“TONGAYA DÜŞMEK” DEYİMİNDEKİ TONGA SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE
Tonga sözcüğünün anlamını TDK “tuzak, hile" olarak veriyor. Bu sözcüğün tek başına kullanımına herhangi bir eserde rastlanmamış, sürekli deyim içinde kullanmışız bu sözcüğü. Kullanımdan düşen sözcükler; deyimler, ikilemeler, kalıplaşmış diğer söz birlikleri içinde arkaik şekilde yaşamaya devam edeblirler. Tonga sözcüğü de bunlardan biri.
Etimoloji sözlükleri bu sözcüğün kökeninin belli olmadığını belirtmiş, Kubbealtı sözlüğü, Nişanyan, Gülensoy sözlükleri bunlardan birkaçı. Eren’in sözlüğünde ise bu sözcük yer almamış.
Sözcüğü incleyerek etimolojisi üzerine odaklanalım:
Eski Türkçe devresinde to- eylemi kapamak, tıkamak anlamlarına gelen bir eylem. Günümüzde kullandığımız dolmak, doymak, dolu, tok gibi sözcükler bu kökten gelir.
Yine tarihi metinlerimizde tespit edilebilen ve bu kökten gelen diğer bir sözcüğümüz ton- eylemi. Bu eylem to- eyleminin edilgenlik eki almış biçimi. Kapatılmak, hapsolunmak, bağlanmak anlamlarına gelir ve Uygur devresinden itibaren metinlerde tespit edilebilir. Divanu Lugati't-Türk'te de aynı şekilde ve aynı anlamda görülür. Günümüzde Kırgızca ve Kazakçada tun- şeklinde ve hapsedilmek, kapatılmak anlamlarında kullanılır.
-ga eki, Türkçede fiil köklerine gelerek fiilden isim üretir. Özellikle bazı örneklerde söz konusu fiilin gerçekleştirildiği araç isimleri yapar. Mesela Süpürge sözcüğünde süpürme eylemini gerçekleştirdiğimiz araç olan süpürge ismi bu ekle üretilmiştir. Yonga, dalga, bölge sözcüklerinde de aynı ek bulunur. Tonga sözcüğünde de “ yakalanmak, hapsolunmak, kapatılmak” anlamlarındaki ton- eylemine –ga eki gelerek “hapsedilme eylemi için kullanılan araç ismi” yani “tuzak” anlamına gelen sözcük türetilmiş.
SONUÇ: Tonga sözcüğü diğer tüm Türkçe sözcükler gibi zekâ dolu bir işçiliğe sahip. to; kapamak, hapsetmek; ton-; hapsedilmek, kapatılmak; tonga kapatılma, hapsedilme aracı(tuzak) anlamındadır.
NOT: Muhtemelen yine bir fiilden isim yapım eki olan –gaç eki (süzgeç, yüzgeç, solungaç vb.), -ga eki ile isimden isim yapım eki +ç’nin birleşmesiyle oluşmuş birleşik yapıda bir ektir. Araç ismi yapma vazifesini zamanla bu ek devralmıştır. Zaten +ç eki tek başına da araç ismi yapar: ayraç, bağlaç,çekiç, tümleç,ulaç vb.
Herkese Türkçe duyarlılığı bol günler dilerim. J
Ömür GÜNER
