GÜNEY AZERBAYCAN LİDERİ MAHMUDALİ ÇEHREGANLI
Mahmudali Çehreganlı; Amerika’da sürgün hayatı yaşayan ve ülkemizde tanınması gerekirken çok tanınmayan, liderlerden bir tanesidir. Size bu yazı da, kalemimizin kuvvetince, ömrünü Türklük davasına adamış bu büyük şahsiyetin hayatını anlatmaya çalışacağız. Ama Çahreganlı’nın biyografisine başlamadan önce, uğruna sürgün yaşadığı İran Türkleri ve onların tarihi hakkında kısa bir bilgi vermeyi uygun gördüm. Zira; İran’da ki Türk varlığını bilmeden onun mücadelesini anlamak zor olabilir.
Komşularımızdan İran, eski tarihlere dayanan büyük bir kültüre sahip olmakla birlikte, Müslüman olması nedeniyle de –mezhep farklılıkları olsa da- önemli bir yere sahiptir. Türklerin İslamiyeti öğrendikleri toplum da yine Farslardır. Türkler, bu topraklarda ilk olarak X. yüzyılda, Gaznelilerle hâkimiyet kurmuşlardır.
Büyük Selçukluların ülkesi olmakla birlikte, Safevilerin de genel merkezi konumunda olan İran coğrafyası, yaklaşık on asır boyunca farklı Türk hanedanlıklarının eline geçmiş ve son olarak, 1925’te Rıza Şah Pehlevi’nin kendini Şah ilan etmesiyle, İran’da ki Türk hâkimiyeti sona ermiştir.[1] Yani Osmanlı Devletinin sürdüğü hükmün nerdeyse iki katı bir dönemden bahsetmekteyiz. Bir coğrafyada bu kadar uzun bir süre hüküm süren bir milletin izlerini o coğrafyadan silmek hiçte kolay olmasa gerek.
İran’ın diğer bir önemli yönü ise, Türkiye’nin Orta Asya’ya açılan kapısı konumunda olmasıdır. İran’a bakıldığı zaman nüfusu içerisinde büyük bir Türk kitlesi göze çarpmaktadır. ÇoğunluğunuAzerbaycan Türklerinin oluşturduğu Türk halkları arasında göze çarpan diğer boylarda,Türkmenler, Kaşkaylar, Horasan Türkleri, Halaçlar, Sungurlar, Ebiverdiler, Kazaklar, Özbeklerv.s. Ülkenin kuzeybatısı İran Azerbaycanı olarak isimlendirilmektedir.
Temmuz 2015 nüfus sayımına göre, yaklaşık 82 milyon olarak belirlenen İran nüfusunun en kalabalık unsurunu Farslardan sonra, Türkler oluşturmaktadır. Yaklaşık 35 milyonluk Türk nüfusunun, 25 milyonu Azerbaycan Türklerinden meydana gelmektedir.[2] Fakat Fars hükümeti bu nüfus verilerini saklamaktadır.
Fars nüfusu önde tutulsa da, Güney Azerbaycan ve Türk illerinde Fars nüfusun oldukça az olduğu bilinmektedir. Fars şehirleri olan Tahran, Şiraz ve İsfahan gibi şehirlerde de büyük bir Türk nüfus mevcuttur. İran’da ki Türklerin siyasi başkenti ise Tebriz kentidir. Yine İran’ın Eski Dışişleri Bakanı Salihi’de İran’ın 100/40’ı Türkçe konuşuyor diyerek orada bulunan ciddi Türk nüfusu tasdik etmiştir.[3]
Dr. Mahmudali Çehreganlı; 1958 senesinin Mart ayında, Babahan Bey ve Hanım Hanım’ın çocukları olarak, Azerbaycan Türklerinin yoğun olarak yaşadığı, Tebriz kentine yakın olan ve Urmiye Gölü’nün kuzeyinde yer alan Çehregan kasabasında dünyaya gelmiştir. Soyadının da bu kasabadan almaktadır. Çahreganlı’nın eğitim hayatına baktığımız zaman, ilkokul öğrenimine, doğduğu kasabada Caferi İlkokulunda başlamış, ortaokul eğitimini ise Tesuc şehrinde bulunan Cami ortaokulunda tamamlamıştır. Çehreganlı, Maragha şehrinde Pedegoji okuduktan sonra, 1977 senesinde askeri öğretmen olarak, göreve başlamıştır. 1979’de askeri görevini tamamlamasının ardından, Sebuster Bölgesi’nde hizmet veren ilkokullarda öğretmenliğe başlamış, 1984 senesinde girdiği Tebriz Üniversitesi Fars Dili ve Edebiyatı bölümünden 1988 senesinde mezun olmuştur. Meshedin Firdevsi Üniversitesi Umumi Dil Fakültesinde iki yıl öğrenim gören Çehreganlı, bundan sonra akademik eğitime başlamış ve 1992’de yüksek lisans tezini vermiştir.[4] Bu dönemden sonra Çehreganlı, eğitim hayatına Azerbaycan’da devam etmiştir. Burada filoloji üzerine doktorasını tamamlayan Çehreganlı, ’’Farsçada Türkçe Sözcükler’’ isimli doktora tezini vermiştir. Tebriz ve Tahran’da ki üniversitelerde öğretim üyeliği ve rektör yardımcılığı görevlerinde bulunmuştur.
Çehreganlı bu sıralarda, Güney Azerbaycan üzerindeki Fars faşizmine karşı, halkı bilinçlendirme ve örgütleme yoluna gitmiştir. Onun milliyetçi kişiliğini kazanmasında, öğretmen olan babası Babahan Bey, önemli bir yere sahiptir. Zira babasının anlattığı tarihi olaylar ve yapmış olduğu milli-siyasi sohbetler, Çehreganlı’yı etkilemiştir. Milliyetçi eğilimlerin dışa yansıması olarak Türkçeye önem veren Çehreganlı, 1990-1991 öğretim yılında, Tebriz Üniversitesinin Edebiyat Fakültesinde, Türkçenin ders olarak okutulmasını sağlamıştır. Bu olayı önemli kılan ise, İran’da bunun bir ilk olmasıdır. Bir yıl sonra da Tahran’da bulunan Terbiyet Müderris Üniversitesin’de de Türkçe’nin ders olarak okutulmasında başrolde yine o vardır.
Milliyetçi eylemleri hayata geçirmeye karar veren Çehreganlı, siyasi hayata atılmaya karar verir. 1995-1996’da İran Milli Meclisi’nin 5. Dönem Seçimlerinde Tebriz’den milletvekili adayı olmuş ve seçim çalışmalarını çok iyi bir şekilde değerlendirerek, 400’e yakın toplantı düzenleyerek, İran’da ki Azerbaycan Türklerine hedeflerini anlatma şansı bulmuştur. Çehreganlı, yapılan seçimler sonucunda İran’da ilk kez rekor bir rakamla, 600.000 oyla milletvekili olmuştur. Fakat Çehreganlı, faşist Fars yönetimi tarafından meclise sokulmak yerine hapse atılmıştır.[5] Bundan sonraki yıllar onun için oldukça zorlu ve çetin geçmiştir. Tebriz ve Tahran’da bir yıl zindan hayatı yaşayan Çehreganlı, 5 yılda ev hapsi yaşamış ve zindanda kaldığı dönemde iki kere beyin kanaması, bir kere kalp krizi geçirmiş ve ağır sağlık sorunları yaşamıştır. Bu olaya sessiz kalmayan Güney Azerbaycanlılar seslerini dünyaya duyurmuş ve Uluslararası Af Örgütü ve İnsan Hakları İzleme Örgütü ile Birleşmiş Milletler bu olayı sahiplenmiş ve dönemin İran Cumhurbaşkanı Hatemi’den, Çehreganlı’nın sağlık sorunları nedeni ile Avrupa’ya çıkmasına müsaade etmesi istenmiş ve İran 2002’de Çereganlı’nın çıkışına müsaade etmiştir. Bunun üzerine Avrupa’da tedavi gören Çehreganlı, Avrupa’da da temaslarını sürdürmüş ve Avrupa Parlamentosu’nun Başkanı olan Walter Shcwimmer ile görüşmüştür. Avrupa’da üç ay kalan Çehreganlı, buradan Azerbaycan’ın başkenti Bakü’ye geçerek orada siyasetçiler ve sivil toplum kuruluşları ile bir takım temaslarda bulunmuştur. Ayrıca TV, radyo ve gazetelere demeçler vermiştir. İki aylık Azerbaycan ziyaretinin ardından Türkiye’ye gelerek burada da sivil toplum kuruluşları ve siyasetçilerle görüşerek, TV, radyo ve gazetelere demeçler vermiştir.
Çehreganlı, bu temaslardan sonra İran’a dönemeyeceğini anlamış ve Azerbaycan ile Türkiye’den oturma izni alıp alamayacağını araştırmış fakat her iki ülkede, İran ile yapılan anlaşmalar gereği Çehreganlı’ya oturma izni vermeyerek onu sahipsiz bırakmışlardır. Çehreganlı’nın ailesi üç yıl İstanbul’da yaşamış fakat can güvenlikleri olmadığı gerekçesi ile Amerika’ya iltica etmek zorunda kalmışlardır. Çehreganlı Azerbaycan ve Türkiye’ye son olarak 2006’da gelmiş ve İran’ın o zamanki Cumhurbaşkanı Ahmedinejat’ın isteği ile tutuklanarak Azerbaycan’a gönderilmiş, buradan da sınır dışı edilmiştir.[6] Çehreganlı, 2006 yılından bu yana, Azerbaycan ve Türkiye tarafından giriş yasağı almış ve bu iki ülkeye girememektedir.
Çehreganlı ile ilgili bahsetmemiz gereken olaylardan birisi de, kurmuş olduğu yapıdır. O, 1995 senesinde arkadaşları ile GAMOH (Güney Azerbaycan Milli Uyanış Harekâtı)’u gizli bir şekilde ve kod adları kullanarak kurmuştur. Kurulan bu dernek, 2002’de ise yurt dışında da faaliyet göstermeye başlamıştır.[7] Çehreganlı, yapmış olduğu bir röportajda neden bu ismi seçtiklerinin sorulması üzerine; ‘’…Milletimiz bir asır boyu en ağır, çirkin asimilasyon projesine maruz kalmıştır. Bu bir asır boyu çirkin asimilasyon projesinin sonucu olarak milletimiz, yüksek derecede ulusal bilincini yitirmiştir. Dolayısı ile bir millet olarak kim olduğunu, tarih ve geçmişini ve onu millet eden unsurları tanıması için bir derin, güçlü ve uzun süreli uyanışa ihtiyacı olduğu anlaşılmıştı. Böylelikle bu harekâtın adı “Milli Uyanış Harekâtı” koyulmuştur.’’[8] şeklinde yanıtlamıştır. Yine yapmış olduğu bir konuşmada, GAMOH’u demokratik, laik, bilimsel ve barışsever bir harekât olarak nitelendirmiştir.[9]GAMOH hala etkin bir şekilde çalışmalarını sürdürmektedir.
Çahreganlı dört çocuk babasıdır. Eşi Türkay Hanım ev hanımı olmakla birlikte, eşini zor dönemlerinde yalnız bırakmamış ve destek olmaktan bir an geri durmamıştır. Aile, Amerika’nın Virginia eyaletinde yaşamaktadır. Bu makaleyi yazarken bana yardımcı olan ve sorularıma Amerika’dan cevap verme zahmetinde bulunan Mahmudali Bey’in oğlu değerli insan Alparslan Çehreganlı kardeşime de teşekkür ederim.
NOT; Bugün İran’da birçok Güney Azerbaycanlı Pantürkizm suçlamasıyla cezaevine atılmaktadır. Güney Azerbaycanlı Milli aktivist Resul Rezevi, 2014’de Doğu Türkistan’ın Çin zulmünü protesto ettiği için hapse atılmıştır ve yaklaşık iki buçuk aydır açlık grevi yapmaktadır. Yine diğer bir aktivist Murtaza Murat Pur ise cezaevi yetkililerinin siyasi suçlulara kötü davrandığı gerekçesi ile yaklaşık iki aydır açlık grevi yapmaktadır. [10] Türk basınında nerdeyse hiç yer verilmeyen bu konuya da, halk olarak ilgi göstermek boynumuzun borcudur. Güney Azerbaycan’ın Fars hâkimiyetinden kurtulması dileği ile…
