BİRİNCİ GÖKTÜRK DEVRİNE AİT HÜİS TOLGOY YAZITI HAKKINDA
Giriş
Geçtiğimiz 27 Ağustos-1 Eylül 2017 tarihlerinde Macaristan'ın Székesfehérvár şehrinde yapılan 60. PIAC / Uluslararası Sürekli Altayistik Konferansı’nda Moğolistan’da 1970’li yıllarda bulunan fakat bugüne kadar çözümlemesi ve okuması yapılamamış olan Hüis Tolgoy Yazıtı örnek bir ortak çalışma ile, bir panelde bilim dünyasına tanıtıldı.
Bugüne değin çözülememiş olan, günümüzde Moğolistan Tarih ve Arkeoloji Enstitüsünde iki parça olarak bulunan yazıt, Brahmi harfleriyle yazılmıştır. 1975 yılında Moğol Arkeolog D. Navaan tarafından bulunan bu yazıt hakkında ilk tanıtıcı bilgiler, Kazak Türkologlar M. Joldasbekov, S. Karjavbay ve N. Bazilhan tarafından 1976 yılında bir makale ile tanıtılmıştır.
Bu yazıtın okunması bugüne kadar mümkün olmamıştır. 2014 yılında Yıldız Teknik Üniversitesinden Mehmet Ölmez’in girişimleriyle Bugut Yazıtı'nın Brahmi harfli yüzü ile Hüis Tolgoy Yazıtlarının çözümünde önemli ilerlemeler kaydedilmiş olup Moğolistan ve Türk tarihi için önemli bilgilere ulaşılmıştır. Bu yapılan çalışmaların verileri PIAC toplantısında bir panelde sunulmuştur. Türk tarihi için en önemli belgelerden birisi olan Hüis Tolgoy Yazıtı'nın çözümü ve yorumunu yapan aşağıdaki bilim adamlarına Türk Milleti olarak büyük teşekkür borçluyuz
- M. ÖLMEZ (Türkbilimci),
- E. De La VAISSIÈRE (Soğd tarihcisi),
- A. VOVIN, (Mongolist, Altaist) Interpretation of the Hüis Tolgoi inscription,
- DIETER MAUE (Indolog-sanskrit uzmanı)
Yazıt Hakkında
PIAC Altayistler Kongresinden sonra oku nan bildiriler Academia.edu sayfasında tartışmaya açılmıştır. Aşağıdaki tanıtım yazısı bu bildirilerden alınmıştır. Dieter Maue ve Alexander Vovin tarafından okunan yazıtın 1. Göktürk devrine ait olduğu anlaşılmaktadır.
Yazıt Brahmi harleriyle ve eski arkaik bir Moğolca olarak yazılmıştır. Birinci Türk Kağanlığı döneminden Niri Kağan MS 595-604 hükümdarlığı yıllarından kalmadır. Bilindiği gibi İlk Göktürk Kağanlığından (552-630) günümüze bilinen üç yazıt kalmıştır. Bu yazıtlardan ilki, iki dilli (iki alfabeli) Bugut Yazıtı'dır. İkinci ve üçüncü yazıtlar ise Hüis Tolgoy yazıtlarıdır.
Huis Tolgoy Yazıtlarının bir tanesinin çözümü mümkün olmuştur. 2. Yazıt ise hala çözümlenmeyi beklemektedir. Tanıtacağımız yazıt depoda bulunan 1. yazıttır. Yazıttan anlaşıldığı kadarıyla Birinci Göktürk Devleti’nin kurucusu Mukan Kağan’ın torunu Niri Kağan adına dikilmiştir. Buğut Yazıtı'ndan sonra Birinci Göktürk Devleti’nden kalan Türk tarihi için 1400 yıllık önemli belgenin Dieter Maue tarafından okunması ve Alexander Vovin tarafından yorumlanması ve tarafımdan Türkçeye tercümesini Türkiye’deki ilim adamlarının dikkatine sunuyoruz.
Metnin Okunması
DIETER MAUE OKUMASI
1) bı̣tı̣1-ña̤r kagan digi1n šı1̣ñıṇ bodı-satva to̤ ro̤ x
(02) kagan bṳda̤ kaganu ukax ukaǰu xı1̣rı ̣ añakay
(03) ...ı̣1 tı̣1n ǰa̤ x bo̤dı̣ bigiy-ñär ba̤yı̣ do̤ lṳǰa̤ ǰṳ hügbü[ ? ]
(04) +? b[ı]̣ tı1̣ ǰı1̣ lo̤na̤ r k(a)ranyaguñ tṳwa̤ pṳro̤r čıč̣ ı1̣ ra̤ pügti1g ña̤ la̤n
(05) × k[a]ga[nu?] + kato-ñar dügi1d nı1̣rı ̣ kagan türǖg kagan
(06) uč d(o̤ )ro̤ ta̤ya̤ǰṳ xı1̣rı ̣ härgin bargo[l] pa̤ lxı1̣r [+]xa̤ čı ̣ hi1gbi1ǰ
(07) tügǰü ukabar-ñar kagan xa̤nı ̣ ǰṳla̤ba̤ tṳnṳ tügnyä tṳwa̤
(08) + xa̤ [] tṳ[] to[go?]gun pügtigči śı1̣ ñıṇ bodısatva to̤ ro̤ x kagan
(09) [+]l[] + []ı̣yṳ uč biti1hi1ñ + + gux tṳwa̤ -ña̤r kagan to̤ro̤ x kaganun
(10) + pa̤da̤ n<ı1̣ >rı ̣ kagan türüg [ka]ga[n] []ı1̣ ǰıṇ ubı1ǰ ǰa̤ lo̤ba̤ ǰ darkad ǰa̤yabı
(11) [ ? ]rṳn bitig + säg pag [ + + ] j[] [ ? ] darkan ba | tı̣ ba̤ ka
[blanco]
TENTATIVE PARTIAL TRANSLATION (Alexander Vovin)
1-3. qaɣan [and] prince [of] the inscriptions. When qaɣan, who will be [re]born as a new Bodhisattva, knows lord Buddha knowledge, and promises to the country’s Ańaqay [title], begs, stand for the tribe, and promising seven [times] … 4. Looking at the inscription stones, Tupa [people], … in order to stab … joining … 5. … qaɣan’s wives [and] younger brothers, [and] Niri qaɣan, qaɣan [of] Türks 6. worshiped the Law, and country’s erkins and collectors … 7. is enough and there were enough of those who realized that qaɣan’s regnal years were shining. Tupa 8. people … counting … qaɣan who will be [re]born as a new Bodhisattva 9-10. … of the inscription … Tupa persons being cut from the qaɣan who will be [re]born as a qaɣan, [they] followed Niri qaɣan, qaɣan of Türks and … [He] directed [them]. Free men were happy. 11. Official … wrote this inscription …
HÜİS TOLGOY 2
Bir kaç soru ve yorumumu eklemek isterim:
Anıtın 5. ve 10. satırlarında geçen türǖg kagan ibaresi devletin ve milletin ismi ve cismini otantik bir şekilde ortaya koyuyor. Ve Tarihte Türk isminin yazıldığı en eski kitabe olarak kayıtlara geçiyor.Yazıt Türk kağanlığı devrine ait olsa da Moğolca yazılmasi çok ilginç.
Zira Moğolca bu kadar eski bir kayıta ilk defa burada rastlanıyor. Moğol dilinin en eski belgeleri 13. yüzyıla (1224 -1225 yıllarına ait Yisünge anıtı) kadar giderken bu Moğol yazısını bu dili 500 yıl önceye 500-600 yılına taşıyorki oldukça sensayonel. Bu yazıtın geçici okumasına dikkat çekerek ve geçen ibarelere bakılırsa Türkçe olma ihtimali de bulunmaktadır.
Bazı örnekler1. satır:
biti[g]-ńar qaɣan digin šińe-n bodi-satva törö-k
Tercümesi Yazıtlar (Bitigler) Kağan Tekin yeni Bodisatva doğdu (Türedi)
5. satır
k[a]ga[nu?] + kato-ñar dügi1d nı1̣rı ̣ kagan türǖg kagan
Bu satırda gecen tek mogolca olan kelime düge-d
Alexander Vovın ösüyle açıklıyor düge-d is ‘younger brothers’, metathesized form of MM de’ü ‘younger brother’ (MNT §18, §46, etc.), (Mu 151), followed by a plural suffix -d.
Yani metnin Moğolca olması yanısıra bir Türk dili olması da göz ardı edilmemeli. Bir de bu yönden Türkologlarca incelenmesi lazımdır diyorum.
Yani son söz söylenmedi sanki...
TÜRK LEHÇELERİ KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ
