BİLGE KAĞAN ANIT MEZAR KAZILARINDA NELER BULUNDU? - Doç. Dr. Remzi KUZUOĞLU

BİLGE KAĞAN ANIT MEZAR KAZILARI

Doç. Dr. Remzi KUZUOĞLU

BİLGE KAĞAN

Moğolistan’ın başkenti Ulaan Batar’ın yaklaşık 450 km. batısında, Koşo-Sadam bölgesinde yer alan Orhun vadisi, II. Göktürk Kağanlığı’nın en önemli iki idarecİsine ait olan, Bilge Kağan ve Kül Tigin Anıt Mezar Külliyeleri’ne ev sahipliği yapmaktadır.

Türk tarihinin en önemli arkeolojik eserlerinin yer aldığı bölgede ilk araştırma, 1891 yılında Radloff tarafından gerçekleştirilmiş, 1958 yılında ise, Köl Tigin Anıt Mezarı’nda Jisl tarafından kapsamlı bir kazı çalışması yapılmıştır. Radlof ’un çalışmalarından yaklaşık 109 yıl sonra “T.C. Başbakanlık Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA) ve Moğolistan Eğitim, Kültür ve Bilim Başkanlığı Ortaklaşa Projesi” ile Türk bilim insanları, ilk defa bu bölgede bulunmuşlar ve 2000-2003 yılları arasında Bilge Kağan Anıt Mezarı’nda Moğol meslektaşları ile birlikte arkeolojik kazı çalışmaları gerçekleştirmişlerdir.

2000 yılı çalışmalarında öncelik, korumasız şekilde üç parça halinde yerde yatık vaziyette duran Bengü Taşın, yüzeyde görülen Bilge Kağan ile eşini tasvir eden heykellerin ve Köl Tigin Anıt Mezarı’nda yazılı abidenin haricinde kalan diğer heykellerin, TİKA tarafından müze amaçlı yaptırılmış olan binaya taşınarak, koruma altına alınmasına verilmiştir.

> BİLGE KAĞAN HEYKELİ- ELİNDE ANT KADEHİYLE - TÜRK DURUŞU

BİLGE KAĞAN HEYKELİ- ELİNDE ANT KADEHİYLE-TÜRK DURUŞU

[caption id="attachment_86253" align="alignleft" width="508"] BİLGE KAĞAN HEYKELİ
ELİNDE ANT KADEHİYLE-TÜRK DURUŞU[/caption]

Aynı yıl Anonim IV olarak adlandırılan ve Köl-Tigin Anıt Mezar’ın yaklaşık 100 metre kuzeyinde yer alan sembolik mezarda yapılan kazı çalışmaları ile motifli bir taş sanduka ortaya çıkarılmıştır.

Sanduka üzerindeki birbirlerine bakan mitolojik iki kuş motifi, Türk sanat tarihinin eşsiz eserlerinden biridir. 2001 yılı kazı çalışmalarında, Türk tarihinin en büyük arkeolojik keşiflerinden biri gerçekleştirilmiştir.

> ANIT MEZARDA NELER VAR?

ANIT MEZARDA NELER VAR?

Anıt mezarın sunak kısmında, daha önce kaynaklarda belirtilmeyen motifli bir taş sanduka ortaya çıkarılmış, bu sanduka ile sunak arasındaki alanda yapılan kazılar neticesinde altın, gümüş ve değerli taşlardan oluşan, “Bilge Kağan’ın Hazineleri” olarak da adlandırılan eserler gün yüzüne çıkarılmıştır. Çiçek motifli gümüş kakmalarla süslü bir sandık içerisine konulduğu anlaşılan ve içinde başta Kağanın tacı ve kemeri olmak üzere, çeşitli süs ve ziynet eşyaları bulunan bu eserler, İslamiyet öncesi Türk dönemine ait, bilinen bir Türk hükümdarının en eski özel eşyaları olma özelliğine de sahiptir.

O dönem Türk sanatının ulaştığı seviyeyi ve zenginliği ortaya koyan bu eserler arasında, özellikle, gagasında kıymetli bir taş tutan kuş motifli altın taç, en dikkat çekici buluntudur.
Mitolojik kuş motifli bu taç, Köl Tigin’in başı olarak değerlendirilen eserde tasvir edilen taç ve Anonim IV’de açığa çıkarılan taş sanduka üzerindeki kuş motifi ile büyük benzerlik göstermektedir.

Ayrıca, bu tür benzerlikler taş sanduka ve heykeller üzerindeki motiflerde de görülmektedir. Örneğin Bilge Kağan heykelinde görülen kemer işlemesi, buluntular arasında olan altın kemere çok benzemektedir.

[caption id="attachment_86254" align="alignnone" width="653"] KAZI ÇALIŞMALARI[/caption]

Yine, sunak taşının hemen yanındaki taş sanduka ve bu kazı döneminde Anonim IV’ün kuzeyinde bulunan Anonim III’de ortaya çıkarılan taş sanduka üzerinde görülen çiçek motifi, yukarıda bahsi geçen gümüş kakmalarla benzerlik teşkil etmektedir
Bu dönem yapılan çalışmalardaki bir diğer önemli faaliyet ise, 2000 yılında müze binasına taşınan üç parça halindeki yazılı taşın, birleştirilerek yeniden dikilmesi olmuştur. Bir başka ifadeyle, Bilge Kağan’ın oğlu İçen tarafından 735 yılında dikilen abide, 1266 yıl sonra yeniden ayağa kaldırılmıştır.

Bu kazı dönemi çalışmaları neticesinde ayrıca, Anıt Mezar’ın planı ve yapımında kullanılan malzeme hakkında da önemli tespitlere ulaşılmıştır. En önemli tespitlerden biri, bu yapının kil platform üzerine inşa edildiğinin anlaşılmasıdır.

Buna ilaveten giriş kısmındaki kazı faaliyetleriyle, yazıta ait bazı parçalar bulunmuş ve yazıttaki eksik olan kısımlar kısmen tamamlanmıştır.

> BULUNTULARIN SAKLANMASI

BULUNTULARIN SAKLANMASI

2002 kazı döneminde, Anıt Mezar’ın planına yönelik çalışmalara devam edilmiştir.
Özellikle Anıt Mezar’ı çevreleyen istinat duvarının ve kısmen de kanalların ortaya çıkarılmasına ağırlık verilmiştir. Ele geçen sıva parçalarından, bark ve istinat duvarının iç cephelerinde, kırmızı ve beyaz renklerin ağırlıklı olarak kullanıldığı gözlemlenmiştir. Bunların yanında, duvar üzerindeki kiremitlerin, yağmur sularını kanallara yönlendirmek maksadıyla iki farklı ebatta hazırlandığı; buna göre büyük ve gri renkte olan kiremitlerin daha eğimli ve kanallara yönelik, aynı renkte küçük olanlar ise, daha dik ve içe doğru düzenlendikleri ve bu şekilde yağmur sularının 2003 yılında ortaya çıkarılan künklere yönlendirildiği anlaşılmıştır.
Bu yıl yapılan bir diğer tespit, barkı ayakta tutan ahşap sütunların oturduğu kare mermer kaideler ve bunların konumlarından, barkın iki katlı bir çatı ile örtüldüğüdür.

2003 yılı en kapsamlı kazı çalışmalarının gerçekleştirildiği dönemdir. Bu yılki çalışmalar neticesinde ele geçen en önemli arkeolojik buluntu, üzeri tasvirli bir kiremittir. Türk kültür tarihinin en kıymetli eserleri arasında yer alan bu kiremit üzerinde, atının üzerinde geriye dönük düşmanlarına ok atan savaşçı tasviri yer almaktadır.

Bu dönem kazılarında, önceki yıllarda yapılan jeodezi çalışmaları ile belirlenen plan karelerin dikkate alınması suretiyle, doğu batı istikametinde; giriş bölümü, kaplumbağa ve çevresi, bark ve çevresi, sunak ve çevresi, duvar ve kanal kesimleri açmaları üzerinde yoğun bir çalışma planı uygulanmıştır. Buna göre; Bilge Kağan Anıt Mezarı’nın, duvarlarla çevrili dikdörtgen alan içerisinde, giriş kısmında yazılı taş ve tören yolu, orta bölümde bark ve sonrasında sunak kısmı olmak üzere üç asıl bölümden meydana geldiği ve etrafının bir kanala çevrili olduğu anlaşılmıştır.

Sonuç olarak; 2000-2003 yılları arasında, Türk-Moğol bilim heyeti tarafından Bilge Kağan Anıt Mezarı’nda gerçekleştirilen arkeolojik kazılar neticesinde, İslamiyet öncesi Türk kültür tarihine ışık tutacak son derece önemli sonuçlara ulaşılmıştır.

Özellikle Bilge Kağan’a ait eserler ve üzeri tasvirli kiremit, eşsiz buluntular olarak karşımızda durmaktadır. Ayrıca, diğer arkeolojik eserler ve mimari unsurlarıyla birlikte Bilge Kağan Anıt Mezarı, Göktürk Dönemi’nde ulaşılan dil, sanat ve mimarideki yüksek seviyeyi tüm açıklığıyla ortaya koymaktadır.

Bugün bu eserler, Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından kazı bölgesinde yaptırılan müzede sergilenmekte ve geçmişin bir emaneti olarak geleceğimize ışık tutmaktadırlar.

Doç. Dr. Remzi KUZUOĞLU