Akhunlar, I.-VI. yy.'larda İran, Hind ve Çin arasında büyük bir imparatorluğun, daha doğru bir söyleyişle Türk Hakanlığının temsilcisi idiler. Bu nedenle, hemen her kaynakta yer aldılar. Çeşitli isimler altında göze çarptılar. İslam kaynaklarında ise bu Hun kökenli kabile, Abdal ile yakın ilişkisi olan Haytal Habtal, çoğul şekli ile de Hayâtıla diye göze çarpmaktadır. Taberi, Belazuri, Belâmi, Dineveri, Yaküt, Mesudî, Mukaddesi, Şehnameyi yazan Firdevsi bu yazılar ile Haytal-Heyâtılılardan bahsederler.1

Haytallar, VI. yy.'da bölgenin büyük siyasi kuruluşudur. Batıda Sasaniler, doğuda-kuzeydoğuda Türkler (Tu-kiue), güneyde Hindu Racalıkları ile komşu idiler. Çin ile siyasi münasebetleri her zamanki gibi elçilikler yolu ile devam ettirilmekteydi. Sasaniler ise sürekli dostluk elini uzatan Haytallara karşı nedense hep düşmanca davranmışlardır. Firuz (459-488) ve halefi Kavad zamanında Heyâtıla ile savaşa varan hareketler, Ahşunvar'ın dirayetli siyaseti ile Sasanilerin aleyhinde sonuçlanmıştır. Kavad, Mezdek hareketi sırasında oldukça zor duruma düştüğünde, yine yardım elini uzatanlar Heyâtıla olmuştur. İç düzenin sağlanmasından sonra Heyâtıla-Sasani barışı bir müddet devam etmiştir. Tarihe Âdil şöhreti ile geçen Nuşirevan (531-579), batıda Bizans ile uğraşırken, doğu da yeni ortaya çıkan Göktürkler ile dostluk kurdu.2 Heyâtıla askeri ve siyasi bakımdan yalnız kaldı. Afganistan ve Mâveraünnehir'deki hakimiyetleri azaldı. Nuşirevan ve İstemi Han bu Türk devletine son darbeyi vurdular.3

Heyâtıla'nın Milli Kahramanı Tarhan Nizek

Mâveraünnehir, Afganistan ve Hindistan'ın kuzeyindeki Heyâtıla (Akhun: Hüna)4 hakimiyeti, ittifak karşısında zayıfladıktan sonra, bazı grupların direnişe geçtikleri görülmektedir. Toharistan'da Heyâtılaları bir araya toplamaya çalışan milli bir kahraman ortaya çıktı. Bu kişi Tarhan unvanlı Nizek'tir. Bunun menşei hakkında bilgiler çok azdır. Sasanilerin, Araplar karşısında yenilmesi üzerine Heyâtıla ülkesi yeni bir güç olarak ortaya çıkmıştır. Göktürk-Nizek münasebetleri hakkında kaynaklar sessiz kalmaktadır. Ancak, bazı arkeolojik malzemelerden anlaşıldığına göre Nizek, kendi adına para bastırılmış ve herhangi birini de efendi olarak tanıdığını gösteren ifade kullanılmamıştır.

Nizek Adı

Tarih kaynaklarında, daha çok Taberi'den nakiller yapan yazarlar, Nizek adından sıkça bahsederler. N.z.k veya N.i.z.k diye yazılmış olan isme bir de unvan eklemişlerdir. Bu da eski Türklerde bir asalet unvanı olan Tarkan veya Tarhan'dır. Çin yıllıklarında ise Tte I, ssu-nan-cu/Tireç unvanında görüldüğü gibi bir kullanış vardır.5 Nizek Türkler arasında kullanılan şekil değildir. Belki de söyleyişten veya yazılıştan kaynaklanan bir hata vardır. Zira, T.z.k'deki noktalama işaretleri yer değiştirelecek olursa T.r.k ortaya çıkmaktadır. Kaşgarlı Mahmud, Tirek/Direk kelimesinden bahseder.6

T'ang dönemi yazılışında, Arapların veya yerlilerin Nizek ismi, Çinlilerce Nose diye yazılmaktadır.7 Belh ve civarında ise Na-zek Şah kullanımı yaygındır.8

Nozeg şeklinin de olduğunu belirtmeliyiz. Abdullah İbn Hâzim ve Selm İbn Ziyâd'ın efendi olarak tanımladığı bazı paralarda Tarka (n) Şaho/Tarka (n) Nizaga yazısı okunuyor. Şaho, Farslıların kullandığı "şah"dır. Eski gelenek VII. yy'da da devam ettirilmiş oluyordu.9

İsmin Türkçe olabileceği üzerinde duran ilk tarihçi Prof. Dr. A. N. Kurat'dır.10 Onun Nizek hakkındaki görüşlerini Dr. Emel Esin şöyle değerlendirmektedir.11 "Bagdis/Herat hükümdarı olan bir Türkün adı ekseri İslam kaynaklarında Tarhan Nizak diye geçmektedir. A. N. Kurat, Tabari'nin hem-zamane Âsam al-Kufi'nin rivâyetlerinden Badgis hükümdarının Tarhan Terik unvanlı bir Türgiş beyi olduğunu istihrac etti. Tarhan Tirek'deki Tirek lakabı, bazen değişik şekiller meyânında, Nizak olarak yazılmış ve araştırıcılara böyle sunulmuştur. Tirek, Tarhan gibi Türkçe bir unvan idi." Gumilov12 ise Nizek'e değişik bir yorum getirmektedir. Nizek/Bijan şekli için Gumilov şunları kaydeder: "Belazuri ve Taberi, Nizek Tarhan'dan bahsediyor. Ancak. Firdevsi, itiraz ederek, onun isminin Bijan Tarhan olduğunu ileri sürüyor. Yine ona göre Bijan'ın ülüşü Semerkand'da idi. Badgis'te 653 yılında Çjançju (Cabgu) ki inci anlamına gelmektedir, öldürüldü. 709 yılında öldürülen Nizak Tarhan onun genel valisi idi. Şu halde büyük bir ihtimalle Tarhan'ın adı Nizak değil Bijan idi. Arap kaynaklarında geçen Nizak'da, Arapça da "j" olmadığı için, olsa olsa Bijan'ı gösterebilir."

Yezdegerd'in Yenilgisi ve Tarkan Nizek'in Ona Yardımı

M.Ö. IV. yy.'da Perslerin başına gelenler şimdi de Sasanileri ilgilendiriyordu. Zira, halife orduları, Medain'i ele geçirmişler ve İran'a girmişlerdi.

III. Yezdegerd (633-651) Sasanilerin son şahı idi. Şehr-i Yâr'ın oğlu ve Husrev'in de torunuydu. Kadisiye, Medain ve Nihavend'e yenilen şah, Media'ya sığındı. Burada da fazla kalamadı. Toharistan'da Tarkan Nizek'den, diğer Türk ileri gelenlerinden yardım istedi.13

Bu sırada, onu takip etmekte olan Ahnef b. Kays, Sasaniler üzerine sefer için Hz. Ömer'den izin istedi. Halife, ona gereken müsaadeyi verdi. Afganistan'ın önemli şehirlerinden olan Herat, fethedildi. İdaresi Sahhar b. Fulan'a verildi. Ahnef b. Kays, Ceyhun nehrine doğru ilerledi. Merv-i Şah-ı Cihan'a ulaştı. Yezdegerd bunun üzerine Merv er-Rud'a geçti. Yine, son bir ümit ile Yezdegerd Çin hükümdarına ve Türk hakanına yardım için elçi gönderdi ise de teklifi reddedildi.

Yezdegerd, mecburen Belh'e çekildi. Belazuri, Yezdegerd ve Tarhan Nizek arasındaki gelişen hadiseler hakkında şunları yazmaktadır: "Yezdegerd bu durumu görünce, Horasan'a gitti. Merv sınırına gelince, buranın merzbanı Maheveyh kendisini saygı ile yücelterek karşıladı. Tarhan Nizek de Yezdegerd'in yanına geldi. Getirdiği elbiseyi, Şaha hediye etti. Yanında bir ay kaldıktan sonra ayrıldı. Sonra, Tarhan Nizek, Yezdegerd'e yazdığı mektupta, kızı ile evlenmek istediğini bildirdi.14 Yezdegerd buna son derece öfkelendi. Tarhan Nizek'i kölelikle suçladı ve cesaretine, cüretine kızdığını belirtti. Böylece, zaten kötü olan durum Şahın aleyhinde gelişme kaydetti".15 Yezdegerd, takiben Maheveyh'e, hesapların incelenmesini ve kendisine bildirilmesini emretti. Akıllı ve dirayetli bir şahıs olan Maheveyh, o anda Şah'dan yüz çevirdi. Tarhan Nizek'e bir mektup yolladı ve onu Yezdegerd aleyhinde kışkırttı. Belazuri, bu konuda şunları nakletmektedir: "Yenilmiş ve kovulmuş bu adama iktidarına yeniden kavuşması için sen ona yardım ettin. Ama, o sana neler yazdı. Daha sonra Maheveyh ile Nizek Tarhan Yezdegerd'i öldürmek için birbirlerine destek oldular. Nizek Tarhan Türklerin başına geçti ve el-Cünabiz'e geldi. Burada, Sasani ordusu ile savaştılar. Önceleri iki taraf birbirlerine üstünlük sağlayamadılar. Sonra ise savaş Türklerin üstünlüğü ile sona erdi. Adamları öldürüldü ve ordugahı yağmalandı. Yezdegerd Nizek Tarhan'ın eline geçmemek için Merv'e geldi. Ancak, şehrin ahalisi kapıları açmadı. Yezdegerd, bunun üzerine hayvanının üzerinden indi yaya olarak gitti. Sonunda Mürgab Nehri kenarında bir değirmencinin evine girdi".16

Yezdegerd, bir söylentiye göre Maheveyh'in adamlarınca, bir başka söyleyişe göre de değirmenci tarafından öldürülmüştür. 651 yılında meydana gelen olay, aynı zamanda Sasanilerin de sonudur. Hanedandan Firuz sağ kaldı ve Türklere sığındı. Bir müddet sonra da Türkler kendisini evlendirdiler. O da bunların arasında sade bir vatandaş gibi yaşadı.17

Tarhan Nizek, Sasaniler gibi büyük bir devletin ortadan kalkması ile bu defa Araplarla karşı karşıya kalacaktır. Bazen dostane bazen düşmanca bir siyaset artık bu tarihten sonra, 652'de başlayacak ve devam edecektir.

Kuteybe B. Müslim'e Kadar Belh ve Toharistan

Ahnef ile başlayan Arap akınları, Kutebye b. Müslim'in valiliğine kadar Kays b. El-Heysem, Abdullah b. Hazim, Rebi b. Ziyad b. Enes b. Ed-Deyyan el-Harisi tarafından devam ettirildi. Taberi ve Belazuri'deki bilgiler, karışık olduğu için kronolojik sırayı takip edebilmek güçleşmektedir.

Ahnef'den sonra Belhde Esid b. Müteşemmis göze çarpmaktadır. Kays b. El-Heysem de Toharistan fatihi olarak kaynaklarda yer almaktadır. Semengan bölgesine kadar ilerlediği rivayet edilmektedir.

Kays'ın, Belh'de Nev-Bahar (Nev-Bahar-ı Belh)'i yıktırması ise akisler uyandırmıştı. Barmak / Bermekilerin ilim ve irfan yuvası olan bu tapınak, Kays tarafından görevlendirilen Ata b. Eş-Şaib tarafından yerle bir edilmiştir. Nizam ül-Mülk, Siyasetnamesi'nde Bermekden bahseder. Ata, bu arada üç akarsu üzerinde köprüler de inşa ettirdi. Bunlar kendi ismi ile uzun zaman anılmıştır.

Belazuri'nin kaydına göre, 665'de, Kays el-Heysem Merv er-Rud, Nafi b. Halid et-Tahi Herat Badgis, Umeyr de Merv'de yönetici oldular.

671 yılında Belh yönetimi yine bir başkasının elindedir. Bu esnada Horasan Valisi Abdullah b. Hazim'dir. Tarkan Nizek, onunla dostça geçindi. Tabi olduğunu ifade etmek için, paralarında onun adını da belirtmiştir. Ancak, Abdullah b. Hazim, 691'de, ayaklanma ile devrilmiş ve kesilen başı Abdülmelik'e yollanmıştır. Haccac zamanında ise Kuteybe b. Müslim sahneye çıkacaktır.

Halife ve Emevilerin Horasan'daki Yöneticileri

İslamiyet Arabistan'da ortaya çıktı. Çevresinde hızla yayılmaya başladı. Halifeler ve Emeviler, İran meselesine önem verdiler ve bu tarafta arka arkaya büyük zaferler kazandılar. Horasan'da oturan Arap valileri, burayı üs yaptılar. Maveraünnehir, Toharistan ve Türk ülkelerine akınlarını, gazalarını devam ettirdiler.

El-Ahnef b. Kays, Hz. Peygamber devrinde dünyaya gelmişti. Ancak onu göremedi. Sicistan tarafındaki Türk beldelerini fethetmiştir. Daha sonra Kufe valiliğine getirildi. Haccac ile arası açıldı. Bu nedenle, Türk meliki Rutbil'e sığındı. Ancak, 704 yılında Rutbil tarafından başı kesildi ve Haccac'a yollandı.

Tarhan Nizek ile ilişkileri olan diğer Arap komutanı Kuteybe b. Müslim'dir. Abdülmelik b. Mervan zamanında Rey, El-Velid devrinde ise Horasan valiliği yapmıştır. Sicistan, Harezm gibi Türk ülkelerini ele geçirdi. Tam adı, Ebu Hafs Kuteybe b. Müslim b. Amr b. Hüseyin b. Rebi'a Ebu Hafs el Bahili'dir. Annesi Dırar binti Dırar b. Ka'ka'dır.18

Kuteybe b. Müslim, büyük bir fatih olarak İslam kaynaklarında yer almaktadır. Toharistan'da, Maveraünnehir'de unutulmayacak izler bıraktı. Türklerin başbuğu olarak sivrilen Tarhan Nizek ile bazen dostane bazen de düşmanca bir siyaset takip etti. Ancak, son isyan hareketi üzerine Tarhan Nizek'le çatıştı. Onu, aşağıda temas edileceği üzere, bir kalede sıkıştırarak teslim aldı. Kuteybe b. Müslim, Halife Süleyman b. Abdülmelik'e karşı ayaklandı. Ancak, emrindeki askerler bu harekete katılmadılar. Vaki b. Hasan el-temimi tarafından öldürüldü (715).19

Tarkan Nizek-Yezid Savaşı (703)

Yezid b. El Mühelleb b. Ebi Sufra VIII. yy. başlarında tanınmış Arap komutanlarından ve valilerinden biri idi. Babasının ölümü üzerine Horasan idaresini üzerine aldı. Haccac'ın güvenilir adamlarındandı. Kaynakların ifadesine göre Yezid, Toharistan ve buranın hakimi olan Tarkan Nizek olayı ile meşgul oldu. Türkler ve Araplar arasındaki antlaşmanın bozulmasından sonra Yezid, ülkeyi bir kere daha istila etti. Birçok kaynaktan derlemeler yapmış olan İbn el-Esir, Ka'b b. Ma'dan'ın şiirine de yer vermiştir. Ayrıca, fetih haberini anlatan Advanlı Yahya b. Ya'mer'in, Haccac ile olan ilişkilerini de hikaye eden İbn el-Esir20, Badgis fethi, Tarkan Nizek'in davranışı için şunları kaydetmektedir: "Bu yıl içerisinde Yezid b. Mühelleb Neyzek kalesini fethetmiştir. Yezid casusları vasıtasıyla Neyzek'i gözaltında tutuyordu. Neyzek'in kalesinden çıkıp gittiğini haber alınca kendisi gidip kaleyi muhasara etti ve ele geçirdi. Bu kale en sağlam kalelerden biriydi. Kendisi bu kaleyi gördüğü zaman taziminden dolayı kalenin önünde secdeye kapanırdı. Eşkarlı Ka'' b. Madan bundan söz ederek şöyle der;

" O Bazegis ki, onun zirvesine çıkan
Bütün hükümdarlardan güçlü olur;
ister asar, ister keser.
Zapt edilmedi orası bundan önce.
Büyük ordularla kuşatılmadıkça.
Uzaktan gördüğünüzde karanlık gecelerde,
Oradaki ateşler yıldızları andırır."

Bu şiir birkaç beyittir. Yine Yezid'i ve onun burayı fethedişini konu ederek şöyle der;

"Neyzek'i Bazegis'ten sürdü, oysa orası
Bütün hükümdarları acze düşürmüş ve
zaptedilememiş.
Göklerde yükselen başı,
Yağmursuz yaz bulutu gibidir."

Bu şiir de birkaç beyit olarak devam etmektedir.

Yezid burayı fethettikten sonra Haccac'a fetih haberini bildirdi. Yazdığı mektupta şöyle diyordu; "Bizler düşmanımıza kavuştuk. Allah bizlere, onları omuzlarından yakalama fırsatı verdi. Onların kimisini öldürdük kimisini esir aldık. Kimisi de kaçıp gitti." Haccac, Yezid'in kâtipliğini kim yapıyor diyince, kendisine; "Yahya b. Ya'mer" denildi. Mektup yazarak Yahya'nın posta birlikte kendisine gönderilmesini istedi.

Mufaddal'ın Badgis Seferi (704)

Mufaddal 702 Horasan'da ölen Mühelleb'in oğludur. El-Mufaddal b. El-Mühelleb s. Ebu Sufra adını taşımaktadır. Yezid'in kardeşidir. Haccac tarafından 704 yılında Horasan valiliğine tayin edildi. Bu görevinde dokuz ay kadar kalabildi. Mufaddal, "gâzâ" niyetiyle Badgis'e saldırdı. Yöreyi kolaylıkla ele geçirdi. O kadar çok ganimet ele geçirilmişti ki, Mufaddal'ın emriyle herkese sekizyüz dirhem verilmişti. Badgis kazasından sonra yine akına devam etti. Bu defa aynı yöredeki Aherûn'a hücum etti. Şuman'a kadar ilerledikten sonra, Mufaddal aldığı bir kara ile geri döndü. Aynı yıl Haccac'ın rakibi ve halifelik makamında bulunan Abdulaziz b. Mervan'ın öldüğü haberi duyuldu. Ancak Tarkan Nizek bu halife ile değil, Hacca ve onun Horasan'daki valisi ile temasta idi.

705'te, Mufaddal'ın yerine Horasan valiliğine Kuteybe b. Müslim tayin edildi. O da, Tarkan Nizek ve Toharistan konusunda farklı bir siyaset takip etmedi. Ganimet amaçlı birçok akın yapılacağı görülecektir.21

Tarkan Nizek ve Kuteybe B. Müslim

Kuteybe b. Müslim Horasan valiliğine başlar başlamaz, ülke işleri ile meşgul olmayı sürdürdü. Diğerleri gibi Haccac'a bağlıydı ve onun adına hareket ediyordu. Ordu komutanlığına İlyas b. Abdullah b. Amr'ı getirdi. Merv'de oturmasını ve çevreye göz kulak olmasını emretti. Bu arada, Osman es-Saidi de haraç işlerine memur edildi.

Kuteybe daha sonra Talekân'a gitti. Belh ve civarı dihkanları kendisine katıldı. Toharistan meselesi ile ilgilendi. Belh meselesi hâlâ çözülmüş değildi. Ahali fırsat buldukça Araplarla mücadele ediyordu. Barmak/Bermek Nev-Bahar'ı meselesi yüzünden Araplara karşı hu sumet gittikçe arttı. Kuteybe b. Müslim'in kardeşi Abdullah b. Müslim, Bermek'in eşini dana önce ganimet olarak almıştı. Ancak Kuteybe barış yaptıktan sonra eşini ailesine iade etmişti.

706'da Tarkan Nizek ile Kuteybe arasında da barış yapıldı. Buna göre Tarkan Nizek elindeki esirleri serbest bıraktı. Tarkan Nizek, Kuteybe ile görüştü. Badgis'e girmeme şartı ile düşmanlık ortadan kalkmış oldu. Kuteybe'de bu fırsattan istifade ederek Ceyhun'u geçti. Ve Maverâ ün-nehir'de yeni bir askeri hareket başladı. 708 yılında, Buhara gâzâsı yapıldı. Tarkan Nizek'in de Kuteybe ile birlikte olduğu anlaşılmaktadır. İbn el Esir, "Tarhun ülkesine dönerken, Kuteybe de Tarkan Nizek ile birlikte geri döndü." diye yazmaktadır.

Buhara dönüşü Tarkan Nizek, Kuteybe'ye karşı siyasetini değiştirdi. İki lider Amûl'da iken birbirinden ayrıldılar. Tarkan Nizek Toharistan'a gitti. Bir müddet sonra Kuteybe, Mugire b. Abdullah'ı yanına çağırdı. Ve Tarkan Nizek'i gözaltına almasını istedi. Mugire, Türklerin Hulm geçidini aştığını öğrenince, takipten vazgeçti.

Sırasının kendisine geleceğini iyice anlayan Tarkan Nizek, hemen Belh, Merv er-Rûd, Talekân, Fâryâb, Cüzcan'dan yardım istedi. Bahar geldiğinde birlikte Kuteybe'ye saldıracaklardı. Kabulşah'da bu konuda onlara güvence vermişti. Tarkan Nizek, Toharistan Yabgusu'nun durumunu iyi görmediği için öncelikle onu etkisiz hale getirdi.

Kuteybe bu isyan hareketini zamanında haber aldığı için kışı hazırlık yaparak geçirdi. Kardeşi Abdurrahman'dan 12.000 askerle Burukân'da mevzilenmesini istedi. Taberi ve diğer kaynaklardan iktibaslar yapan İbn ül- Esir, Tarkan Nizek ve Türk Hükümdarının sonu hakkında şu bilgileri vermektedir;22

"Kuteybe'nin Neyzek üzerine yürümesinden, Talekan'da neler olduğundan ve orada öldürdüğü kimselerden söz etmişti. Kuteybe Talekan'ı fethettikten sonra oraya kardeşi Ömer b. Müslimi vali olarak bırakmıştı. Talekan hükümdarının Kuteybe ile savaşmadığı dolayısıyla Kuteybe'nin ona ilişmediği de söylenir."

Talekan'da bir takım hırsızlar da vardı. Kuteybe onları öldürüp astı, ondan sonra Fariyab'a doğru yürüdü. Fariyab hükümdarı Kuteybe'nin yanına gelip ona itaat ettiğini söyledi. Kuteybe de onun bu itaat arzını kabul etti. Fariyab da hiç kimseyi öldürtmedi ve oraya da ailesinden birisini vali olarak tayin etti.

Cûzcân hükümdarı onların durumunu haber alınca dağlara kaçtı. Kuteybe de Cûzcân üzerine yürüyünce Cûzcân halkı Kuteybe'nin yanına gelerek itaatlerini arzettiler. Kuteybe onların bu itaat arzlarını kabul etti ve Cûzcân da hiç kimseyi öldürtmedi. Buraya da Amir b. Malik el-Himmani'yi vali tayin etti.

Kuteybe daha sonra Belh'e geldi. Belh halkı tarafından karşılanan Kuteybe burada yalnızca bir gün kaldı ve Hulm geçidinde yetişmek üzere kardeşi Abdurrahman'ı takibe başladı. Nezyek, Bağlan'a doğru yola koyuldu. Ayrıca bu geçidin girişine ve dar yerlerine kendisini korumak amacıyla geride bir takım savaşçılar bıraktı. Diğer taraftan arka tarafında bulunan oldukça güçlü bir kaleye de savaşçılar bıraktı. Kuteybe günlerce bu geçidin dar yerlerinde onlarla savaştığı halde geçitten başka bir yol bilemiyor ve Neyzek'in yanına varabilecek bir yol, ya da askerin bulunmadığı bir geçit bulamıyordu. Bu bakımdan şaşırıp kaldı. Bir kişi yanına gelerek geçidin arka tarafında bulunan kaleye girebilecek bir yolu göstermesi karşılığında izin istedi. Kuteybe ona izin verdi ve onunla birlikte bazı kişiler gönderdi. Bu kişi Hulm geçidinin arka tarafından giden bir yolla onları kaleye kadar götürdü. Kaledekilerin kendilerini emniyette hissettikleri bir sırada baskın yaptılar. Bunun üzerine geri kalanlar ve geçitte bulunanlar da kaçışmaya başladı. Böylelikle Kuteybe geçide girdi, kaleye kadar geldi ve oradan da Simincana varıp bir kaç gün kaldıktan sonra yine kardeşi Abdurrahman'ı önden göndererek Neyzek'in üzerine yürüdü.

Bunu öğrenen Neyzek kaldığı yerden yola koyuldu. Fergana vadisini aşarak kıymetli eşyalarını ve mallarını Kâbul Şah'a gönderdi, kendisi de Kürz'e gidip konakladı. Abdurrahman da onu takip ediyordu. Bu bakımdan Abdurrahman'da gelip Kürz'ün tam karşı tarafında yerleşti. Kuteybe ise kendisi ile Abdurrahman arasında iki fersahlık bir uzaklıkta konakladı. Neyzek, Kürz'e sığındı. Buraya ancak bir taraftan varılabiliyor ve oldukça sarp bir yolu olduğundan binekler buraya çıkamıyordu. Kuteybe iki ay süreyle onları muhasara altına aldı. Sonunda Neyzek'in elinde bulunan yiyecekler azaldı ve çiçek hastalığına da yakalandılar.

Kuteybe ise kışın bastırmasından çekindiği için Süleym, en-Nasıh'ı çağırarak ona şöyle dedi: "Neyzek'in yanına git ve onu bana izinsiz olarak getirmek için bir çare bul. Neyzek'i getirmeyecek olursan seni asarım." Bu sözleri üzerine Süleym: "O halde bana muhalefet etmemesi için Abdurrahman'a bir mektup yaz." dedi. Kuteybe, Abdurrahman'a Süleyman istediği mektubu yazdı.

Süleym Abdurrahman'ın yanına vararak "Benimle yolun ağzında durmaları için bazı adamlar gönder. Neyzek ile beraber çıktığımı gördüklerinde bunlar arkamızdan geçip bizimle yol arasında dursunlar. Süleym yanına pek çok yiyecek ve ekmek alarak Neyzek'e vardı ve: "Sen Kuteybe'ye kötülük ettin ve ona vermiş olduğun sözde durmadın." dedi. Neyzek: "Peki görüşün nedir?" diye sorunca Süleym şöyle cevap verdi: "Görüşüme göre onun yanına geri dön, çünkü o bu işten vazgeçecek değildir. İster sağ kalsın, isterse ölsün, olduğu yerde kışı geçirmeğe karar vermiş bulunuyor." Neyzek'in "Peki ben ona izinsiz olarak nasıl gidebilirim?" diye sorması üzerine: "Sana karşı olan duyguları sebebiyle sana izin vereceğini zannetmiyorum, çünkü sen onu oldukça kızdırmış bulunuyorsun. Bununla birlikte şunu uygun görüyorum: Yanına gidip elinden yakalayarak izin isteyinceye kadar kendisine doğru gelmekte olduğunu bilmelisin. Böylelikle utanıp seni affedeceğini ümit ediyorum." diyerek karşılık verdi. Neyzek şöyle dedi: "Bu görüşü uygun görmüyorum, çünkü beni görür görmez öldüreceğini zannederim." Bunun üzerine de Süleym şöyle konuştu: "senin yanına sadece bu fikri vermek için gelmiş bulunuyorum. Eğer dediğimi yaparsan kurtulacağını ümit eder ve yanındaki eski durumuna geleceğini zannederim, kabul etmiyorsan o zaman bende buradan çeker giderim."

Daha sonra Süleym yanında getirmiş olduğu yiyecekleri onlara takdim etti. Benzerini görmemişlerdi, bu bakımdan Neyzek ile birlikte bulunanlar bunu kapıştılar. Neyzek bundan hoşlanmadı. Süleym ona tekrar seslenerek şunları söyledi: "Ben sana öğüt veriyor ve hayırlısını söylüyorum. Seninle birlikte onların büyük bir sıkıntı içinde olduklarını görüyorum. Kuşatma uzayacak olursa senin için selametli olan işleri yapacaklarından emin değilim; o bakımdan kalk, Kuteybe'nin yanına git." Onun bu sözlerine Neyzek şöyle karşılık verdi: "Onun bana zarar vermeyeceğinden, beni öldürmeyeceğinden emin değilim; o bakımdan yanına izinsiz gitmiyorum. Bununla beraber izin verse bile beni öldüreceğini sanırım, ancak izin alırsam yaptığımdan mazur olurum." Süleym'in: "O sana izin vermiştir. Benim bu konuda yalan söylemiş olacağımı düşünebiliyor musun?" demesi üzerine ise Neyzek: "Hayır." dedi. Arkadaşları da Neyzek'e: "Süleym'in sözünü kabul et, çünkü o haktan başkasını söylemez." dediler.

Neyzek bunun üzerine yanında Cebguye, Cebguye'nin halifesi Sul Tarhan, güvenlik kuvvetleri komutanı Habs Tarhan, Neyzek'in yeğeni Şükran bulunduğu halde kaleden çıktı. Geçitten çıktıkları zaman Süleym'in daha önce geride bırakmış olduğu atlılar araya girerek Neyzek'in arkadaşları olan Türklerle çıkışları arasında engel teşkil ettiler. Neyzek: "İşte sözde durmamanın başlangıcı!" deyince Süleym şu cevabı verdi: "Bunların geride kalmaları senin için daha hayırlıdır." Süleym, Neyzek ve yanında bulunanlar Kuteybe'nin yanına geldiler. Kuteybe onları hapsederek Haccac'a Neyzek'i öldürmek üzere izin almak amacıyla mektup yazdı. Kuteybe Uleymli Muaviye b. amir b. Alkame'yi göndererek Kürz'de bulunan malları ve orada bulunan kişileri çıkartıp getirmekle görevlendirdi, o da bunları ele geçirip Kuteybe'nin yanına geldi. Onlara yapacağı uygulama ile ilgili olarak Kuteybe Haccac'ın mektubunu bekledi. Kırk gün sonra Haccac'dan gelen mektup Neyzek'i öldürmesini emrediyordu. Kuteybe görüş sahiplerini çağırarak Neyzek'i öldürüp öldürmemek konusunda istişare etti. Farklı görüşler ortaya attılar. Sonunda Dırar b. Husayn şöyle dedi: "Ben senin: 'Elime imkan verecek olursa Neyzek'i öldüreceğime dair Allah'a söz vermiş bulunuyorum' dediğini işittim. Şayet bunu yapmayacak olursan Allah seni ona karşı ebediyen bir daha muzaffer etmeyecektir."

Kuteybe bunun üzerine Neyzek'i yanına çağırarak kendi eliyle boynunu uçurdu. Sul'un ve Neyzek'in arkadaşlarından yedi yüz kişinin öldürülmesini emretti. On bin kişinin öldürülmesini emrettiği de söylenmiştir. Neyzek'i ve yeğenini astı, ayrıca Neyzek'in başını da Haccac'a gönderdi. Nehar b. Tevsia Neyzek'in öldürülmesi ile ilgili olarak şunu söylemiştir:

"Neyzek'ten intikamını alarak yükselen bu ordunun gazası, yemin ederim ki, çok iyidir."

Abbas el-Bahili'nin azatlı kölesi olan Zinnir, Neyzek'e ait mücevherli bir kap almıştı. Neyzek mal, akar, servet ve bu tür mücevheratı çok olan bir kişiydi. Cebguye Velidin ölümüne kadar Şam'da kaldı. Herkes Kuteybe'nin, Neyzek'e verdiği sözde durmadığından bahsediyordu. Şairin birisi şöyle der:

"Sen sözde durmamayı kararlılık sanma sakın,
Bu şekilde yükselenlerin bir gün gelir
ayakları kayabilir."

Kuteybe Neyzek'i öldürdükten sonra Merve geri döndü. cûzcân hükümdarı elçi göndererek izin istedi. O da yanına gelmesi şartıyla izin verdi. Cûzcân hükümdarı sonra karşılıklı olarak rehine alıp vermeyi teklif edince Kuteybe ona Habib b. Abdullah b. Habib el-Bahili'yi hükümdar ise ailesinden bazı kimseleri rehin olarak verdi. Daha sonra Kuteybe'nin yanına gelip onunla barış yaptı. Cûzcân hükümdarı geri döndükten sonra Talekan'da öldü. Bu bakımdan Cûzcânlılar: "Bizim hükümdarımızı zehirlediler." diyerek Habibi öldürdüler. Kuteybe de yanında bulunan rehineleri öldürdü."

Kuteybe b. Müslim daha sonra Mavera ün-nehr meselesi ile ilgilendi. Seyhun boylarına kadar ilerledi. Şimdi, büyük bir devlet doğuya onların doğru ilerleyişlerini durdurmaya çalışacaktır. Bu da Çinlilerdi. Halife Hişan döneminde, Toharistan'a vali olarak, Nusayr b. Seyyar gönderildi. Esed b. Abdullah da Huttal meselesi ile ilgilendi. Bir ara Belh'e geldi ve imarı ile uğraştı. Divanların buraya naklini sağladı.23 Huttelan, Belh, Toharistanlılar yine Araplara karşı başkaldırmalarla meşgul oldular. El-Cüneyd b. Abdurrahman Toharistan'daki meselelerle ilgilendi. Onun kılıcı ile bölgede sükun sağlanabildi. Tarkanlar mücadelesi, şimdi Rutbiller, Yabgular, Huttelanlar ve Türkler aracılığı ile devam ettiriliyordu.24



1 B. A. Litvinsky, The Hephtalit Empire (History of civilization of central Asia), III. Cilt, yay., B. A. Litvinsky, Paris 1996.
2 R. Ghirsman, Les Chionites-Hephtalites, Le Caire 1948, s. 93-94.
3 Th. Nöldeke, Geschichte der Perser und Araber zur zeit Sasaniden, Leyden 1879, s. 158-164.
4 Bkz., U. Thakur, The Hunas in İndia Varanazi, 1967, s. 47.
5 R. Ghirsman, a.g.e., s. 24-26.
6 Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lugati't Türk, çvr., B. Atalay, Ankara 1985, I, s. 386; Tsai Wen-Shan, Lı-Te Yü'nün Mektuplarına göre Uygurlar (840-900), Taipei 1967, s. 164, 167, 168, 170, 172, 223, Alp Direk şekli ile XII. yy'da da kullanılmıştır. Bkz; Atamelik Cüveyni, Tarin-i Cihangüşa, Tahran 1375, II, s. 40.
7 J. Hartmatta, "Late Bactrian Inscrıptıons" Acta Antıqua, Academiae Hungaricae, XVII (1969), s. 409.
8 J. Hartmatta, a.g.y.
9 R. Ghirsman, a.g.e., s. 24-25.
10 E. Esin, İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş, İstanbul 1958, s. 240.
11 Aynı yer.
12 L. N. Gumilov, Eski Türkler, çvr., A. Batur, İstanbul 1999, s. 305-306.
13 Belazuri, Fütuh el Buldan, çvr., M. Fayda, Ankara 1987, s. 451-454; Sasani şahının tam adı Yezdegerd b. Şehriyar b. Kisra Perviz b. Hürmüz. B. Nuşirevan'dır.
14 Belazuri, s. 452-453.
15 Belazuri, s. 453.
16 Belazuri, s. 453-454.
17 Belazuri, s. 454, Tarihçi onun için şöyle yazıyor; Bazılarının ileri sürdüklerine göre, Yezdegerd'in oğlu Firuz.
18 Belazuri, Fûtûh el-Buldan, s. 568, 570-2, 576, 595-596.
19 K. V. Zettersteen, "Kutayba b. Müslim", İ. A, VI, s. 1051; Yakubi, Kitab el-Buldan, nşr., De Geoje, Leiden 1892, s. 300.; İbn ül-Kesir, El bidaye ve'n-Nihaye, çvr; M. Keskin, İstanbul-1995, IX, s. 272.
20 İbn el-Esir, El-Kâmil fi't Tarih, çvr; M. Beryarsoy, İstanbul 1986, IV, s. 446-447.
21 Belazuri, FûtÖh el-Buldan, s. 350, 607, 610, 643; İbn ül-Esir, El-Kâmil fi't Tarih, İstanbul 1986, IV, s. 453
22 İbn ül-Esir, El Kâmil fi't-Tarih, IV, s. 478, 485-488, 492-495.
23 Belazuri, a.g.e., s. 624.
24 E. Esin, "Tabari's Report on the Warfare with the Turgis and the Testimony of Eigth Century Central Asian Art." Central Asiatic Journal, XVII / 2-4 (1973), s. 130, 131; L. Petech, Note su Kapisi e Zabul, Roma 1964, s. 287-294. Bu konuda, M. A. Stein'in "Zur Geschichte der Çahis von Kabul adlı eseri önemli bir araştırmadır.