardan biri dil birikimidir. Dil, geçmişe kurulan bir köprü görevi görmekte ve bu köprü geleceğe doğru kurulmayı sürdürmektedir. Bundan dolayı bir kültürün başat ögelerinden olan dil, o kültürün değerlerinin eksilmemesi amacıyla koruma altında tutulmalıdır. Bütün diller başka dillerin boyunduruğundan kurtulmalı ve yok olmanın eşiğindeki diller başta olmak üzere bütün dillerin söz varlığı belgelenip saklanmalıdır. Dillere sokulan yabancı sözler o dildeki geçmişe ilişkin kalıntıların yitip gitmesine ve o dilin bu birikimi geleceğe taşıyamamasına neden olabilir. Kimilerince dil pek önemsenmese de bütün bu örnekler dilin bizler için ne denli değerli olduğunu gösterir.
Yer’deki binlerce dilden biri olan Türkçemizin birikimlerini korumak amacıyla siz de “tartmak” sözcüğünün “çekmek” anlamını, bu güzelliği, anlatıp yaygınlaştırarak Türkçemizin birikimlerine katkıda bulunabilirsiniz.
