Таtpar (Kutluk) Kağan Anıt Külliyesi ve Bitig Taşı

Таtpar (Kutluk) Kağan Anıt Külliyesi ve Bitig Taşı, 581-582

Genel Bilgi

Eski Türkçe: Kutluk; Çin kaynaklarında: Ta-po // Tobo; Soğdca: Maga Tatpar Kağan. Tatpar (Taspar) Kağan’ın babası Aşina (ačïna: Eski Moğolca’da Türkler čïna-w > çono “kurt” olarak isimlendirilmiş, bu ismi Çinli ve Soğdlular açına şeklinde kullanmışlardır) sülalesinden çıkan Bumın Kağan’dır (resmî unvanı İl Kağan; 552-599 yılları arasında hükümdarlık etmiştir).

Türk ilini Bumın Kağan’dan sonra oğlu Kara (Ayı) Kağan yönetmiştir. Sonra Kara Kağan’ın kardeşi Mukan (Türk Külik İl) Kağan hükümdarlık etti. Tatpar (Makan Tegin) Mukan’ın kardeşidir. Таtpar Kağan 571-582 yılları aralığında hükümdarlık etmiştir. Bu dönemde Tük İli Mançurya, Eftalitleri itaat ettirdi.

Bizans, Sasani, Çin-Tabgaç devletleriyle siyasi ve diplomatik ilişkiler tesis eвerek onlardan vergi alan “İpek Yolu’ndaki” güçlü imparatorluk hâline geldi. Çin kaynaklarında Tatpar Kağan’ın Budizmi kullandığı ile ilgili bilgiler bulunmaktadır. Bitig taşta “Mukan Kağan”, “Nivar Kağan”, “Maga Tatpar Kağan”, “Maga Umna Kağan”, “Yaruka”, “Urkupar Çuraçu” isimleriyle adlandırılmıştır.

Moğolistan, Arhangay Bölgesi, Bugıt (İh Tamir) İlçesi’nin 10 km batısında bulunmaktadır.  Yerinde kurgan, duvar kalıntıları ile balbal taşlar bulunmuş, bitig taşın kaidesi ise Arhangay Bölgesi Tsetserleg şehrinin Yerel Tarih Müzesi’nin girişindeki merkez alanına yerleştirilmiştir.

Bitig taşın üst tarafının kırıntısı ise müze arşivinde korunmaktadır. Kağanın anıt külliyesinde duvar (40-50 m), kuyu şeklindeki arık (eni 4-5 m, derinliği -2 m), ahşap sütunlu kubbeli çadır, bitig taş, taş birikintisi (7,5 х 7,5 m) ve balballar (258-276 adet 300 m’ye kadar uzar) bulunmaktadır. Sekiz adet ahşap kubbeli çadırın altında bitig taş yerleşmiştir. Bitig taşın üst kısmında dik yeleli kafasını eğen ve atılmak üzere olan börünün resmi kazınmıştır.

Börünün sadece kafa kısmı korunmuş, taşın üst kısmının yarısı kırılmıştır. Bir kırıntısı korunmaktadır. Yazıtta hiçbir damga kazınmamış, sadece bir balbalda özel bir damga bulunmaktadır. Bitig taş kaplumbağa kaide üzerindedir. Balbal taşların sayısı 276. Çift dilli yazıt.

Sarımsı renkli bitig taşın yüzeyinde (B-2, 19 satır) ve sağ, sol taraflarında (B-1, 5 satır, B-3, 5 satır) Eski Soğd dilinde, arka yüzeyinde (B-4, 20 satır) Brahmi – Eski Sanskrit yazılı metin 0,1-0,3 mm derinlikte kazınarak yazılmıştır. Bitig taşın yüksekliği 198 cm, eni 70 m, kalınlığı 20 cm. Kaplumbağa kaidesinin ölçüleri: 92,5 х 58,5х 63 сm. Bilimsel Araştırma Yazıtı 1956 yılında Moğol arkeologu Ts.Dorjsüren keşfetmiştir.

O, anıt külliyeyi bulduğunu şu şekilde açıklamaktadır: “Taş yığının çapı 8 m. Önündeki bitig taşın yarısı yerden görünmekteydi. Bitig taşın göründüğü kısmının yarısı kırılmış. Kalan kısmında ağzı açık ve başı eğik pars resmi kazınmıştır. Bitig taşın sağ, ön ce sol cephelerinde Uygur yazısı bulunmaktadır. Arka cephesinde daha önce rastlamadığım yazı oldu. İlk defa bulunan bu yazı ilgimizi çekti.

Kidan devletinin yazıtı olma ihtimali bulunmaktadır. Ancak incelendikten sonra bilgiler netleşir.” Ts.Dorjsüren anıt külliyenin yağmalandığını, eşyaların olmadığını, bitig taşın altı kazındığında kaplumbağa kaidenin bulunduğunu bildirdi. Kaplumbağa kaidesinin üzerindeki deliğin bitig taşın boyutlarıyla örtüştüğünü ve kaplumbağa kafasının 240 adet balbalın yönüne doğru çevrildiğini ifade etti.         

Kazı çalışmaları sırasında külliye yerinde başlangıçta sekiz ahşap sütunlu tuğladan yapılan kubbe çadırın olduğu tespit edildi. 1960 yılında tanınmış Moğol arkeolog N.Ser-Odcav “Moğolistan’ın arkeolojik eserleri” makalesinde bu bitig taşın Uygur yazılı metin olduğunu belirtir. 1968 yılında B.Rinçen bitig taş metninin Eski Moğol yazısı olduğu tahmininde bulunarak “Corpus Scriptorum Mongolorum” Atlasında dahil eder. 1969 yılında V.A. Livşitz ve S.G. Klyaştornıy Eski Soğd dilinde yazıldığını tespit eder. 1982-1985 yılları aralığında Moğolistan-Sovyet gezi heyeti üyeleri V.E. Voytov, S.G. Klyaştornıy, G.Menes, T.Sanjmyatov, S. Karjaubay ve diğer bilim insanları araştırm yapar. 1996-1998 yıllarında “Moğolistan’daki Tarihî Yazılar ve Yazıtlar” isimli Moğolistan – Japonya ortak gezi heyeti araştırır.

Heyette Eski Soğd dili uzmanı, Japon bilim insanı yutaka Yoşida bitig taşın metnini ince detaylara kadar araştırarak estampaj varyantı temelinde tekrar tercüme eder. Japon bilim insanı Yutaka Yoşida’nın tercümesi S.G. Klyaştornıy ve V.A. Livşitz’in tercümesinden farklılık gösterir. 1999 yılında yayınlanan “Moğolistan’daki Tarihî ve Kültürel Anıtlar” adlı kitapta fotoğrafı ve hakkında kısa bilgi yer almaktadır. 2001 yılında “Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi” albümünde sadece Bugut bitig taşının fotoğrafları yayınlanmıştı. Kazakistanlı bilim insanları tarafından 2001, 2002 ve 2004 yıllarında Bugut bitg taşının mimari, arkeografik ve tarihî araştırmalar yapıldı.

Yorumlar (0)