DİLİMİZİN DURUMU KRİTİK NOKTAYA GELDİ

Dr. Güllü Karanfil

Gagauziyada dilin durumunnan baalı bu artık 3-cü yazım. Ona göra fikirlerimi taa kısa hem öz yazmaa düşündüm.
Dilimiz yaşasın deyni 1988-lerdä ayaa kalktı aydınnarımız. 1991-dän beeri Serbest Moldovadayız. Dilimiz yaşasın, kullanılsın deyni 1994-tä avtonomiyamızı Moldova tanıdı, biz dä dilimizi, kulturamızı yaşadalım deyni ennerimizi suvadık.

Şindiki duruma baksak, o yıllarda gagauz dili taa yaygındı. Kasabalarda da gagauzça lafedän çoktu. Küülerdä gagauzça bilmeyän uşak beki hiç yoktu. Şkolalar Rusça olsa da küülerdä sokakta, başçalarda, şkolalarda uşaklar bir birinän ana dilindä lafedärdilär.
Serbest Moldova olduk, avtonomiyayı kurduk, ama  ekonomika haosu bizi daattı dört tarafa. O yılların gagauzça lafedän kasabalı aksakallar raametli oldu. Onnarın vnukaları dili üürenämedi. Kasabada moda diildi dilimiz.  Lafedännerin sayısı azaldı. Hem dä diil bir kerä. Sebep ne mi?

1. Globallaşma 

2. Gagauziyada dil politikasının olmaması

2. işsizlik sonunda Rusyaya göç olayı (rus dili taa önemni oldu). 

Büüklerä baksak, şindiki 45 yaştan yukarı olan gagauzlar şkolada dili üürenmedilär hem dä latincä okumaa hepsi bilmeer. Şkolalarda haftda 3 saat gagauz dili veriler. Gagauz Kasabalarında büüyän, Gagauziyada yaşayan büünkü  genç ana-bobalar (20-40 yaş) rus dillidirlär. Kasabalarda sokakta gagauz dili yok. Uşaklar maaledä ana dilini kullanmêêrlar. Küülerdä dä gençlär yarı-yarıya karışık bir dil kullanêrlar bir-birinnän lafedärkän.  
Dooru, kasabalarda ana-bobalar uşaklarınnan salt rusça lafederlär. Kendi evindä neylän uşaklartımı doyurayım düşünärek, milli duyguların da uyanmasına zaman kalmêêr.

Kasabada ayledä dil lafedilmäsä uşak sokakta üürenämäz dili, çünkü  kasabalar rusdilli. Sabur ettik, birkaç kişi dili kasabalarda yaymaa çalıştık, ama yapamadık, gücümüz, paramız yetmedi. Küülülär dili kurtaracek dedik, kendimizi auttuk...
Rusyaya göç edän aylelär. Yufka bilinçlilär ruslaşêr, kaavilerin aşırıda Milli duyguları uyanêr. Milli duygusu olannar dili üüretmää isterlär, ama üüredämerlär, çünkü bilmeerlar dili.

Bitki zaman

2010 da UNESKO dilimizi kaybelennär listesinä koydu. Biz ozaman dedik ‘’yooook bizim dilimiz kaybelmäz’’. Biz bunu yapêrız, şunu yapêrız.... hep optimist olmaa çalıştık. Dilimiz ölmeyecek dedik, ama bizi biraz düşündürdü o karar. Bizi o listeyä koyannar haklı çıktı.
Nerdäsä 10 yıl oldu küülerdä da kendi aralarında gagauzça lafedän ana-bobalar uşaklarınnan salt rusça lafederlär. Başçaların dili rusça. Evdä kompuyterdä, televizorda çızgi filmlär rusça. Küüyün uşak başçalarında uşaklar boş zamannarında bir birinnän artık ancak rusça lafederlär. Bu durum diil salt bir kaç küüda bu durum artık her bir gagauz küüyündä. Eer 3 yaşlı küçüklär gagauzça lafetmärsäydi, ozaman durum kötü. Bu uşakların gagauz gelecaää yok. Ne mentalitet, ne kultura, ne dä adetlar bu uşaa geçmäz. Uşak rusça lafedärsä o kendini sanêr, duyêr rus. Başçayı bitirip rusdilli şkolalarımız da yardım eder bu proțesä. Uşaklarınnan rusça lafedän gagauz aydınnarımız da: genç türkücülar, gagauz dili üüredicileri, eski psihologiyaya göra: ben aydınım sa uşak lääzım lafetsin salt rusça. Gagauzça sokakta üürenecek. Ama o küülü uşaan akrannarı da çoyu artık rusça lafeder. Üürenämeer uşak dili sokakta da.  

Gagauz küüyündä yaşayan 3 yaşlı gagauz uşak, gagauzça annamêêr sa... bu artık son kertik, bu artık Gagauz dilinin bitki soluu. Büün 3 yaşlı gagauz ancak rusça lafedärsä dil politikamız şindiki gibi gidärsä, artık 20 yıl sora gagauz dilindä lafedäbilän kişilerin sayısı birkaç kerä iisilecek. 50 yıl sora, (biz BÜÜN başçaları gagauz dilinä geçirmesäk), artık dili bilennärin sayısı kayıp kertiinä gelecek. Hepsi rusça lafedecek.  Büün artık hepsi annêêr, ani işlär kötü. Hepsi. Başkannık ta. Hepsi bunu kableder. Ne sä yapmaa isteerlär. ‘Nasıl yapalım da durumu kurtaralım’ kafa daadêrlar.
Bulgariyada, Gresiyada 20 yıl sora gagauz dili susacek. Aazını açıp bizä bakêrlar.  Umutları bizä baalı.   

Durumu kurtarmaa deyni  temeldän başlamalıyız. Uşaan temeli ayledä hem uşak başçasında koyulêr.

Ne mi yapmalıyız?

• Gagauz Yerindä Uşak başçalarını lafetmäk hem üüretmäk dilini Gagauz dilinä lääzım çevirelim. Haftada 3 gün gagauzça, 1 gün rusça, 1 gün molodvanca günneri olsun. Terbiyedicilär hem üüredicilär bu konuda pek disțiplinni lääzım olsun. Herşey onnara baalı. Hepsi (aşçıdan bekçiyä kadar ) o gün ancak o dildä lääzım laffetsin.

• Uşaklar için çızgi filmlär dublaj edilsin. Bu materiallar uşak başçalarına daadılsın, oradan da ana-bobalara. Renkli hem kaliteli interaktiv, sesli masal hem başka kiyatlar tiparlansın. 

• Bütün Gagauz okullarında muzıka, iş terbiyesi, güüdä terbiyesi, resim Gagauz dilinä geçsin.

• Gagauz dili kiyatları yenidän bakılsın.

• Terminologiya Komisiyası kurulsun. Sokak adları diiştirilsin, küü adları gagauzça yazılsın, iş yerlarinin tabelalarında gagauzça yazılar  Terminologiya Komisiyası tarafından redaktä edilsin.

• Kasabaların birindä gumanitar bir kolej açılsın: dil, el zanaatları, muzıka, halk oyunnarı, literatura da olan aktiv uşaklar toplanılsın.

• Temel hazır olduktan sora 1-4 klaslar gagauz dili üüretiminä geçsin.

Üürenicinin kulaa gagauz dilini işidarsä, gözü gagauzça yazıları görärsa, evdä hem okulda gagauz dili olarsa, dilimiz beki kurtulacek. Ama bu punktları çoyu lääzım yapılsın artık büün, çünkü bıçak kemää dayandı.
Şindiyä kadar çok metodika materialları tiparlandı. Materiallar var. Çeketmää var neylän. Kalanını da yapılacek.  

Okuyannarın çoyunun aklında şindi ‘’bu uşak bu dillän nereyä gidecek?’’ Kasabada hem küülerdä gagauz dilindä lafetmää becerän genç malierä sorêrım: ‘’Siz nereyä gittiniz? Şkolaya başladıktan sora rus dilini üürenmää başladınız. Bu uşaklar sa üç dillän artık sizin seçtiiniz şkolaya gidecek. Ama dünnänin neresindä olursa olsun her bir uşak ilk bilgileri ana dilindä lääzım alsın. Ancak ozaman var umut, ani o dil  o gagauzlan bitkiyä kadar yaşayacêk.
‘’Sora rusça üürenmää zor olacêk’’ düşünennerä cuvabım: bizdä zor olmayacek Gagauziyada rus dili ortam var, herşey şey rusça: TV, İnternet. Dili Başçalarda üüretmesäk rusdilli ortamda uşaan gagauzçası büük akțentlän olacek, ya da hiç olmayacek. O gagauz uşak 300 milionnuk büük Türk ailesindän kopacek.

Gagauz Yeri dilsiz kalmasın deyni ennerimizi suvamalıyız. Beklemää artık vakıt kalmadı.