Hakaslar, Hakasça, Tuvalar, Tuvaca

Hakaslar, Hakasça

Çoğunluğu Rusya Federasyonu’na bağlı Hakas Özerk Cumhuriyeti’nde yaşayan Hakaslar da Tuvalar gibi Milat sıralarından başlayarak farklı güçlerin egemenliğinde yaşamış, 1727 ise Rusya’nın hakimiyetine girmişlerdir. Statüsü 1923’te özerk bölge, 1930’da ise özerk cumhuriyet olarak belirlenmiştir. Hakas adı, Kırgız sözcüğünün Çincedeki Heges biçiminden gelir.

Hakasça da Sovyet Devrimi’nden sonra yazı dili haline getirilmiştir ve Sagay, Beltir, Kaça, Koybal, Kızıl ve Şor ağızlarının ortak yazı dilidir. Hakasça konuşur sayısı 1989 sayımına göre 81.428’dir; 2000 yılında 96 bine ulaştığı sanılmaktadır.

İlk Hakas alfabesi 1926’da Kiril harfleriyle düzenlenmişse de Hakasça 1929-39 yılları arasında Latin harfleriyle yazılmıştır. 1939’dan başlayarak yeniden Kiril harflerine geçilmiştir.

Hakasçanın ayırıcı özelliklerinin başında Eski Türkçe söz içi ve söz sonu d sesinin z’ye değişmesi gelir: adak>azah “ayak” vb. Bir diğer ayırıcı özelliği söz başındaki y- sesinin, Tuvacada olduğu gibi, ç-‘ye değişmesidir: yadag>çazag “yaya”, yıl>çıl vb.

Tuvalar ve Tuvaca

Rusya Federasyonuna bağlı özerk cumhuriyetlerden biri olan Tuva, adını eski Çin kaynaklarında geçen T’o-pa adından alır. Milat sıralarından başlayarak sırasıyla Hun, Göktürk, Uygur, Kırgız, Moğol, Çin egemenlikleri altında yaşayan Tuvalar 1921’de Tannu-Tuva adıyla bağımsız bir cumhuriyet kurmuşlarsa da bu cumhuriyet 1944’te Rusya tarafından ilhak edilmiştir. Başkenti Kızıl’dır.

Sovyet Devrimi’nden sonra yazı dili olan Tuvaca 1930-1943 yılları arasında Latin alfabesiyle yazılmış, 1943’ten beri de Kiril asıllı bir alfabe ile yazılmaktadır.

Tuvaca konuşurların büyük çoğunluğu Tuva Özerk Cumhuriyeti’nde yaşamaktadır. 1989 sayımına göre eski Sovyetler Birliği içinde Tuvaca konuşanların toplam sayısı 207 bin, 1998 verilerine göre ise Tuva Özerk Cumhuriyeti’ndeki Tuvaca konuşur sayısı 206.900’dür. Ayrıca Kuzey Moğolistan’da, Buryat Özerk Cumhuriyeti’nde ve Çin’in Sinkiang Uygur Özerk Bölgesi’nde de küçük Tuva toplulukları vardır.

Tuvacanın ayırıcı ses özelliklerinden biri Eski Türkçe söz içi ve söz sonu d ünsüzünün iki ünlü arasında korunması diğer durumlarda /’ye değişmesidir: adak “ayak”=Tuvaca adak, torf-=Tuvaca tot- vb. Diğer ayırıcı özelliğiyse Eski Türkçe söz başındaki y-sesinin f-‘ye değişmesidir: yıl>çıl, yer>çer vb.
Tofalar ve Tofaca Yakın zamanlara kadar Karagasça adıyla bilinen ve Tuvacaya çok yakın olan Tofaca veya Tofalarca 1986’da yazı dili haline gelmiştir.
Eski Sovyetler Birliği içindeki sayıca en küçük Türk topluluklarından biri olan Tofalar, Sayan dağlarının kuzey yamaçlarında, Uda ve Biryusa ırmaklarının yukarı havzalarında yaşamaktadırlar ve 1989 verilerine göre sayıları 731 ‘dir.

Kiril harfleriyle yazılan Tofacada çok sayıda Moğolca sözcük vardır.

HAKAS TÜRKLERİNİN GELENEKSEL KIYAFETLERİNİ YANSITAN SİMGELER

Genelde her kalkın milli özelliklerini yansıtan simgeleri vardır. Bunların içinde en yaygınlarından biri de tahta oyuncak bebeklerdir. Hakas Türk'leri de bu simgelerle halkının milli değerlerini en iyi şekilde tanıtan halklardandır. Söz konusu Hakasların geleneksel kıyafetlerini yansıtan tahta bebeklerdir.

Hakas Türkler'inin geleneksel kıyafetleri "günlük" ve "özel" olarak ikiye ayrılmaktadır.
Özel günlerde giydikleri bayramlık kıyafetleri oldukça renkli ve çeşitlidir. Bu giyseler ipekten, kadifeden ve değerli kürklerden oluşmaktadır. Onları özel yapan ise geleneksel çizgileridir. Çizgilerdeki ve kesimlerdeki süslemelerin uyumu dikkat çekicidir. Kıyafetlerin üzerindeki el işi nakışlar onları değerini kılmaktadır. Hakasların kıyafetlerine göre halkın sosyal tabakaları ayırt edilebilir. Aile ve maddi durumları da bunlarla belirleniyor.

Kıyafetlerdeki en önemli parça erkekler de gömlek, kadınlarda ise elbisedir. Gömlek ve elbise aynı kesimde olup, geniş ve rahattır. Elbiselerin kolları genelde geniş biçilir ve göğüs kısmı yırtmaçlı olur yakası geriye bükülür. Elbiselerin üst kısmı sade kalır. Daha sonra onlara nakışlarla süslenmiş önlükler ilave edilir.

Elbiselerin içliği ve omuz destekleri de aynı kumaştan dikilir. Elbise bayanların vücudunu beli etmeyecek şekilde geniş dikilip sadece boyun, ve kol uçları açıkta bırakılır. Elbisenin yaka ve bilek kısmı ayrı kumaştan seçilip ilave edilir ve geleneksel çizgiler içeren el işi nakışlarla süslenir. Kadın elbiselerinde kadının medeni hali ve yaş özelliğine göre farklılıklar uygulanır ve buna özel özen gösterilir. Evli kadınların en belirgin giysesi elbiselerinin üzerine giydikleri yelekleri "sigedektir". Genç kadınlar siyah kadifeden uzun kaftanlar giyerler.

Hakas erkek ve kadınlarının kışlık kıyafetleri deri kürklerden ve kürk şapkalardan oluşur.
Kürklere "ton" denilir. Erkek tonları "ak ton","köbiskek","sodan ton" olarak, kadınların ise "suu ton" ( günlük), "çaha", "küpeyke" (abiye kürk) tüylerle süslenmiş kürk, "hat ennig ton" en şık kürkleri, idektig ton" (en pahalı ve değerli kürkleri) olarak ayrılır.

Kışlık şapkalar uzun tüylü hayvan kürklerinden yapılır. Erkek şapkalarının en değerlisi "kamçat pörük" ve "kıs pörük" olup, bir at diğeri ile biçilir. Bu şapkalar yuvarlak şekilde olup, XVII asırdan günümüze kadar değerini korumuştur. Aynı şapkaları "Kırgız zenginleri ve bekleri de giymişlerdir. "Kıs pörük" Hakas milli kahramanı İranak-pik ile de özdeşleşmiştir.

Sıradan halk ise "hurusha pörük" dedikleri kuzu derisinden yapılmış şapka giyerler. Kadın şapkalarının günlüğüne "tumah", özel günlerde giydiklerine ise"çapıh" demişler ve onlar da kuzu derisinden yapılmıştır. Çapıhı genelde evli kadınlar giymişler. Düğünlerde giydikleri şapkaya ise "sahpa" yada "tagayah" derler. En yaygın şapkaları "tülkü pörük " tilki kürkünden yapılmış şapkalarıdır. Bu şapka Hakasların milli folklorunda da sık yer alan en eski giysilerindendir. Şapkanın arkadan ikiye ayrılmış olanları da meşhurdur. Genelde ayrılmış bölgeye tilkinin kuyruğu denk getirilir.

Geçtiğimiz asırın ikinci yarısından günümüze kadar Hakas geleneksel kıyafetleri sadece aile içi törenlerde ve "Tun Payram, Çıl Pazı" gibi milli bayramlarda giyilmektedir. Hakasların kendi milli kültürlerine olan ilgi ve sevgileri milli kıyafet ustalarının da şevkle çalışmalarına yol açmaktadır. Bu nedenle de Hakasların milli zenginlikleri artarak devam etmektedir.

TÜRK DESTANLARI KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ

• Yaratılış destanı, Alp Er Tunga destanı, Şu destanı
• Oğuz Kağan destanı, Attila destanı, Ergenekon destanı
• Bozkurt destanı, Göç destanı, Türeyiş destanı
• Battal Gazi destanı, Köroğlu destanı, Satuk Buğra Han Destanı
• Manas Destanı, Cengiz Han Destanı (Cengizname)
• Timur Destanı, Edige Destanı, Danişmend Gazi Destanı
• Battal Gazi Destanı, Köroğlu Destanı, Türk Destanlarında Motifler
• Türk Destanları Ders Notları, Dünya Destanları Ders Notları
• Destanlarla ilgili tüm yazılar için tıklayınız.
• Tarihle ilgili tüm yazılar için tıklayınız: Tarih Konuları

abakan #altay cumhuriyeti #tuva cumhuriyeti #şor türkleri #çuvaşistan, Tuvalar, Tuvaca, Hakaslar, Hakasça