Talas 1 Bitig Taşı
Genel Bilgiler:
Таlas şehrinin (eski Evliya Ata vilayeti, Dimitriyevskiy kasabası) 8 km günyedoğusundaki Ayr-Tam-Oy (Kırk Kazık) topraklarından bulunmuştur. Kırmızımsı gri granit taştan yapılan kitabede 4 satırlık metin yer almıştır. Taşın ölçüleri: 135 х 90 х 45 см. Rusya’nın Saint-Petersburg şehrindeki Hermitage Müzesi’nde bulunmaktadır.
Bilimsel Araştırma
1896 yılında V.A. Kallaur ve Gastev bulmuşlardır.
H. Heikel, W. Radloff, G. Nemeth, S.E. Malov, H.N. Orkun, İ.A. Batmanov, Ç. Cumagulov, A.S. Amanjolov üzerinde çalışmışlardır.
Öneriler:
Talas yazıtlarındaki yanlış okunduğunu ve anlamlandırıldığı düşünülen üç kelime
üzerinde durularak bu kelimeler için yeni okuma ve anlamlandırma teklifleri ileri sürülmüştür.
İlk önce Talas II yazıtında geçen ve bilim adamlarının bir kısmı tarafından ogur şeklinde
okunarak farklı anlamlandırılan kelimenin Ç. Cumagulov’un okuduğu gibi oguz şeklinde
okunacağı yazıt üzerinde yapılan epigrafik belgeleme sonucunda tespit edilmiştir.
Oguz kelimesinin de Kırgız Türkçesinin Aksı ağzında geçen ve gelin anlamına gelen oguz kelimesi ile aynı olduğu ileri sürülmüştür. Talas XVII (Talas XIV) yazıtında geçen ötüg kelimesi bu
yazıtı ilk olarak yayımlayan K. Tabaldiev ile R. Alimov tarafından dua, rica şeklinde
anlamlandırılmıştır. Ancak bu anlamlandırma yazıtın içeriğine uymadığı için kavram işareti
üzerinde durulmuştur. Yapılan incelemeye göre ötüg kelimesi rica et- anlamına gelen ötün- fiili
ile değil, anlat-, söyle- anlamına gelen öt- fiili ile ilişkili olup, anlatım, hikâye anlamına
gelmektedir. Böylece ötüg taşı kelime grubunun (olayların) anlatım (hikâye) yazıtı, mezar taşı
anlamına geldiğini söylemek mümkündür.
Üçüncü kelime, Talas VIII ve Talas XVII (Talas
XIV) yazıtlarında geçen kılıglıg / kılınçlıg kelimesidir. Daha önce farklı şekilde okunan ve
anlamlandırılan bu kelimenin kılıglıg / kılınçlıg şeklinde okunması ve davranış, hareket diye
anlamlandırılması gerektiği ortaya koyulmuştur.
Köktürk harfli yazıtlarda geçen bazı kelimelerin anlamları Eski Türkçe verileri ile
açıklanamamaktadır.
Bu durumda Çağdaş Türk lehçeleri ile ağızlarının verilerine başvurmak gerekmektedir. Dolayısıyla, Eski Türk yazıtlarının dil malzemelerini ağızlardaki dil malzemeleri ile tarihî-karşılaştırma metoduyla araştırmak hem Eski Türkçenin hem de Çağdaş Türk lehçeleri ile ağızların incelenmesi için önemlidir. Bununla birlikte göz ardı edilen Talas yazıtlarının alanın uzmanları tarafından yeniden gözden geçirilmesi Talas yazıtlarının içinde barındırdığı dil, kültür, coğrafya vb. konu alanları için fayda sağlayacaktır.
Literatür
- Heikel H.T. Аltertümer aus dem Tale des Talas in Turkestan . Travaux ethnographiques , 1918, VII. Taf. XXII-XXIV.
- Radloff W. Die altturkishen Inschriften der Mongolei. S.Petersburg, 1895.
- Nemet Julius Die Köktürkischen Grabinschriften aus dem Tale des Talas in Turkestan // Körösi Csoma –Archivium . Edited by Gyula Nemeth. volume II, Budapest 1926-1932. authorized print by E.I. Brill ,Leiden, 1967. pp. 134-136.
- Малов С.Е. Древнетурецкие надгробия с надписями бассейна р. Таласа. Известия АН СССР. Отделение гуманитарных наук, 1929, С.799-806.
- Малов С.Е. Таласские эпиграфические памятники. Материалы Узкомстариса. Вып.6-7, М.-Л., 1936, С.17-38.
- Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования.М.-Л., 1951. Рис. С. 75.
- Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности Монголии и Киргизии. М.-Л., 1959, С. 57-60. Рис-10.
- Orkun H.N. Talas yazitlari // Eski Türk yazîtlari. Istanbul, 1936. T-II. 133 s.
- Батманов И.А. Памятник №1 // Таласские памятники древнетюркской письменности. Фрунзе, 1971. С. 9-10. Рис-1, 2.
- Джумагулов Ч. Первый Таласский памятник // Эпиграфика Киргизии, I.- Фрунзе ,1963. С. 15-16. рис-1.
- Аманжолов А.С. Т-1 (Айртам-Ой) Руническая надпись на валуне, находка1896 г. // История и теория древнетюркского письма.
- Алматы, 2003. С. 87. Табалдиев К., Белек К. Памятники письменности на камне Кыргызстана (свод памяников письменности на камен). -Бишкек: «Учкун», 2008.-C.28.
