Yirminci yüzyılın başlarına kadar yazılı bir edebiyat meydana getirememiş olan Gagauzların çok zengin bir sözlü edebiyatları vardır. Millî varlığın devamlılığını temin eden ana dili bu sözlü edebiyat sayesinde yaşayabilmiş ve Gagauz Türklerinin millî kimliğini asırlar ötesine taşıyabilmiştir. Halkın arasında devam eden ve ancak 20. yüzyılın başlarında derlenmeye başlanabilen bu sözlü edebiyat, onların aynı zamanda Türk dünyası coğrafyasıyla da bağlanabilmelerini sağlamıştır. Destanlar, masallar, efsaneler, türküler, bilmeceler, fıkralar, özellikle de Nasrettin Hoca fıkraları Türk kültürünün ortak malları olarak Gagauz halkı tarafından da anlatılmıştır. Halk edebiyatının sözlü olarak devam eden bu ürünleri, Türk coğrafyasının diğer taraflarında olduğu gibi Gagauzlar arasında da onların tarihî maceralarını, karakteristik özelliklerini yansıtan gerçekçi bir ayna durumundadır. Bu sebeple halk edebiyatı Gagauzlar için sadece millî varlığın devamlılığını sağlayan tabiî bir alan olmamış aynı zamanda sözlü tarih olmuştur. Sosyolojik ve tarihsel sebeplerle kendilerine ait bir yazıya çok geç kavuşan Gagauzlar için bu sözlü kültür sosyolojik, etnografik ve tarihsel malzeme ile yüklüdür. Yaşadıkları coğrafyalar, temasta bulundukları kültürler, üzerlerinde söz sahibi olan siyasî hakimiyetler, mensup oldukları din, Sovyet ideolojisinin edebiyatı Gagauzların sözlü edebiyatlarını bir tarafından daima etkilemiştir. Halk hafızasında devam eden ürünler, içinde yaşanılan siyasî hayat ve kültürel coğrafyanın tesirleriyle zaman zaman tahrif edilmiş veya değiştirilmiş bazen yapılan aktarmalarla yabancılaşmış olmasına rağmen Gagauzların millî kimlikleri açısından önemli olmuştur.

A. Gagauzların Halk Edebiyatı

Gagauzlara ait bu sözlü kültür ürünleri ilk olarak 20. yüzyılın başlarında bir Rus generali olan Moşkof tarafından derlenmiştir.1 Moşkof, Bulgaristan'da yaşayan Gagauzlarla da ilgilenmiş onların ağızlarından da derlemeler yaparak Proben der Volkliteratur der Turkischen Stâmme'nin onuncu cildinde yayınlamıştır.2

Bu ilk teşebbüsler Mihail Çakır'ın çalışmalarıyla devam etmiştir. Bir din adamı olan Mihail Çakır (1861-1938), Besarabyalı Gagauzların Tarihi (1934) adlı eseriyle Gagauz kültürünü anlatır.3

Bulgaristan'da yaşayan Gagauzlardan yapılan ilk derleme ve yayınlar ise Atanas Manov'a aittirler.4 Manov'un 1934'te Bulgarca yayınlanan bu eserinden sonra gelen Zajaczkowski'nin çalışması da Gagauz halk kültürü, inanışları ve edebiyatı hakkında bilgiler içermektedir.5

1957'de Gagauzlar kendi alfabelerini kullanmaya başlayınca bu alfabenin de kullanılması suretiyle hazırlanan ilk kitapta da yine halk edebiyatı ürünlerine geniş bir yer verilmiştir. 1959 tarihinde Diyonis Tanasoğlu tarafından hazırlanan Bucaktan Sesler'in iki büyük bölümünden biri "Evelki Sesler" başlığını taşımaktadır.6 Bu bölümde derlenen halk edebiyatı mahsulleri "halk türküleri, söleişler, bilmeyceler, halk masalları hem legendaları, Nasdreddin Hoca fıkraları" şeklinde alt başlıklarla sınıflandırılmıştır. Tanasoğlu Bucaktan Sesler'in "Söz başı"nda halk edebiyatı ve folklorun Gagauz kültürü açısından önemini şu cümleleriyle belirtir: "Folklor çok lâzımlı iştir. O gösterir bizim halkın zengin artistik yaratıcılığını, onun zor çekmeklerini, onun düşünmeklerini, hem tanımaklarını, onun ideallarını hem savaşmaklarını, onun duymaklarını hem karakterini onun tutumlarını hem bütün yaşayışını.

Bilgi araştırmaları içinde Gagauz folkloru pek paalı materialdır, zere o çok bildirişler verir Gagauzların istoryası için hem etnografyası için."7

Tanasoğlu'nun bu cümlelerinde de belirtildiği gibi Gagauzların yirminci asrın başlarına kadar sadece sözlü olarak gelişen daha sonra yavaş yavaş derlenmeye çalışılan halk edebiyatları Gagauzlar konusunda çalışan herkes ve her alan için zengin malzemeler sunmaktadır. Bu sebeple bu ürünleri sadece edebiyat açısından değil tarihî, sosyolojik ve etnografik açıdan da değerlendirmek gerekmektedir. Yaşadıkları tarihsel dönemler ve münasebette bulundukları veya birlikte yaşadıkları topluluklar onların halk edebiyatlarında ifadelerini bulmuşlardır.8

Tanasoğlu'nun açtığı yolda ilerleyen Nikolay Baboğlu da 1959'da Tatar-Kıpçak köyünden yaptığı derlemelerini Gagauz Folkloru adlı bir kitapta toplar.9 Bu kitap da "türküler; söleişler, bilmeyceler; masallar, legendalar, annatmaklar; Hoca Nasreddin için Gagauz fıkraları" başlıklı bölümlere ayrılmıştır.

Gagauz halk edebiyatında en canlı türü türküler oluşturmaktadır. Anadolu'da bugün hâlâ yaşamakta olan türkülerle büyük benzerlikler gösteren bu tür ortaya çıkış sebepleri, söyleyiş şekilleri ve anlattıkları duygular bakımından da aynıdır. Bir kısmı Gagauz müzikoloğu Mihail Kolsa'nın Türkülâr10 adlı kitabında notalandırılmış olan bu türküler bütün Türklerin ortak Asya geçmişine işaret etmektedir.11

Tarihî olaylar ve savaşlar etrafında söylenmiş olan cenk türküleri, sevda türküleri, kahramanlık türküleri, ağıt gibi kendi içerisinde işlediği konulara göre isimlendirilebilen türküler, Gagauz halkının hayata bağlılığının, zekâsının, sevgi ve coşkusunun, günlük hayatla ilgili bir takım ayrıntıların ifadesidirler. Bu türküler içerisinde tarihsel malzeme taşıyanlar ayrıca önemlidirler. Uzun yıllar Osmanlı coğrafyasında yaşayan Bulgaristan Gagauzlarından derlenmiş olan ağıt niteliğindeki Yemen türküsü, Kırım'ın Ruslar tarafından işgali üzerine söylenmiş olan Kırım türküsü, Varna, Sivastapol ve Çanakkale türküleri Anadolu Türklerinin yakın tarihindeki önemli olayların ve acılarının Gagauzlar tarafından da hissedildiğini ve paylaşıldığını göstermektedirler.12

Yine Köroğlu'nun kahramanlık türkülerinden birinin varyantının Gagauzlar arasında da söylenmesi ilgi çekicidir. Manov, derlediği türkünün altına düştüğü notta Köroğlu'nun arkadaşı Ayvaz'la birlikte Dobruca'ya da geçtiği ve Anadolu'da yaptığı zenginden alarak fakire dağıtma mücadelesine orada da bir müddet devam ettiği şeklinde bir açıklama getirmiştir.13 Gagauz bilim adamı Lüba Çimpoyeş de Dastannıy Epos Gagauzov adlı çalışmasında Köroğlu Destanı'nın Gagauzlar arasında anlatılan yedi varyantını tespit etmiştir.14

Balladlar, Gagauzların Balkan ve Rus edebiyatlarının tesirinde de kaldığını gösteren türkü türleridir. Dramatik olayların anlatıldığı balladlarda Rusların yaptığı savaşlar ve Osmanlı dönemi olayları anlatılmaktadır. M. A. Durbaylo, Ballada Türküleri adlı kitabında Gagauzların söyledikleri balladları derlemiştir.15 Derlediği ballad metinlerinde geçen bazı unsurları notlarla da açıklayan Durbaylo, Gagauzların başka bir cephesini aydınlatmıştır.

Gagauzlar, türkü ve manilerde Anadolu türkü ve mani şeklini devam ettirmişlerdir. Genellikle hecenin 4+3=7'li kalıbını ve aaba kafiyeli şeklini tekrarlayan Gagauzların, bazen bu kafiye şemasının dışına çıkarak aaaa ya da aabb'yi kullandıkları, hatta dört mısralık mani türünü beş, altı bazen on mısraya çıkardıkları da görülmektedir. S. Kuroğlu tarafından Ukrayna ve Moldova'nın Gagauz köylerinden derlenen "Gagauz Halk Yaratmaları"nın birinci kitabı olarak takdim edilen Maniler'de (1998) çeşitli mısra sayısı ve kafiye düzenine sahip 351 mani yer almıştır.16 Bu kitap Gagauz manileri konusundaki en son derlemedir. Bundan önce yayınlanan Moşkof, Manov, Zajaczkowski, Baboğlu ve Azerbaycanlı araştırmacı Güllü Yoloğlu'nun çalışmalarında da manilere yer verilmiştir.17 Türk dünyası ve Anadolu'daki manilerle büyük ortaklık gösteren bu tür yine konu dışında söylenen ilk iki mısradan sonra son iki mısrada ana fikre ulaşmaktadır.18

Gagauzların Türk dünyası ve Anadolu ile ortaklık teşkil eden diğer halk edebiyatı türü destanlardır. Manzum olarak ve bir saz eşliğinde söylenen destanların çok azının bazı kısımları yazıya geçirilmiş, bazılarının ancak hikâyeleri tespit edilebilmiştir. Lüba Çimpoyeş Gagauzların yaşadığı coğrafyalarda yaptığı araştırmalarda Arzu hem Kamber, Bil hem Zolu, Aşık Garip, Tahir hem Zühre, Dengi Boz ile Tepegöz ve Köroğlu destanlarının varyantlarına rastlamıştır. Türk dünyasının en büyük eserlerinden olan Dede Korkut'un izlerinin ve varyantlarının Gagauz destanlarında da görülmesi dinî farklılığa rağmen Türk dünyası içerisinde edebî devamlılığı vurgulamaktadır.19 Özellikle de Bamsı Beyrek boyu ile Basat'ın Tepegöz'ü öldürdüğü boyuna Gagauz halk destanları ve hatta türkülerinde rastlanmaktadır.

Gagauz halkının yaygın olarak kullandıkları ve yaşadıkları coğrafya ile bağlantılı olarak ürettikleri efsaneler, legenda özel ismiyle bilinmektedir. Legenda tarzındaki anlatılarda yaşadıkları bölgelerin efsanelerini üreten Gagauzlar, bu yolla topraklarına sahip çıkma şuurunun örneklerini göstermektedirler.

Masallar, bütün Türkler arasında olduğu gibi Gagauzlar arasında da oldukça yaygındır. Bu sebeple de yapılan en eski derlemelerden en yeni derlemelere kadar hepsinde bol miktarda masala yer verilmiştir. Moşkof, Zajaczkowski, Baboğlu, Bulgar, Maruneviç, Dronom, Gaydarcı, Çebotar, Durbaylo ve Çimpoyeş'in yayınladıkları halk edebiyatı ve masal metinleri Gagauz insanının duygu ve düşünce dünyasını yansıtmaktadırlar. Aynı zamanda ortak bir geçmişin de izlerini taşıyan bu masal metinlerinde Hıristiyan dünyanın unsurları gibi İslâmî unsurlar da bulunmaktadır. Türk, İslâm ve Batı dünyasının birtakım mitolojik varlık ve olayları gibi "kurt" miti de bu masallarda "canavar" adıyla yerini almıştır. Günlük hayat meselelerinden büyük varlık mücadelelerine kadar her şeyin karşılığını bulduğu masallar konularına göre hayvan masalları, büyülü masallar, tarih ve yaşayış masalları olarak kendi içerisinde gruplandırılmaktadırlar.20 Bunlardan hayvan masalları diğer milletlerin hayvan masalları ve fabllarıyla ortaklıklar gösterirken tarih ve yaşayışla ilgili masallar Gagauz insanının günlük hayat sahneleri ve tarihleri ile ilgili bilgileri de taşımaktadır. Masal başlangıç ve sonuçlarında da zengin bir tekerleme geleneği devam ettirilmektedir. Yine birçok masalda da anlatıcı, bir masal kahramanı olarak yer almakta; masalda verilen dünyanın yaşanan hayat içindeki devamlılığı sağlanmaktadır.

Gagauz halk edebiyatında bulunan bir tür de fıkralardır. Özellikle de Nasrettin Hoca fıkraları bütün Türk dünyasında olduğu gibi Gagauzlar arasında da devam etmektedir. Türk insanının keskin zekâsını örnekleyen Nasrettin Hoca, Gagauzlar arasında siyah saçlı, bıyıklı ve genç bir bilge kişi olarak tasavvur edilmektedir. Yine Nasrettin Hoca'ya benzer bir başka tiplemenin Kurnaz Köse'nin de Tatarlar, Özbekler, Azeriler ve Türkmenler arasında olduğu gibi Gagauzlar arasında da devam ettiği tespit edilmektedir. İlk olarak Moşkof'un derlemelerinde yer alan Kurnaz Köse, akılcı ve zeki bir fıkra tipidir.21

Halk edebiyatının ortak malı olan ve Türkçenin güzelliğini ortaya çıkaran türlerden biri de dualar (ii söz) ve beddualar (betfa), ninniler, çocuk oyunları, sayışmacalar (sayılmaklar), tekerlemeler (dil kırmak, yanıltmaç), bilmeceler (bilmeyceler) de canlı bir şekilde varlığını devam ettirmekte, Türk dünyası ve Türkiye ile tabiî bir bağ olarak görünmektedirler.

Yazılı kültür geçmişleri fazla eski olmayan Gagauzların çağdaş edebiyatları zengin bir kaynak olan halk edebiyatlarından beslenmektedir. Ana dili ve millet olma şuurunu geliştirmek, Gagauz tarihini ortaya çıkarmak için halk edebiyatı etrafında çok sayıda kişi tarafından yapılan derleme çalışmaları bu topluluğun çağdaş edebiyatlarına da tesir etmektedir. Zaten toprağa bağlı köylü bir toplumu oluşturan Gagauzların birçok ülkenin çağdaş edebiyatı gibi başlangıçta kendi öz kaynaklarını kullanmaması düşünülemezdi.

B. Gagauzların Çağdaş Edebiyatı

Türk dünyasının geniş coğrafyası üzerinde birçok bölgede dağınık olarak yaşayan Gagauzların çoklukla yaşadıkları bölge Moldova'dır. Ukrayna, Bulgaristan ve Romanya sınırları içerisinde de toplu halde yaşamaktadırlar. Ancak özellikle Bulgaristan ve Romanya'da yaşayanların kendi ana dillerini eğitimde kullanamamaları millî kimliklerinin yok olma tehlikesini getirmektedir. 1994 senesinde Moldova Cumhuriyeti'nin toprakları üzerinde kurulan Otonom Gagauz Yeri bölgesinde yaşayan Gagauzlar Türkiye Türkçesine en yakın Türkçeyi konuşmakta ve bu Türkçeyle de çağdaş edebiyatlarını meydana getirmektedirler.

Moldova topraklarında yaşayan Gagauzların yazılı edebiyatları 1957'den itibaren meydana gelmeye başlamıştır. Sınırlar sun'î bir şekilde çizildiği için de Ukrayna topraklarında kalan 40 bin kişilik Gagauz grubu da bu edebiyata hem katkıda bulunmuşlar hem de faydalanmışlardır.

İlk Eserler

1957 yılında Gagauzlara bir alfabe verilmesi kararlaştırılınca Diyonis Tanasoğlu ve Lüdmila A. Pokrovskaya'nın çalışmaları neticesinde Kril kökenli 29 harfli bir alfabe oluşturulmuştur. Ocak 1993'te ise Gagauz Otonom Cumhuriyeti Parlamentosu Lâtin alfabesine geçme kararı almıştır. Ancak 1957'ye kadar onların birlikte oldukları topluluk ve ülkelerin dil ve alfabelerini kullandıkları bilinmektedir. Ana dili kadar onun en uygun şekilde tespit edildiği alfabe de millî varlık ve bağımsızlık için önemlidir. Bunun farkında olan Baboğlu kardeşler 8. ve 9. sınıflar için hazırladıkları Gagauz Literaturası'nda (Kişinev, 1997, s. 4) "Ama bu günlere kadar yazdık eski Kril alfabesinde, bazısı düzülüydü Rus alfabesine göre. Onun başlangıcı konduydu Temmuz ayın otuzunda. O yazıyı kabul ettikten sonra, bizim kültürümüz başladı dirilip ilerlemeye, okullarda başladı ana dilimizde öğrenmek, yetişti yazarlarımız, artistler, muzıkacılar, resimciler, basıldı bizim dilimizde kitaplar." cümlelerini söylerler.22

Gagauzlar 1957'ye kadar ancak dinî metinler aracılığıyla yazılı kültürle karşılaşmışlardır. Dinî metinleri de Rusça, Romence, Bulgarca ve Rumca olarak takip etmişlerdir. Onlara Türkçe dinî metinler ancak Grek harf­lerini kullanan Anadolu Hıristiyanları Karamanlıların eserleriyle ulaşmıştır. Gagauzlar uzun yıllar Osmanlı sınırları içerisinde yaşadıkları halde Osmanlıcayı öğrenmemişlerdir.

Fakat yine de 1957 yılına kadar Gagauz Türkçesiyle hiçbir şeyin yazılmadığını söylemek doğru değildir. Bu dille yazılan ilk eser bir dua kitabı olan Psaltır'dır. Yunanlı sanatçı Aristofanes'in komedileri de tercüme edilmiştir. Çebotar, P. Draganova'nın hazırladığı bibliyografyaya dayanarak Nokolayev ve İvan Fazlı'nın Puşkin'in "Kış Yolu", "Kahırsız Kuşçaaz" ve "Kış Gecesi" adlı üç şiiri Gagauz Türkçesine tercüme ettiklerini belirtmektedir.

Bundan sonra 20. yüzyılın başlarında Valentin Moşkof'un Gagauzlardan derlediği folklorik malzemeler gelir. Bu ilk teşebbüsler Mihail Çakır (1861-1938)'ın çalışmalarıyla devam etmiştir. Mihail Çakır 1904 yılında Rus hükümetine müracaat ederek Gagauz dilinde gazete ve kitap çıkarma izni istemiştir. Alınan izin üzerine 1907'den itibaren Kişinev'de bir yapraklık dinî bir gazete yayınlanmaya başlamıştır. Çakır bundan sonra da Gagauz Türkçesiyle önce Rus-Kril alfabesiyle, sonra da Romen-Lâtin alfabesiyle birçok dinî kitabı yazarak yayınlamıştır. Mihail Çakır'ın 1907-1914 yılları arasında Gagauz diline çevirerek Kril alfabesiyle yayınladığı kitaplar şunlardır: Evangelie, Psalmı, Liturgie, Casoslav, Kilisenin Kısa Tarihi, Yeni Kutsalların Tarihi, Eski Kutsalların Tarihi.

Mihail Çakır Romen devrinde Viata Basarabiei gazetesinde Gagauzların dil, din, tarih ve etnografyasıyla ilgili olarak yaptığı çalışmalarını üç makale halinde yayınlamış, 1934'te de bunları Besarabyalı Gagauzların İstoryası adıyla kitaplaştırmıştır. Bu kitap Gagauzlar hakkında Gagauzlar tarafından yapılmış ilk çalışmadır. Çakır 1934'te İncil'i çevirmiş, ardından halkı için yazdığı Dua Kitabı Gagauzlar İçin ile din dilini Türkçeleştirmiş ve Gagauzların din aracılığıyla başka millet ve diller tarafından tarihten silinmelerini engellemiştir.23 Gagauzların ilk sözlüğü 1904 yılında Moşkof'un yayınladığı metinlerin sonuna yerleştirmiş olduğu Gagauzca-Rusça sözlüktür. Müstakil ilk sözlük çalışması da Çakır'a aittir. O, son olarak 1938'de ölümünden hemen önce Gagauzca-Romence Laflık [Dictionar Gagauzo (Tiurco)-Romın] sözlüğü yayımlamıştır.

Buraya kadar adı geçen çalışmalar ve eserler fark edileceği gibi edebî çalışmalar değildir. Ancak kültür alanında hepsi de kıymetli birer basamaktır.

Gagauzların kendi alfabelerini kullanmaya başlamalarından sonra bu alfabeyle hazırlanmış ilk kitap bir antolojidir. Daha önce de bahsedilen Diyonis Tanasoğlu'nun hazırladığı ve Gagauzların yaşadığı Bucak topraklarına izafeten Bucaktan Sesler adını taşıyan kitap 1959 yılında yayınlanmıştır. Evvelki Sesler ve Bugünkü Yazılar başlıklı iki bölümlük kitabın ikinci bölümü modern edebiyat ürünlerinden oluşmaktadır. Burada Nikolay Arabacı, Nikolay Baboğlu, Kosti Filoğlu, Dimitri Karaçoban, Mina Köse, Filip Popaz, Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Tanasoğlu, Aleksey Tukan ve Vani Çakır'ın şiirleri yer almaktadır.

Tanasoğlu Bucaktan Sesler'in "Söz Başı"nda kitabın muhtevası konusunda geniş bir değerlendirme yapar. Halk edebiyatı ve folklorun ağırlıklı olduğu bu değerlendirmede kısa bir sunuşla devrin Gagauz edebiyatına da yer verir. Bu kısacık ifadelerden çıkarılacağı gibi, Tanasoğlu kitabında yeni gelişen edebiyatı tereddütsüz heyecanla karşılamaktadır. Gagauzların tarihinde ilk kez ortaya çıkmış olan bu örnekler modern ve yazılı bir edebiyatın başlangıcında oldukları müjdesini vermektedirler. Henüz acemice oldukları belirtilmesine rağmen bu örneklerin Gagauz edebiyatının gelecek iyi zamanlarını hazırladıklarına inanılmaktadır: "Bugünkü Yazılar Gagauzların istoryasında ilk sefte peydalandılar. Bulunuyoruz yazılı literaturanın başlantısında. Gagauz başlantısı acemi poetler bütün yüreklen çekettiler yazmağa kendi ana dillerinde, yeni yaşamak için. (...) Bu kitaba geçirip Gagauz poetlerin kimi stihlerini, büyük duyguyla, yürek dalgalanmasıyla biz deriz: İyi saate, doğan Gagauz literaturası."24

Çağdaş Gagauz Edebiyatının Gecikme Sebepleri

Gagauzların çağdaş edebiyatlarının başlangıcı için kendi alfabelerini kullanmaya başladıkları 1957'yi kabul edersek henüz yarım asrı doldurmamış bir edebiyattan söz ediliyor demektir. Bu kısa geçmişe sahip edebiyata bakıldığında burada son yıllarda yazımı hızlanan ders kitapları dışında bir roman, on kadar hikâye kitabı ile kırka yakın şiir kitabına rastlanmaktadır. Bu rakamlar bütün heveslere rağmen çok büyük bir sayı olarak görünmemektedir. Gagauzların çağdaş edebiyatlarının gecikmesinin sebepleri şunlardır:

Öncelikle Gagauzlar tarih boyunca siyasî bir birlik oluşturamamışlar, küçük topluluklar halinde değişik ülkelerin siyasî sınırları içerisinde yaşamışlardır. Mensubu oldukları ülkenin diliyle ve alfabesiyle o ülkenin edebiyatına katkıda bulunmuşlardır. Bu ülkenin gazete ve dergilerinde yer alan edebî denemeleri ise kitaplaşamadan kalmıştır. Onların başka siyasî topluluklar içinde yer almaları ve bu ülkelerin dili ve alfabesini kullanmak durumunda kalmaları onların kendilerine özgü modern ve çağdaş bir edebiyat kurmalarını geciktirmek gibi olumsuz bir netice getirmişse de diğer taraftan halk edebiyatlarını çok canlı bir şekilde devam ettirmelerine yol açmıştır. Bunu yabancı bir kültürün içinde aslını muhafaza edebilme gayretlerine bağlamak gerekir. Fakat Gagauzların bu topluluklar içerisinde köylü sınıfa mensup olmalarını da gözden uzak tutmamalıdır. Gagauz edebiyatının gecikmesinin diğer bir sebebi de nüfuslarının azlığıdır. Buna oranla aydınlarının sayısı da azdır. Modern edebiyatın hiç olmazsa meydana getirilişi aşamasında daha ziyade bir aydın edebiyatı olduğu düşünülürse halk edebiyatı ve buna dayalı modern edebiyatın dışında bir Gagauz edebiyatının oluşmasındaki gecikme anlaşılır.

Günümüze kadar toprağa bağlı köylü toplumu olarak yaşamakta olan Gagauzlar, maddî imkânsızlıklar yüzünden de aydınlarını yetiştirememişlerdir. Bu onların siyasî konumlarını da etkileyen bir durum olarak görünmektedir.

Çağdaş Gagauz edebiyatının gecikmesi için düşünülecek bir sebep de eğitimle ilgilidir. Çok yakın bir zamana kadar kendi dilinde eğitim yapamayan Gagauz insanı evinde, köyünde ana dilini konuşmuşsa da eğitimini Romence yahut Rusça yapmak zorunda kalmıştır. Devlet kurumlarında ve son yıllara kadar yüksek okullarda kullanılan dilin de Gagauzca olmaması yetişen az sayıdaki aydının ana diline olan ilgisini azaltmıştır. Bunun sonucu olarak da ana dil edebî bir dil olma işlekliğini kaybetmiştir. Diğer yandan uzun yıllar gelişmiş başka edebiyatlardan özellikle de Rus edebiyatından beslenme bir anlamda onu aşan veya hiç olmazsa ona benzeyen bir edebiyatı meydana getirme zorluğunun da Gagauzların çağdaş edebiyatlarını geciktirdiği düşünülebilir.

Fakat çağdaş edebiyatın gelişememesinin en büyük sebebi alfabenin çok geç verilmesidir. Onlar, Bizans idaresinde Rumca, Bulgar idaresinde Bulgarca, Romen idaresinde Romence, yaşadıkları Besarabya topraklarının 1944'ten itibaren Ruslarda kalmasıyla da Rusça öğrenmek zorunda kalmışlardır. Kendilerine ait bir alfabeleri ve dolayısıyla yazılı bir edebiyatları bulunsaydı, değişik zamanlarda değişik kültürlerle olan bu karşılaşmalar Gagauz edebiyatını besleyebilirdi. Halbuki bu tarihe kadar Gagauz sanatçıları kendi dillerinde neşriyat yapamamışlardır.

Lâtin Alfabesi ve Çağdaş Edebiyat

1957'den 1993'e kadar Kril kökenli alfabeyi kullanan Gagauzlar Mayıs 1993'ten itibaren de Lâtin alfabesini kullanmaya başlamışlardır. 1992 yılında Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü tarafından düzenlenen "Milletlerarası Çağdaş Türk Alfabeleri Sempozyumu"nda belirlenen 33 harfli ortak Türk alfabesi esasına dayalı olarak Gavril Gaydarcı, Diyonis Tanasoğlu ve Elena Koltsa'nın çalışmalarıyla Lâtin kökenli Gagauz alfabesi hazırlanmıştır. Moldova Parlamentosu'nun da onaylamasıyla yeni bir alfabeye sahip olan Gagauzlar, bu alfabeyle Türkiye ve Türk dünyasıyla daha yoğun bir ilişkiye girmişlerdir. Geniş Türk dünyasından özellikle de Türkiye'den başlayan bir bilgi ve kültür akışı sayesinde millî kimliklerini ve aydınlanma süreçlerini hızlandırmışlardır. Gagauz aydınları bunun farkındadırlar. Lâtin kökenli alfabe onları aynı zamanda diğer dünya kültür ve edebiyatlarına da bağlamıştır: "Bu günlerde artık hepten belli oldu hem hepimiz anladık ki kültürümüze yeni Lâtin alfabesi açıyor çok daha geniş yol, eski köstekler yazımızın önünden alındılar, dilimiz olur diyelim dizildi medenî insanların dillerine. Bugün artık belli oldu, nasıl yazmağa herbir lâfımızı, birleşti alfabemiz, açıldı yol düzmek halis bir güzel literatura dilimiz".25

Gagauzlar 1957'den itibaren kendi dillerinde yazmaya başlamışlardır. Ancak edebiyat faaliyetleri sınırlı kalmıştır. Aslında bu çok da yadırgatıcı bir durum değildir. Çünkü geçen süre sadece günlük hayatta ve halk arasında kullanılmakla kalmış dolayısıyla işlenmemiş bir ana dilin edebî dil haline gelebilmesi için yeterli değildir. Birçok kültür, dil ve edebiyatın tesir dairesinde yaşadıktan sonra kendi edebiyatlarını yaratmaya çalışan Gagauz yazar ve şairleri, yüksek bir edebî dil için biraz daha çalışmak, beklemek, dünyanın ve Türkiye'nin modern edebiyatlarıyla beslenmek zorundalar. Bunun en sağlam delili şimdiye kadar basılan kitaplarda modern edebiyatla ilgili unsurların çok gerilerde, henüz başlangıç halinde bulunması, ama asıl hâkim unsurların halk kültürü, edebiyatı ve etnografyasının etrafında toplanabilmesidir. Mazisi fazla uzun olmayan Gagauz edebiyatının 1950­1980 arası gelişmelerinin gözden geçirildiği ve şimdilik tek ilmî çalışma olan Petri Çebotar'ın kitabı da bu edebiyatın henüz çok yeni olduğunu belirlemektedir.26 Çebotar, incelemesinin giriş bölümünde sık sık edebiyatlarında folklorun ne kadar hâkim bir öğe olduğunu vurgulamakta ve "İlk gelişme sürecinde edebiyat ve folklor birbirinden hiç ayrılmazlar ve bir bütün olarak görünürler."27 demektedir.

Bir Gagauz eleştirmeni olan İvan Topal da bu konuda, "Başlayan poeziya duyardı vaktin istemesini de cevap ederdi ona, çalışarak gitmek onunla bir adımda. İlk baştan bizim yazıcılara folklor magistral yoluydu artistli yaratmanın teknikasında. Kullanmak folklor kolaylıklarını yardım ederdi genç yazıcılara, onların becermesine göre. (.) Folklor poetikası hepsinden uygun hizmet ederdi o düşüşlerde, haçan yazıcı danışırdı halk temalarına. (.) Nasıl görüyoruz, türlü işleri göstermek için folklordan alınıyor da kullanılıyor birta­kım artistli kolaylıklar. Sonra çıkan kitaplarda bu yufkalıklar başladı kaybolmaya."28 demektedir. Bir edebiyatın başlangıçta, diğer modern edebiyatları tanıyarak kendini yenileme aşamasında yerli kaynaklarını kullanması Gagauz düşünürleri tarafından da doğal karşılanmakta ve gelişmeler umutla beklenmektedir.

Basın

1957 tarihi Gagauzların kendilerine ait bir alfabelerinin olması dışında etrafında birçok başlangıcı da toplamıştır. Gagauz Türkçesiyle ilk gazete Romence Moldova Sosyaliste'nin bir sayfalık ilâvesi olarak bu tarihte çıkmaya başlar. Başlangıçta Diyonis Tanasoğlu'nun, sonra da İgnat Baboğlu'nun yönettiği gazete 1957-1960 yılları arasında neşredilir. On beş günde bir çıkan gazetede Gagauz şair ve yazarlarına yer verilmiştir. Yine bu yıllarda Diyonis Tanasoğlu ve Maria Maruneviç (Vasilioğlu)'in yönetiminde Gagauz Türkçesiyle "Bucağın Dalgasında" adlı radyo programları başlamıştır. Yine aynı çerçevede Gagauzların ana dilleriyle eğitim yapmalarına da izin verilmiştir. Okullarda Gagauz Dili ve Edebiyatı dersleri programa alınmıştır. Bu sırada Tanasoğlu ve Nikolay Baboğlu'nun hazırladığı kitaplar ders kitabı olarak kullanılmıştır. 1961 yılında bu faaliyetlere herhangi bir sebep gösterilmeksizin on yıl süreyle ara verilmiş, 1970'ten itibaren küçük de olsa bir canlanma görülmüştür. Baboğlu, kısa ömürlü olmasına rağmen Gagauz Türkçesiyle Komrat isimli bir gazete çıkarmayı da başarmıştır.

Gagauz Türkçesi ve edebiyatı için asıl büyük açılım ve gelişme Sovyetler Birliği'ndeki yeniden yapılanma ve açıklık politikasıyla başlamıştır. 1985'te başlayan bu değişim Sovyet idaresinde bulunan bütün Türk toplulukları için siyasî, edebî, kültürel hareketliliğe yol açmıştır. Buna bağlı olarak, 1986 yılında Moldova Yazarlar Birliği'nin yayın organı olan Literatura şi Arta gazetesi Nikolay Baboğlu'nun ana dilinde hazırladığı bir sayfayı ilâve olarak yayınlamaya başlamıştır. Böylece sınırlı da olsa yeniden bir süreli yayına kavuşan Gagauz Türkleri hemen arkasından radyo ve televizyonda programlarına da kavuştular. "Bucağın Dalgasında" adını taşıyan televizyon programı Moldova Yazarlar Birliği Gagauz Edebiyatı Bölümü üyelerinden Olga Radova, Todur Zanet ve Nikolay Baboğlu tarafından hazırlanmıştır.29

Gagauzların şu anda da yayınlanmaya devam eden süreli yayınları Ana Sözü gazetesinin ilk sayısının neşri 1988 yılının 14 Ağustosu'dur. Sovetskaya Moldova gazetesinin iki haftada bir ilâve olarak verdiği Gagauzca gazete, dört sayfa halinde, Kril alfabesiyle yayınlanmıştır. Bir ara tirajı 80 bini bulan gazete Gagauzlar dışında başta Azerbaycan olmak üzere birçok Türk cumhuriyetinde geniş bir ilgi görmüştür. Başlangıçta başlığın altında "Bütün Dünyanın Proleterleri Birleşiniz!" sloganını taşıyan gazete, Nikolay Baboğlu'nun 1991 yılında Eskişehir'de yapılan Yunus Emre Sempozyumu'na katılmasından sonra Yunus Emre'nin "Sevelim, Sevilelim" ibaresiyle yayınına devam etmiştir. Sovyetler Birliği'ndeki rahatlama ile de kısa sürede özgür bir yayın organı haline gelmiştir. Ana Sözü gazetesi, kuruluşunun 3. yıldönümünde artık Gagauz insanının duygu ve düşüncelerini anlatırcasına "Ana Sözü ile Oğuzluk Yaşasın!" sloganıyla yayınını devam ettirmektedir.

Gagauzların en uzun ömürlü ve halen devam eden tek süreli yayınları olan bu gazete, alfabenin geçiş yıllarında bir süre Kril ve Lâtin olarak iki alfabeyle yayınlanmışsa da artık tamamen Lâtin alfabesini kullanmaktadır. Ayrıca redaktörlüğünü Todur Zanet'in yaptığı gazete bir ara Türkiye Türkçesiyle yayınlanmış ancak tekrar Gagauz Türkçesiyle yayınlanma kararına geri dönmüştür.

Mayıs 1994'te Gagauzlar yeni bir gazete ile tanıştılar. Gagauz Sesi adlı bu gazete Komrat'ta Petri Yalancı tarafından çıkarılmaktadır. Bu gazete de Ana Sözü gibi Gagauz Yeri'nin, Türkiye'nin ve Türk dünyasının haberlerine yer verdiği gibi Gagauz şair ve yazarlarının eserlerini de yayınlamaktadır.

Ana Sözü gazetesi Gagauz halkı için çok önemli bir rol üstlenmiştir. Sadece olayları takip ederek onları yansıtmakla kalmayıp sayfalarında tarihî ve edebî bilgilere de geniş yer ayırmıştır. Gagauz tarihine ait eserleri, sözgelimi, Çakır'ın Besarabyalı Gagauzların Historyası'nı tefrika etmiştir. Sayfalarında Türkiye Türkçesi öğretmiş, ana dili sevgisini geliştirmiştir. Buna bağlı olarak 1991 yılının Mayıs ayında Kırlangıç isimli bir dergi çıkararak çocukları da okuyucu kitlesine dahil etmiştir. Haziran 1993'te yayınına ara veren Kırlangıç 2001 yılında yeniden çıkmaya başlamış, renkli, resimli ve özenle hazırlanmış bir çocuk dergisidir. İkinci dönemin ilk sayısında okuyucusuna şöyle seslenir:

"Biz de, Gagauzlar, insan arasında insan olduk. Bizim de var kendi bayrağımız, kendi marşımız, kendi sembollerimiz. Bu sayımızda onlarla tanışıyorsunuz. Devletimizin kurulması verdi kolayını ana dilimizde gazeteler, jurnallar, radyo, televizyon olsun. Ama bu sırada birinci yeri kaplıyor 'Ana Sözü' gazetemiz hem onun eklemesi-Jurnal (dergi) 'Kırlangıç'.30 Dergi ilk sayısının bu cümleleriyle millî kimliği tanıtmaya ve ana dilinin önemini vurgulamaya başlar. Bunun için de derginin ikinci döneminin ilk sayısında Gagauz millî marşına, millî ve resmî bayraklarına ve Mihail Çakır'ın hayatı ile onun çalışmalarına geniş bir yer vermiştir.

Kırlangıç ana dilinin yaygınlaşmasında ve doğru öğrenilmesinde çocuklara uzanan yolun temsilcisi olacaktır. Kırlangıç da Ana Sözü gibi TİKA'nın desteğiyle yayınlanmaktadır.

Sabaa Yıldızı 1996'dan itibaren Stepan Bulgar yönetiminde çıkan üç aylık bir dergidir. Oldukça hacimli olan bu dergi özenli bir sayfa düzeni ve baskı kalitesini her sayıda artırarak devam etmektedir. İlk sayısında yer alan Gagauz Başkanı Georgi Tabunşçik'in sunuş yazısına göre bu dergiden Gagauzların daha iyi tanınmasında yardımcı olması beklenmektedir: "... kim isterse daha iyi tanımak Gagauz halkının dilini, tarihini, onlara yardımcı olacak bu jurnal. Düşünüyoruz ki 'Sabaa Yıldızı' yetişecek başka memleketlere de aydınlatacak hepsini kim istiyor, tanımak bizim halkımızın tarihini, kültürünü, kim isteyecek kurmak ekonomik bağlantı Gagauziyayla."31

Sabaa Yıldızı'nın baş redaktörü Stepan Bulgar da derginin sunuş yazısında basın ve yayın organlarının bir milletin hem kendini tanımasında hem de dünya tarafından tanınmasındaki yerini anlatmıştır. Bu sebeple yeni yayın organının çıkışını gelecek için önemli bir adım olarak kabul eder: "Bakarak halkın tarihine biz anlıyoruz, hani yeni jurnal iyi nişan kültürümüzde.

Gazete, jurnal, tiyatro, bunlarla çıkar halk dünya yüzüne. (.) 'Sabaa Yıldızı' çalışacak tanıştırmağa okuyucuları Gagauzların kültür hazinesiyle, tarihiyle, edebiyatıyla, folkloruyla, sanatıyla."32 Dergi, "Güneşçik" isimli renkli ve resimli bir çocuk ilâvesi de vermektedir. Güneşçik'te edebiyatın dışında, tarih ve folklora da yer verilmekte, ana dili sevgisinin yanı sıra millet bilinci oluşturmaya gayret edilmektedir. Daha ilk sayısından itibaren çocukların ana dillerini kullanmalarını teşvik etmek için "Kim sever ana dilini hem yazıyor şiir, hikâye, masal, yazın yaratmalarınızı, anlaşılsın iyi, de yollayın 'Güneşçik' redaktörlüğüne. Hangi yaratma çıkacak iyi, onu biz basacağız gelecek sayılarda." denmekte çocukların ana dilleriyle yazarak öğrenmeleri teşvik edilmektedir. Çocukların yazdıkları bu şiirler 16. sayıyla birlikte verilen Güneşçik'te yer almıştır. Sabaa Yıldızı ve ilâvesi Güneşçik 2001 yılı sonunda 16. sayıya ulaşmışlardır.

Antolojiler

Ekonomik sebeplerle yazarların eserlerini henüz kitaplaştıramadıkları Gagauz edebiyatı için antolojilerin çok ayrı bir önemi vardır. Gagauz edebiyatının ilk ürünlerinden seçme örnekleri ve sanatçıları hem halkına hem de dünya okuyucusuna tanıtan Bucaktan Sesler'in de bir antoloji olduğu düşünülürse bu tesbit daha iyi anlaşılacaktır. Çünkü bu antolojinin ikinci kısmında rastlanan isimler daha sonra bu edebiyatın önemli isimleri olarak karşımıza çıkacaklardır. Gagauzların son dönemlerindeki edebî gelişmelerinden söz eden birkaç antoloji çalışması vardır. Bunlardan İlkyaz Türküsü ve Çık Çık Güneş bizzat Gagauzlar tarafından hazırlanmış kitaplar oldukları için onların ayrı bir önemi vardır.

Çık Çık Güneş bir çocuk edebiyatı antolojisidir .33 Stepan Kuroğlu tarafından hazırlanmış olan kitap yine onun bir sunuş yazısıyla başlar. Kitapta Kuroğlu'nun dışında D. Karaçoban, M. Köse, N. Baboğlu, G. Gaydarcı, P. Çebotar'ın çocuklar için yazdıkları şiirler vardır.

İlkyaz Türküsü de Stepan Kuroğlu'nun hazırladığı bir antolojidir.34 Kitapta "Peetler, Annatmaklar, Bizim Umutlar" başlıkları altında Gagauz yazar ve şairlerine yer verilmiştir.

Kuroğlu bu antolojinin sunuş kısmı olan 'Yıldızların Aydınlığında' başlıklı bölümde kitabın hazırlanışından ve kitapta eserleri bulunan sanatçıların edebî kişiliklerinden bahseder. Buna göre antoloji 1979'dan itibaren hazırlanmaya başlamış, ancak 1982'de tamamlanabilmiştir. Buna rağmen basımı için 1989 beklenmek zorunda kalınmış olmalıdır. Kitapta yer alan isimleri Gagauz edebiyatının geleceği konusunda müjdeler veren yıldızları olarak gören Kuroğlu, "Ne kadar da çok yıldız göğü kaplar, daha aydınlık olacak geceler."35 demekte ve genç yazarlara umutla bakmaktadır.

İlkyaz Türküsü'nün 'Peetler' bölümünde Todur Zanet, Todur Marinoğlu, Petr Moysa, Vasili Filioğlu'nun şiirlerinden örnekler vardır. Stepan Bulgar, İvan topal, Nikolay Tufar, Petr Gagauz Çebotar'ın düz yazı örnekleri ise 'Annatmaklar' bölümüne alınmıştır. 'Bizim Umutlar'da ise Tudorka Arnaut, Vasili Duloğlu, Mariya Kolçu, Valentina Karanfil, Andrey Koçancı, Dimitri Novak, Georgiy Taşoğlu ve Petri Yalancı'nın eserlerinden örnekler alınmıştır.

Bu iki antolojinin dışında sadece Gagauz şiirinden örnekler veren iki kitap daha vardır. Her ikisi de Türkiye'de yayımlanmış olan bu antolojilerden biri İ. Ünver Nasrattınoğlu tarafından hazırlanmış Gagauz Şiir Antolojisi'dir.36 Diğeri ise Türkiye dışında yaşayan bir Türk olan Osman Baymak tarafından, oldukça geniş katılımlı bir antoloji olarak hazırlanmış; şiirleri henüz kitaplaşmamış çok genç şairlere de yer vermiş olan Gagauz Çağdaş Şiiri Antolojisi'dir.37

Çağdaş Gagauz Edebiyatında Şiir

Çağdaş Gagauz edebiyatı özellikle şiir alanında yoğunlaşmıştır. Şimdiye kadar sadece bir roman ve birkaç hikâye kitabıyla temsil edilirken kırka yakın şiir kita­bının basılmış olması da bu edebiyatın daha ziyade şiir alanında devam ettiğini göstermektedir. Bunun sebepleri üzerinde de çeşitli yorumlar yapılabilir. Türklerin daha ziyade bir şiir geleneğinden gelmeleri, yazıyla çok geç tanışılmasının bir sonucu olarak şiirin ezberlenme kolaylığının bulunması gibi. Fakat burada asıl sebep, yazı dillerini çok geç edinen topluluğun ancak günlük hayatın ihtiyaçlarına cevap verebilen ana dillerini, üstelik başka dillerin ve kültürlerin gölgesinde edebî dil olabilme noktasına ve işlekliğine ulaştıramamalarıdır. Çünkü nesir, "Şiir, sanatın en yoğunlaşmış halidir." tanımlamasına rağmen ayrıntıya yönelik olduğu için geniş bir kelime hazinesine ihtiyaç duymaktadır. Kaldı ki yeni Gagauz edebiyatının şiir alanındaki ilk örnekleri bizzat Gagauz araştırmacılarının tespitlerine göre de çok açık folklorik özellikler taşımaktadır. Buna bağlı olarak ilâve edilecek bir sebep de okuyucu kitlesiyle ilgilidir. Edebiyat ancak okuyucu varsa kendini gösterebilir. Anlayan ve ilgilenen bir okuyucu kitlesinin henüz yetişmemiş olması da bu edebiyatın sorunlarından biri olarak görünüyor. Gavril Gaydarcı 1975 yılında bu konuda şunları söylüyor: "Okuyucuların hazırlanması, edebiyatın gelişim hızından geride kalıyor. Bu okullarda ana dilin okunmamasıyla sıkı sıkıya bağlantılıdır. Okuyucuların hazırlanması gerekir. Eğer okuyucu hazır olursa yazılan eserler halkta lâyık olduğu yakınlığı bulacak ve yazar düşünce ve hisleri yönlendirdiğinden emin olacaktır."

Her edebiyat geleneğinin başlangıçta halk kültürüne bağlı olduğu bilinmektedir. Gagauz şairleri, bu sebeple bir taraftan folklorcudurlar. Hatta Diyonis Tanasoğlu, Nikolay Baboğlu, Stepan Kuroğlu gibi isimler bir taraftan folklor derlemeleri de yapmış ve yayınlamışlardır. Yine zengin sözlü halk edebiyatı ve folklor arşivleri de Gagauz edebiyatının şairlerine aittir: Dimitri Karaçoban, Stepan Kuroğlu, Gavril Gaydarcı, Elena Kolsa, Mina Köse, Nikolay Baboğlu gibi. Bu derleme, arşivleme ve beslenilen kaynağın öncelikle halk edebiyatı olması sebebiyle yeni Gagauz şiirinin ilk örnekleri şekil ve muhteva bakımından halk şiiriyle benzerlikler göstermesi tabiî bir sonuçtur.

Modern Gagauz şiirinin ilk örneklerinde şekil olarak daha çok, Türk edebiyatındaki maninin devamı olan dörtlüklerle yazılmış tür benimsenir. Bu dörtlüklerde kafiye düzeni olarak da manilerin kafiye düzeni olan aaba veya aabb şekilleri kullanılmaktadır. İkinci şekil özelliği ikişer mısralık birimlerden oluşturulmuş, Gagauz türkülerinin taklidiyle ortaya çıkmış bir tarzdır. Bunun kafiye düzeni ise aa-bb şeklinde ve aralarında kafiyelenmektedir. Başlangıç aşamasındaki bu şiirlerin bir özelliği de kısa olmalarıdır. Yaşanılan topraklar ve oraya ait gelenek ve görenekler kısa bir şiir hacmi içerisinde anlatılmıştır. Kısa şiir yazmak, belki de en zor şiir yazma yoludur. Burada söylenecek şeylerin en son şeklini almış olması beklenir. Dolayısıyla oldukça işlenmiş bir dile ihtiyaç duyulmaktadır. Ancak Gagauz Türkçesinin kelime hazinesinin henüz bu noktada olmadığı görülmektedir. Buna bağlı olarak şiir basitleşmekte ve büyük sanat iddiası taşıyamamaktadır. Fakat bu şiiri çekici kılan çok önemli bir taraf vardır. O da okuyucuya, kafiyedeki ısrarla da birleşerek gelen sestir. Tabiat taklidi kelimeler ve tekrarlanan seslerle birleşen kafiye bir ses birlikteliği oluşturur. Bu ses özelliği Gagauz şiirine sevimli bir ton ilâve eder.

Çağdaş Gagauz şiirinin ilk örneklerinde hece vezninin kullanıldığı görülmektedir. Fakat elimizde, vezne mutlak tâbi olmak, vezinli yazmak gibi genel birtakım kaidelere bağlı olarak kullanıldığını söyleyecek bilgi yoktur. Çünkü daha ziyade edebî üretime dayalı bu edebiyatta bu türden meseleler üzerinde henüz düşünülmediği görülmektedir. Nikolay Baboğlu'nun yeni hazırladığı edebiyat ders kitaplarında bile bu türden teknik bilgiler yer almaz. Fakat şairler kendilerine göre çoğu zaman duraksız, 7'li ve hece sayısını benimseyerek yazarlar.

Şekil olarak halk şiirinin bir türü olan mani ya da türküyü benimseyen şairler muhteva olarak da bu türlerin konularını kullanırlar. Meselâ, mani şeklini benimseyen dörder mısralık bentlerden meydana gelen şiirlerin aynen geleneksel manilerde olduğu gibi iki bölümü vardır. Hazırlık bölümünde meselâ tabiatla ilgili giriş yapılırken şiir ikinci bölümünde günlük hayatla, tarihle, aşkla, çevreden taşınan izlenimlerle, şakacı, arzulu, mizahî çarpıcı bir sonla bağlanır. Çoğu zaman, bu iki bölüm arasındaki mantıkî bağ zayıftır. Ancak ilerleyen zaman içerisinde şairler kendilerine sadece halk kültürünün yetmeyeceğini anlayarak daha farklı kaynaklara yönelip şiirlerini zenginleştirmeye çalışmaktadırlar. Bununla şekil endişelerinin atıldığı, muhtevanınsa genişlediği görülmektedir.

Artık, düşüncesini iki ya da dört mısralık birimler içerisinde tamamlanması gerektiğini düşünmeyen şair, değişik uzunluktaki mısralarını art arda sıralayabilirken hacim konusunda da kendini rahat hissetmektedir. Bu mısra yapısı elbette vezin gibi ölçü endişesini de ortadan kaldırır. Bu şeklî değişikliği bütün şairler için düşünmek ve bir genelleme yapmak mümkün değildir. Fakat muhtevadaki zenginlik konusunda bir genelleme yapılabilir. Üzerinde yaşanılan "Bucak" toprakları ile oraya ait olan unsurlardan artık kopmaya başlayan şairler, şiirlerinde başka konulara da yer verirler. Bunların başında özellikle içinde yaşanılan sistemden ve onun getirilerinden övgüyle bahsetmek gelir. Bunu medeni­yetin nimetleri, yaşanılan ilginç ve bazı komik hadiseler, güzel tabiat köşeleri, hayatın değişik çağları, çoğu zaman gençlik, metafizik endişe taşımayan ölüm, mevsimler, çocuklar, bolluğun verdiği mutluluk duygusu, çok nadir olarak da ferdî aşk, uzay gibi konular takip etmektedir.

Aslında muhtevadaki asıl büyük değişiklik 1985'ten sonra olmuştur. Çünkü bu dönemde bazen samimiyetle inanarak bazen de mecburi olarak ya da kitabının basılması için Sovyetleri, komünizmi, Lenin'i, Parti'yi, işçi hayatını öven şairler, bunlardan koparak ve millî konulara daha fazla yer ayırmaya başlarlar. Vatan toprakları, ana dili sevgisi, barış, özgürlük belirgin şekilde ve öne çıkarılarak bir umut ve sevgi duygusuyla işlenir.38

Diyonis Tanasoğlu (1922-), Gagauz dili ve edebiyatının en önemli isimlerinden biridir. Yine Gagauz edebiyatı ve kültürü için önemli bir yazar olan Nikolay Tanasoğlu'nun oğludur. Yazar, dramaturg, folklorcu, gazeteci, kompozitör, kemençeci, rejisör, kareograf, pedagog, filolog ve tarihçidir. Gagauzların hem Kril kökenli hem de Lâtin kökenli alfabelerinin teşekkülünde görev almış olan Tanasoğlu ders kitapları da hazırlamıştır. Şair şiirlerini Çal Türküm (1966), Adamın İşleri (1969), Hoşluk (1970) ve Gençlik Türküleri'nde (1975) toplamıştır.

Son zamanlarda şiir yazmaktan uzaklaşan Tanasoğlu son yıllarda, Kril alfabesinden Lâtin alfabesine geçme çalışmalarına katılmış, Komrat Devlet Üniversitesi'nin rektörlüğünü yapmış, Gagauz tarihi ile ilgili dersler vermiştir. Bilimsel çalışmalar üzerinde daha da yoğunlaştığı görülmektedir.

Şiirlerinin ana temaları vatan, vatan toprakları, vatandaşlık, ana dili ve âdetleri etrafındadır. Şiir kitapları özellikle 1960'lı ve 70'li yıllarda yayımlanmış olan Tanasoğlu'nun devrin gereği olarak günlük hayat şartlarına işaret eden övgülerin yer aldığı mısraları da vardır. Çal Türküm adlı kitapta bir Gagauz olarak halkına ve onun geleceğine ait samimî duygularını anlatır. Bunun sebebi teknik gelişmelerdir. Yazar, Gagauz çiftçi ve köylüsünün teknikle olan tanışmasını sevinçle karşılar. Köylere gelmiş olan traktör, radyo ve diğer teknik aletler toprağın ve insanın kaderini değiştirecektir. Bu kitapta yer alan en iyi şiirlerden biri "Ana Dilim"dir. Bu şiirde o, ana dilinin güzelliğini anlatmak için kelime bulamadığını söyler. İkinci kitap Adamın İşleri'nde şiir anlayışını ve konularını biraz daha genişleten Tanasoğlu, Gagauz tarihini temaları arasına alır. Hoşluk'ta ise mani tarzında şiirlerini toplayan şair, Gençlik Türküleri'nde de Bucak toprakları, Gagauz dili ve insanına olan sevgisini ifade eder.

Yine çok yönlü bir şahsiyet olan Nikolay Baboğlu (1928-), bir taraftan folklorla ilgilenirken diğer yandan modern edebiyata katkılarda bulunmaktadır. Gagauz Türkçesiyle eğitim faaliyetleri içerisinde hazırladığı ders kitapları son derece önemli çalışmalardır. Şiirlerini Tarafımın Piyetleri'nde (1988) toplamıştır. Ancak onun Rusça yayınlanmış şiir kitapları ve tercümeleri de vardır. Sevdim, Severim, Sevecem isimli küçük bir şiir kitabı da Ana Sözü'nün ilâvesi olarak yayımlanmıştır.

Tarafımın Piyetleri dört bölüme ayrılmıştır. Folklora ilgisi dolayısıyla bu ögelerle yüklü şiirler yazan Baboğlu'nun, Bucak topraklarını anlatan şiirlerinin yanı sıra uzay gibi farklı konuları içeren şiirleri de vardır. 1955'te şiirler yazmaya başlayan yazar Bucaktan Sesler'de devrin genel eğilimleri doğrultusunda "Şükür Partiya Sana" başlıklı bir şiiriyle yer almıştır.

Baboğlu şiirlerinde çocukluğunu, doğduğu evi, annesini ve memleketinin topraklarını anlattığı gibi halklar arası dostluk ve kardeşliğe de yer verir. Halkını aydınlatmak ve doğru yönlendirmek için şiirler yazdığı için halk söyleyişleri ve folklor etkileri bolca kendini gösterir. Tarafımın Piyetleri'nde yer alan "Oğlanın Legendası" böyle bir şiirdir. Halk kültüründen alınan oğlan ve Lenka'nın hikâyeleri hürriyet için çok çalışmak gerektiği ve bu yolda can bile verilebileceği şeklindeki önemli ve çağdaş mesajlar taşımaktadır.

Mina Köse (1933-1999) yayımlanmış sekiz şiir kitabıyla Gagauz şiirinin en verimli ismidir. Şiirlerinde Gagauz topraklarını ve insanlarını işleyen şair özellikle de köyü Beşalma'ya olan hayranlığını sık sık dile getirir. Şiir kitapları, Kısmet (1973), Kardaşlık (1975), Zapah Zemli (Rusça, 1979), Toprağın Yürek Döğülmesi (1983), Umutlar (1989), Tattım Ömürden (1991), Hazır Ol! (1986), Sabanseersin Gün (1990) adlarını taşırlar. Bu kitapların son ikisi Köse'nin renkli ve resimli çocuk kitaplarıdır.

Çocukluğundan itibaren toprakla, kırlarla, çiftçilerle ilgilenen şairin bütün şiirlerinden bu birikimleri sızar. Çocukluk yıllarında Dimitri Karaçoban'la arkadaşlık eden Köse'nin ilk şiirleri Bucaktan Sesler'de yer almıştır. Ana toprakları, onun güzellikleri, âdetler, çiftçiler ve çiftçilik, barış ve dostluk onun başlıca temalarıdır. İnsanları birbirlerini sevmeye, yardımlaşmaya, kardeşlik duygularını güçlendirmeye çağıran Köse'nin dünyasında çocukların ayrı bir yeri vardır. Onlar için yazdığı şiirlerinde didaktizim ön plândadır. Çocuklara ana dillerini, topraklarını ve insanlarını sevme duygusunu aşılamaya çalışan şair çalışkanlık, sevgi ve yardımlaşmayı sürekli över.

İlk şiirleri Moldova Sosyalisti gazetesinin Gagauzca haftalık ilâvesinde çıkan Dimitri Karaçoban (1933­1986) hayatını Gagauz folklor ve etnografyasına adamış bir kişidir. Gagauz köylerini dolaşarak topladığı malzemelerle Beşalma Gagauz Tarih ve Etnografya Müzesi'ni kurmuştur. İlk Laf (1963) adlı şiir kitabı Gagauz Türkçesiyle yayınlanmış ilk şiir kitabıdır. Diğer şiir kitapları, Bayılmak (1969) ve Persengeler (1970) ve Tamannık (1977)'tır. Rusça üç şiir kitabı da olan Karaçoban, ölümünden önce Gagauz Türkçesiyle yazdığı şiirlerinden yaptığı seçmeleri Stihlar'da (1984) toplamış, diğerlerini değersiz bulduğundan reddetmiştir.

Dimitri Karaçoban, folklor ile yakından ilgili bir şairdir. Bu sebeple şiirlerinde yer alan unsurlar halk arasında yaşanan, tespit edilebilen âdetlerle ilgilidir. Kısa şiiri tercih etmiştir. Hayatın anlamını ana dilinin iyi bilinmesinde ve vatan topraklarının sevilmesinde bulan sanatçı şiirlerinde Gagauzların geçmişteki hayatlarını ve yaşadıkları zamanı anlatır. İnsanları sevme, iyilik yapma, dostluk, çiftçiler ve hayatları, araştırma hevesi onun şiirlerinde işlediği konular arasındadır.

Gagauz topraklarını ve millî kültürünü işleyen bir şair de Gavril Gaydarcı'dır (1937-1998). Şiirlerini Ana Tarafım (1972) adlı kitapta toplamıştır. Aynı zamanda filolog olan Gaydarcı'nın şiirlerinin bir kısmı okul kitaplarında, gazete ve dergilerde yer almış, kitaplaşma imkânı bulamamıştır. Ana Tarafım'da yer alan şiirlerinde doğduğu Bucak topraklarını anlatır. Bu toprakların yaşadığı zor zamanlar, insanları, tabiat, onun şiirlerinde geniş olarak yer alır. Gagauz folklorundan da etkilenen Gaydarcı, özellikle dört mısralık mani türünü benimsemiştir.

Derin bir romantizm duygusuyla dolu şiirler yazan Stepan Kuroğlu (1940-) aynı zamanda bir etnograf ve tarihçi olduğu için şiirlerinde millî kültür unsurlarına da geniş yer verir. Onun şiirlerinde vatan toprağı etrafındaki duygulanmalar geniş bir yer alır. Kızgın Çiyler'de üzerinde yaşadığı topraklarını her zaman güzel bulan şair Gagauzların sözlü edebiyatları ve folklorlarından aldığı unsurlarla şiirini güçlendirir. "Koruyun Güneşi" şiirinde bütün insanları dünyadaki dostluğu ve barışı korumaya davet eder. Mistik ve egzotik eğilimler taşıyan şiirler yazdığı gibi savaş aleyhtarlığı yaptığı şiirleri de vardır. Şiir kitapları şunlardır: Bir Kucak Güneş (1969), Kızgın Çiyler (1974), Kauş Havaları (1977), Yüksek Kuşlar (1982), Yol Yıldızı (2000). Bazı şiirleri Rodaslovnoye Dreva (1989) adıyla Rusça yayınlanan şair çocuk şiirleri de yazmıştır.

Genç şairler ve onların kitapları şunlardır: Vasi Filioğlu, Aydınlık (1990); Fedor Marinoğlu, Yürek Dalgası (1990); Petr Çebotar, Cana Yakın (1989); Todur Zanet, Karımcalık (1989), Böcecik (1989), Zamannayersın Evim! (1990), Adımlar (1993), Akar Yıldız (1998); Tudorka Arnaut, Gagauzum Bucaktır Yerim (Ankara, 1994) ve Gagauz Sesi gazetesinin başyazarı olan Petri Yalanji, Sönmez Yıldızlar (1995).

Bu şairlerden Petr Çebotar ve Todur Zanet üzerinde ayrıca durulmalıdır. Çünkü her ikisi de son dönemin en güçlü şairleridir. Genç olmalarına rağmen Gagauz dili ve edebiyatı için önemli ve kalıcı çalışmalar yapmışlardır. Çebotar'ın hazırladığı 1950-1980 Gagauz Edebiyatı isimli çalışma şimdilik bu edebiyat hakkında yapılmış tek derli toplu ve bilimsel çalışmadır. Onun dört bölüme ayrılan şiir kitabı Cana Yakın'ın birinci bölümü 'Ölmezotu'nda çocuk şiirlerine, ikinci bölüm 'Kısmet Beklemesi'nde aşk şiirlerine, üçüncü bölüm' Trakalı Öküz'de bir Gagauz masalının manzum anlatımına ve dördüncü bölümde de Rus ve Moldovan dilinden yaptığı tercümelere yer vermiştir. Çebotar'ın en çok kullandığı temalar diğer Gagauz sanatçılarda olduğu gibi vatan toprakları, yaşanılan köy ve ev, büyüklerin nasihatleri, sevda ve hayatın değişik dönemleri olarak belirlenebilir.

Ana Sözü gazetesiyle birlikte düşünülen Todur Zanet, şiirlerinde sosyal meseleleri ve dünya problemlerini sorgular. Şiirlerin en büyük özelliği açık bir millî hassasiyetin hâkimiyetidir. Sosyalist rejimi tenkit ederken Gagauz Devleti'ni özler. Onun "Vatan" isimli şiiri Gagauz Millî Marşı olarak kabul edilmiş ve müzikolog Mihail Kolsa tarafından da bestelenmiştir. Kitaplarında ayrıca sosyal meseleleri işlerken sevgi ve dostluğu ön plâna çıkaran şair şiirlerinde doğduğu Kongaz köyünü de sık sık anmaktadır.

Bu şairlerin dışında henüz şiirleri kitaplaşmamış olan fakat isimlerine gazete ve antolojilerde rastlanılan pek çok şair vardır. Petr Moysa, Vasiliy Duloğlu, Mariya Kalçu, Valentina Karanfil, Andrey Koçancı, Dimitri Novak, Olga Radova, Georgiy Taşoğlu, Sona Adiyeva, Lüba Çimpoyeş.

Çağdaş Gagauz Edebiyatında Hikâye, Roman ve Tiyatro

Gagauz hikâye yazarları ve kitapları şunlardır: Nikolay Tanasoğlu, Bucak Bucak (1970); Dimitri Karaçoban, Alçak Saçak Altında (1966), Proza (1986); Stepan Kuroğlu, Yollar (1970); Nikolay Baboğlu, Legendanın İzi (1974), Bucak Ecelleri (1979), Karanfiller Açtılar Yeniden (1981), Bir Öykümüz Var (Türkiye Türkçesiyle, İzmir, 1994); Mariya Kuyumcu, Tohumsuz Tarlada Yaban Gülleri (1987); Stepan Bulgar, Can Pazarı (1980), Canavar Yortuları (1990).

Gagauz edebiyatı şimdilik çok az sayıda hikâye kitabıyla bir romana sahiptir. İlk hikâyeci Dimitri Karaçoban'dır. Karaçoban, Gagauzlar tarafından iyi bir etnograf ve müzeci olarak da tanınmaktadır. Buna bağlı olarak yazar, şiirlerinde olduğu gibi hikâyelerinde de folklorik malzemeye fazlaca yer verir. 30 yıllık edebiyat faaliyetinin sonunda eserlerinden yaptığı seçmeleri iki cilt halinde toplarken birinci ciltte şiirlerine, ikinci ciltte ise hikâyelerine yer vermiştir. Ömrünün son yıllarında nesre daha fazla yönelen Karaçoban, bir roman denemesi yapmışsa da başarılı bulmadığından imha etmiştir. Yazarın ömrünün son yıllarında ortaya çıkan bu seçici tavrı ilgi çekicidir. Hikâyeleri arasından yaptığı seçmeleri Proza'da şiirleri de Stihler'de toplayan sanatçı Proza'nın başına şu ibareyi yerleştirir. "Yalvarırım gelecekte basmayın metinlerimi, hangilerini ben geçirmedim kitaplarıma 'Stihler' hem 'Proza.'39

Karaçoban şiirlerinde olduğu gibi hikâyelerinde de memleketinin insanlarını göstermeye çalışır. Bu eserlerde insanlar sadece etnografya ve görünüşleriyle değil, iç dünyalarıyla da tespit edilir. Hikâyelerinin çoğunda halkının tarihî tecrübelerine baş vuran, onları işleyen yazarı hep yüksek duygular meşgul eder. Ahlâk, savaşın yıkıcılığı, trajik aşklar, çaresizliğin harcadığı insanlar, hak mücadelesi yapan insanlar gibi.

Hikâyelerinin hacmini çok kısa tutan Karaçoban, klâsik hikâyeyi ve tasviri benimsemiştir. Onun birkaç hikâyesi işledikleri temel konu bakımından diğerlerinden ayrılır. "Karaspandit" adlı hikâyede 1920'li yıllardaki Gagauz insanı anlatılmaktadır. Fakirlik ve haksızlıkların altında ezilen insan geleceği konusunda da en küçük bir umut ışığına bile sahip değildir. Akşama kadar tarlada çalışan, eve dönünce de yatan insan monoton bir hayat sürdürmektedir. Okuma, sanat, zevk, şahsî ilgiler yoktur. Hikâyelerinden birinde bir gazeteci röportaj yapmak için köye gelir. Gazeteci köylüye burada konserler verilip verilmediğini sorar. Köylü buna kızar ve böyle soruları mutlu ve tembel insanlar sorması gerektiğini söyleyerek onu kovar. Ancak bu gazetecinin işidir. Gazeteci sorusunu tekrarlar, "Peki işiniz bitince ne yapıyorsunuz?" sorusuna köyle işinde kendisine tek yardımcısı öküzü göstererek "Öküz gibi yatıyorum ve dinleniyorum." cevabını verir.

Karaçoban birçok hikâyesinde aslında kendisini anlatır. Bu yüzden onun hikâyeleri otobiyografik boyutlar da taşırlar. Bu hikâyelerden biri "Fanatik"tir. Yazar gibi hikâyenin kahramanı olan Titu da halkının gelenek ve göreneklerini içeren filmler çeker, bunları izlediğinde ise büyük bir mutluluk duyar. Karaçoban'ın kahramanları basit, sade, dostane ve çoğu zaman utangaç kimselerdir. Yazar mekân olarak da köyü seçer ve teknik gelişmelerle hiç ilgilenmez. Kültürel değerlerine bağlı olan yazar, geçmişte yaşamaktan zevk alır. Karaçoban'a göre insan, maddî ilerleme yüzünden manevî değerlerini yitirmektedir.

Diğer önemli hikâye yazarı Stepan Kuroğlu'dur. Gençlik yıllarında hikâyeler yazan Kuroğlu, bunları Yollar isimli kitapta topladıktan sonra bir daha hikâyeye dönmemiştir. O asıl ilgileri doğrultusunda tarihî ve etnografik özellikleri olan hikâyeler yazmıştır. Kitabın birinci bölümünde Gagauz köylerindeki insanların hayatından seçilmiş hikâyeler yer alırken ikinci bölümde modern hayattan hareketle yazılmış, ana teması çoğu zaman sevgi olan hikâyeler vardır. Bu hikâyelerde yazarın biyografisi de hissedilmektedir. Realiteden hareket edildiği ve birincilerde olduğu gibi hikâyeyi geride destekleyen güçlü bir halk masalı, destan gibi kaynağı olmadığı için bunlarda başarı sarsılır.

Hikâyelerinde karamsar havanın daha ağır bastığı Kuroğlu, köylülerin zor hayat şartlarını anlatırken millî ruhun kuvvetini onun güzelliğine, merhamet ve adalet konusundaki hevesine bağlar.

"Kemençeci" hikâyesinin kahramanı Petika Baraboy, babasından kendisine kalan kemanı gece gündüz demeden çalmaktadır. Petika'nın evinin önünden geçenler ister istemez bu kemanı dinlerler, ruhları huzurla dolar. Çünkü müzik kısa bir süre bile olsa insana içinde yaşadığı zorlukları, çirkinlikleri unutturmaktadır.

Nikolay Baboğlu, Legenda'nın İzi'nde Gagauz halkı ile ilgili aktarmalar da yapmıştır. Şiirlerinde ve hikâyelerinde mizahî öğelere ve şaşırtırcı sonlara yer veren Baboğlu aynı zamanda bu anlatım tarzının öncüsüdür. Kahramanlarını işçi, köylü, çalışan Gagauzlar gibi kendi insanından seçmiştir. "Gaydacı" ve "Ecel" gibi bazı hikâyelerinde bu şahıs kadrosu aileye doğru yönelir. Bu defa aile içi ilişkilerin hikâyesiyle karşılaşırız.

Stepan Bulgar'ın hikâyelerinde de Gagauz folklorunun derin izleri vardır. Can Pazarı'nda Gagauz halkının önemli şahsiyetlerini anlatmıştır. Biyografik karakter taşıyan bu hikâyelerde 1906 ayaklanmasının önemli ismi K. Nikolayev ve Anton Buyuklı ile İkinci Dünya Savaşı sırasında arkadaşlarını kurtaran ama kendi ölen A. Matrosov anlatılır. Fakat onun en iyi hikâyeleri 'Canavar Yortuları'nda toplanmıştır. Bu kitapta yer alan "Trakalı Öküz, Kavurma, Pencere" en iyi hikâyelerdir. "Trakalı Öküz"de ömrünün son anlarında çocukluğunda dinlediği ve unutamadığı bir Gagauz masalına dönen kahramanın hikâyesi anlatılır.

Uzun Kervan (1985), Gagauzların şimdiye kadar kitap olarak basılmış olan tek romanıdır.40 Eserin yazarı Diyonis Tanasoğlu'dur. Roman, kronolojik olarak Gagauz tarihini anlatmaktadır. Oğuzların Orta Asya'dan çıkışlarından itibaren bugün yaşadıkları Bucak topraklarına gelinceye kadar başlarından geçen olaylar anlatılır. Yazar, anlatıcı rolünü yüklediği yaşlı bir insanın ağzından çevresindeki insanlara uzun bir dönemin tarihini aktarırken okuyucunun muhtemel sorularını biraz da monotonluğu kırmak düşüncesiyle sordurur ve cevaplatır.

Romanın adından da anlaşılacağı gibi Gagauzlar, asırlarca yollarına devam eden bir kervanla sembolize edilmektedir. Onların Asya'daki göçebe hayattan, Avrupa'daki çiftçi hayatlarına kadar başlarından geçen olaylar, felâketler, mücadeleler, Bucak'a yerleşme, buradaki hayat, 1906'da Rus Çarlığı'na karşı yapılan ayaklanmalar ve ömrü sadece 10 gün süren bir devlet kurmaları uzun uzun anlatılır. Kitapta Gagauzları günümüze getiren kervandan şöyle bahsedilmektedir:

"Kervan! Uzun kervan, durmaz kervan! Ne kadar geldin sen! Yol mu uzun tuttu, yoksa vakit mi?

Yollandın o uzak dumanlı ve kötü zamanlardan da yetiştin bu Bucak kırlarına, devrimli umutlara! Mutlu, soylu halkım, sen Kuru Oğuz mu, Oldan Batır mı, Sunbaylar mı, Kirçu Yunak mı, Gandi Hayduk mu, Tudorki mi, Oğlan ve Lünka mı, Dilber mi, Tudor'la Zana mı, Tikenciler mi ve kısmetsizler mi, ilk Rus Devrimi'nin barikatçıları mı, sen bir soysun, hani hem yer aradın ki olsun senin de bir köşen..."

"Kaç tekerlek kırılıp değiştirildi, kaç beygir hayvan düşüp çekemedi, kaç kervancı kaybolup yetişemedi!? Neredeydi o kısmetli kervan evi, o taraf, bazısına yetişemedi ya? Neredeydi o bahçeli toprak ki dursun bu uzun yoldan gelen kervan, insin faytonlardan, arabalardan da orada kahırsız olarak yerleşsin.

Öyle hazır kısmetli toprak da yokmuş görünürde. Onu bulmak, düzmek ve korumak lâzımmış! Kaç Oğuz, Gagauz soyları, mızrak elinde, kılıç, nacak, dirgen elinde bir köşe için, bir parça ekmek için, hayvan otlatacak kırlar için dövüşerek Çagaylarla, Kruçalarla, sultanlarla, Kara kasaplarla ve soyunu kurutarak yetiştiler devrim yetişene kadar!

Aradıkları yeri, yurtluğu kervan bulmuştu. Ama kısmetli vakite daha yetişememişti. Daha o hep yarı yoldaydı, zaman yolunda, bazısını aydınlatıp açıklasaydı o özgürlük yolunu 1906'da."

Uzun Kervan, üç bölümden meydana gelmektedir. Bölümler 'Uzak Dedeler', 'Balkanlarda Yurtluk', 'Bucak Kırı' başlıklarını taşımaktadır. Romanın bölümleri ihtiyar Gagauza sorulan sorular ve onun cevaplarıyla birbirine bağlanır.

Romanın ilk bölümü Gagauzların da ataları olan Türklerin Altaylardaki ilk vatanlarının anlatımıyla başlar. Geniş Türk coğrafyasının sınırları verilir. Çin'den Moğolistan'a, Orta Asya'ya, Aral Denizi'ne, oradan Volga, Don, Dinyeper ve Tuna nehirleri ve onların etrafındaki geniş ovalarla belirlenen bu coğrafyada binlerce yıl yaşamış olan Türkler, hayvan sürüleriyle yaşadıkları toprakların ihtiyaçlarına artık cevap vermemesi üzerine göçerler başka yerlerde başka devletler başka kültürler kurarlar. Bu bölümde Gagauzların atasının Oğuz olduğu Çek bilim adamı Konstantin İreçek ve V. A. Moskof'un düşüncelerine dayanılarak anlatılır. Tanasoğlu bu bölümde ayrıca Gagauz kelimesinin kökenini de bulmaya çalışır. Gagauz efsane ve masallarını kullanarak romanın kolay okunmasını sağlamaya çalışan yazar Oğuz Devleti'nin parçalanması ve diğer Oğuz devletlerinin ortaya çıkışını anlatarak bu bölümü bitirir. İkinci bölüm 'Balkanlarda Yurtluk'ta Gagauzların Balkanlar'ı yurt edinişleri anlatılır. Belgelerin azlığına rağmen kendi araştırmalarıyla Gagauzların bu bölgede Uzi eyalet diye bir devlet kurduklarını ve komşularıdan da Balkan kültürünü öğrendiklerini belirten Tanasoğlu, burada mücadeleli yıllar yaşayan Gagauzların her şeye rağmen kaybolmadıklarını anlatır. Üçüncü bölümde Gagauzların Tuna'yı geçerek Bucak topraklarına yerleşmelerinin hikâyesi anlatılır. Roman 1906 yılı sonlarında Gagauzların yaşama şartlarının zorlaşması üzerine gerçekleştirdikleri Komrat ayaklanmasının anlatımıyla biter.

Romanın anlattığı zamanı yansıtmasını kullandığı efsane, masal, halk türküleri gibi folklorik malzemeyle sağlamaya çalışan yazar kullandığı arkaik dille de bu amacına yardımcı olur.

Roman teknik olarak zayıftır. İçerisinde verilen tarihî bilgilerin yoğunluğuyla zaman zaman âdeta bir tarih kitabını andırır. Hatta bazen dipnotlarda romanın kurgu dünyasına aykırı olsa bile açıklamalar yapılır. Fakat bu eserde yazarın amacı sadece Gagauz Türkçesiyle ilk romanı yazmak değildir. O bu kitabıyla aynı zamanda insanına kendi tarihiyle ilgili bir denemeyi de sunmak istemiştir.

Roman yayınlandıktan sonra Gagauzlar arasında büyük ilgi görmüştür. Halkına bilinmeyen birçok meselenin kapısını açmıştır. Onlar tarihlerini, atalarını, geçmişlerini, yaşanmış olan o uzun yolculuğu bu roman sayesinde öğrenmişlerdir.

Uzun Kervan'ın ortaya koyduğu önemli bir sonuç da Gagauz Türkçesiyle roman yazılabileceği noktasındadır. Tanasoğlu'nun bu faaliyeti Gagauz yazarlara cesaret vermiş olmalıdır. Ancak, az sayıdaki aydının öncelikle siyasî meselelerle ve eğitimle uğraşmak zorunda kalışı, etnografik ve folklorik çalışmaların da bu grup tarafından sürdürülmek zorunda oluşu -çünkü kimlik endişesinin cevaplanması gerekmektedir- ve son olarak başka bir roman örneğinin olmayışı başka romanların yazılmasını güçleştirdiği gibi hikâyenin gelişmesini de engellemektedir.

Bir diğer Gagauz romanı Ana Sözü gazetesinde tefrika edilmiş, ancak kitaplaşamamış olan Hacımançunun Çöşmesi (1994) İvan Vlontir tarafından yazılmıştır.

Gagauzların ilk tiyatro eserleri Bucakta Yalın (1974) Diyonis Tanasoğlu'na aittir. Gagauz kültür, tarih, dil ve edebiyat için önemli dönüm noktalarında rastlanan Tanasoğlu'nun diğer tiyatro eseri Oğlan hem Lenka (1981)'dır. Nikolay Baboğlu da Mumlar Sağlık İçin adlı bir oyun yazmıştır. Oyun yazarın kardeşiyle birlikte hazırladığı ders kitaplarında yayınlanmıştır. Piyeste hem insanlığı hem Sovyetler Birliği'ni tehdit eden insanlık problemleri konu edilir. Bu problemlerin başında dürüstlük gelir. Zorbalık, kötü politikalar, askerlerin bozulması diğer konulardır. Köyde yaşayan Gagauz halkının realist hayat hikâyelerini işlerken dramatik unsuru öne çıkaran Baboğlu, piyesleriyle ahlâk dersleri vermek istemiştir.

Görüldüğü gibi, son elli yıl içinde oluşmuş, oldukça yeni bir edebiyatla karşı karşıyayız. 1960'larda ilk eserlerini veren ve 1986'dan itibaren emekleme ve kuruluş devresini tamamlayıp gelişmeye başlayan Gagauz edebiyatı gelecek için ümit vermektedir. Türkiye Türkçesiyle beslenmeye başlayan Gagauz aydınlarının ortaya koydukları yeni edebî ürünler 1960 ve 70'li yıllardakilerle mukayese edilemeyecek kadar ileri bir aşamadadır. Dilin, dolayısıyla kelime hazinesinin zenginleşmesi ifade gücünün de gelişmesini birlikte getirmeye başlamıştır. Böylece ortaya çıkan eserler edebî yönden de tatmin edici noktaya gelmektedirler.

1 Valantin A. Moşkof, Gagauzki Teksti, Kazan, 1895; V. A. Moşkof, "Gagauzi Bendersko Uyezda", Etnoğrafiçesko Obrozniye, 1900-1902.
2 V. A. Moşkof, Nareçiya Besarabskih Gagauzov, Moskva
1 3 Mihail Çakır, Besarabialı Gagauzların Istorieası, Kişinev,
4 Atanas Manov, Gagauzlar Hıristiyan Türkler, (Bulgarcadan çeviren: M. Türker Acaroğlu), Ankara, 1939. Yeni baskısı: TTK, Ankara, 2001.
5 Wlodzimierz Zajaczkowski, Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii, Krakowie, 1966.
6 Diyonis Tanasoğlu, Bucaktan Sesler-Literatura Yazıları, Kişinev, 1959.
7 Tanasoğlu, Bucaktan Sesler, s. 5.
8 Nevzat Özkan, "Gagauz Türk Edebiyatı", Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Ankara 1999, C. 12, s. 202; Harun Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauzlar, Ötüken Yay., İstanbul, 1998, s. 59-60; Mustafa Argunşah, "Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı-Türk Kültürünün İzleri", Türk Kültürü, S. 341, s. 15-20.
9 Nikolay İ. Baboğlu, Gagauz Folkloru, Kişinev, 1969.
10 Mihail Koltsa, Türkülâr, Kişinev, 1989.
11 Hülya Argunşah, "Gagauz Türküleriyle Anadolu Halk Türkülerinin Ortak Motifleri", Millî Folklor, S. 18 (Yaz 1993), s. 33-38. Milletlerarası Güney-Doğu Avrupa'da Türkler ve Gagauzların Etno-Kültürel Genişleme Meseleleri, (25-29 Nisan 1991, Kişinev-Çadır/Moldova) Kongresinde okunan bildiri.
12 Mustafa Argunşah, 'Tahrip Edilen Türk Tarihi ve Bir Türkü", Millî Folklor, S. 13 (Bahar 1992), s. 15-20.
13 Manov, Gagauzlar, s. 172.
14 Lüba Çimpoyeş, Dastannıy Epos Gagazov, Kişinev, 1997.
15 M. A. Durbaylo, Ballada Türküleri, Kişinev, 1991.
16 Stepan S. Kuroğlu, Maaniler, Odesa, 1998.
17 Güllü Yoloğlu, Gagouz Folkloru, Bakü, 1996.
18 Mustafa Argunşah, "Gagauz Türklerinin Manileri", Türk Kültürü, S. 332, Aralık 1990, s. 48-54.
19 Harun Güngör, "Gagauzlarda Tepegöz Efsanesi", Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: XXVI/2, Ankara, 1986, s. 141-142; Güllü Yoloğlu, "Qaqouz destanlarında 'Kitabı Dede Qorqut' Motivleri", Millî Folklor, Yıl: 10, S. 39, s. 82-83; Rabia Uçgun, "Gagauzlarda Üç Tepegöz Versiyonu", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi I, Ege Üniv. Türk Dünyası Araştırmaları Enst. Yay., İğir, 1996, s. 59-72; Rabia Uçgun, "Gagauz Halk Edebiyatında İskender Efsanesi", III. Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, (30-31 Mayıs-1 Haziran 1997, Çanakkale) nda okunan bildiri.
20 1991, s. 55.
21 IX-cu Klaslar İçin, Kişinev, 1997, s. 4.
22 (50-80-e gg. XX v. ), Kişinev, 1993.
23 Harun Güngör-Mustafa Argunşah, Gagauz Türkleri, Ankara, Nevzat Özkan, "Gagauz Türk Edebiyatı", s. 206.
24 Nikolay Baboğlu-İgnat Baboğlu, Gagauz Literaturası VlII-ci Mihail Çakır, Dua Kitabı Gagauzlar İçin, Kişinev, 1935.

25 Tanasoğlu, Bucaktan Sesler, s. 14-15.
26N. Babaoğlu-İ. Baboğlu, Gagauz Literaturası, s. 5.
27 P. A. Çebotar, Gagauzkaya Hudocestvennaya Literatura
28Çebotar, a.g.e., s. 3. İvan Topal, "Gagauz Literaturası: Bakışlar hem Düşünmekler", İlkyaz Türküsü, Kişinev, 1989, s. 212-213.
29 Olga Radova, "Gagauz Literaturasının Gelişmesi", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Bir, S. 8, s. 93-98.

38 Kırlangıç, S. 1, 2001, s. 3. Sabaa Yıldızı, S. 1, 1996, s. 1. Sabaa Yıldızı, S. 1, s. 3. Çık Çık Güneş, Kişinev, 1981. İlkyaz Türküsü, Kişinev, 1989. İlkyaz Türküsü, s. 2.

İrfan Ünver Nasrattınoğlu, Gagauz Şiir Antolojisi, Ankara Osman Baymak, Gagauz Çağdaş Şiiri Antolojisi, Ankara, Bu konuda bakınız: Mustafa Argunşah, "Çağdaş Gagauz

Şiiri", Türk Dili (Türkiye Dışı Çağdaş Türk Şiiri Özel Sayısı), Mart 1996, s. 678-699.

39 Karaçoban, Proza, s. 1.
40 Diyonis Tanasoğlu, Uzun Kervan, Kişinev, 1985.
39 Argunşah, Hülya, "Gagauz Türküleriyle Anadolu Halk Türkülerinin Ortak Motifleri", Millî Folklor, S. 18 (Yaz 1993), s. 33-38. Milletlerarası Güney-Doğu Avrupa'da Türkler ve Gagauzların Etno-Kültürel Genişleme Meseleleri Kongresi'nde (25-29 Nisan 1991, Kişinev-Çadır/Moldova) okunan bildiri.
Argunşah, Mustafa, "Gagauz Türklerinin Manileri", Türk Kültürü, S. 332, Aralık 1990, s. 48-54. Argunşah, Mustafa, "Gagauz Halk Edebiyatında Osmanlı-Türk Kültürünün İzleri", Türk Kültürü,
S. 341, Eylül 1991, s. 15-20.
Argunşah, Mustafa, 'Tahrip Edilen Türk Tarihi ve Bir Türkü", Millî Folklor, S. 13 (Bahar 1992), s. 15-20.

Argunşah, Mustafa, "Çağdaş Gagauz Şiiri", Türk Dili (Türkiye Dışı Çağdaş tür Şiiri Özel Sayısı), Mart 1996, s. 678-699.

Baboğlu, Nikolay İ., Gagauz Folkloru, Kişinev, 1969.

Baboğlu, Nikolay-Baboğlu, İgnat, Gagauz Literaturası VIII-ci-IX-cu klaslar için, Kişinev, 1997, s. 4.

Baymak, Osman, Gagauz Çağdaş Şiiri Antolojisi, Ankara, 2000. Çakır, Mihail, Besarabialı Gagauzların Istorieası, Kişinev, 1934. Çakır, Mihail, Dua Kitabı Gagauzlar İçin, Kişinev, 1935.

Çebotar, P. A., Gagauzkaya Hudocestvennaya Literatura (50-80-e gg. XX v. ), Kişinev, 1993. Çimpoyeş, Lüba, Dastannıy Epos Gagazov, Kişinev, 1997. Durbaylo, M. A., Ballada Türküleri, Kişinev, 1991.

Gülmemedova, Güllü, "Çağdaş Gagauz Edebiyatı", Kardaş Edebiyatlar, S. 18, 1989, s. 21-23.

Güngör, Harun, "Gagauzlarda Tepegöz Efsanesi", Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: XXVI/2, Ankara, 1986, s. 141-142.

Güngör, Harun-Argunşah, Mustafa, Gagauz Türkleri, KB. Yay., Ankara, 1991.

Güngör, Harun-Argunşah, Mustafa, Gagauzlar, Ötüken Yay., İstanbul, 1998.

Karaçoban, Dimitri, Proza, Kişinev, 1986.

Kırlangıç, S. 1, 2001.

Koltsa, Mihail, Türkülâr, Kişinev, 1989.

Kuroğlu, Stepan S., Çık Çık Güneş, Kişinev, 1981.

Kuroğlu, Stepan S., İlkyaz Türküsü, Kişinev, 1989. Kuroğlu, Stepan S., Maaniler, Odesa, 1998.

Manov, Atanas, Gagauzlar Hıristiyan Türkler, (Bulgarcadan çeviren: M. Türker Acaroğlu), Ankara, 1939. Yeni baskısı: TTK, Ankara, 2001.

Moşkof, Valantin A., Gagauzki Teksti, Kazan, 1895.

Moşkof, Valantin A., "Gagauzi Bendersko Uyezda", Etnoğrafiçesko Obrozniye, 1900-1902. Moşkof, Valantin A., Nareçiya Besarabskih Gagauzov, Moskva 1904. Nasrattınoğlu, İrfan Ünver, Gagauz Şiir Antolojisi, Ankara 1992.

Özkan, Nevzat, "Gagauz Türk Edebiyatı", Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, Ankara 1999, C. 12.

Radova, Olga, "Gagauz Literaturasının Gelişmesi", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi Bir, S. 8, 1997, s. 93-98. (bk. "Gagavuz Edebiyatının Gelişmesi", Kardaş Edebiyatlar, S. 41, 1997, s. 18­22).

Sabaa Yıldızı, S. 1, 1996.

Tanasoğlu, Diyonis, Bucaktan Sesler-Literatura Yazıları, Kişinev, 1959.

Tanasoğlu, Diyonis, Uzun Kervan, Kişinev, 1985.

Topal, İvan, "Gagauz Literaturası: Bakışlar hem Düşünmekler", İlkyaz Türküsü, Kişinev, 1989, s. 212-213.

Uçgun, Rabia, "Gagauzlarda Üç Tepegöz Versiyonu", Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi I, Ege Üniv. Türk Dünyası Araştırmaları Enst. Yay., İğir, 1996, s. 59-72.

Uçgun, Rabia, "Gagauz Halk Edebiyatında İskender Efsanesi", III. Karşılaştırmalı Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, (30-31 Mayıs-1 Haziran 1997, Çanakkale) nda okunan bildiri.

Yoloğlu, Güllü, Gagouz Folkloru, Bakü, 1996.

Yoloğlu, Güllü, "Qaqouz destanlarında 'Kitabı Dede Qorqut' Motivleri", Millî Folklor, Yıl: 10, S. 39, s. 82-83.

Zajaczkowski, Wlodzimierz, Jezyk i Folklor Gagauzow z Bulgarii, Krakowie, 1966.