TÜRK DİLİNDE GÜNE BAĞLI ZAMAN SÖZLERİ-Özkan Öztekten
Türk Tarihi
14.10.2017, 17:58 14.10.2017, 17:58
TÜRK DİLİNDE GÜNE BAĞLI ZAMAN SÖZLERİ
Özkan Öztekten*
Dillerin sözlüklerini, yani söz varlıklarını iç ögeler ve dış ögeler olarak iki
bölümde ele almak mümkündür. İç ögeler, o dilin konuşurlarının kendi yaratmalarından
oluşurken, dış ögeler konuşurların başkalarından öğrendikleridir. Konuşurların bütünü ve
dillerin sahipleri olan toplumlar, yeni bilgilere eski bilgileriyle ulaşırlar. Böylece eski
bilgilerinin adlarının, yalnızca ses ve şekil yapılarında değil, anlam yapılarında da
değiştirmeler yaparak, ulaştıkları yeni bilgileri için yeni adlar türetirler. Kısacası, ses ya
da şekil yapılarındaki değiştirmelerin yanı sıra, sadece anlam yapısındaki değiştirmeler
de bir tür türetmedir. Anlam yapısındaki bu değiştirmeler, genişleme, daralma, iyileşme,
kötüleşme, mecazlaşma, komşuluk vb. yollarla yapılmış türetmelerdir1
.
Bu bildiride, Türk dilinin başlıca 20 lehçe ve şivesindeki gün kavramına bağlı
zaman sözlerindeki anlam türetmeleri üzerinde durulacaktır.
*
İnsanoğlunun bilgileri arasındaki zaman kavramının göreceli olduğu
bilinmektedir. Bu durum zamanın mekana bağlı olmasıyla ve mekana göre değişmesiyle
ilgilidir. Bu yüzden de insanoğlu, zamanla ilgili bütün bilgilerine mekanla ilgili
bilgilerinden ulaşmıştır. Arapça zemîn ve zamân sözleri arasındaki kök bağlantısı da bu
ilişkiden kaynaklanıyor olmalıdır..
Türk dilinde de gün kavramının güneş bilgisinden kaynakladığı bilinmektedir ve
bu ilişkiye uygun olarak güneşin adı olan kün sözü, başlarda gündüz anlamını da
kazanmış, daha sonra ise gece ve gündüzün ikisini birlikte, yani modern ölçülere göre 24
saati adlandırır olmuştur:
kün “güneş” > kün “güneş; gündüz” > kün “güneş; gündüz; gece-gündüz, 24
saat”.
Dildeki adlandırmalardan anlaşıldığına göre, Türkler, bir günü, bu anlam
genişlemesi sebebiyle genel olarak iki bölümde algılamışlardır:
gündüz
gece
24 saat = gün anlamındaki sözler:
altay. kün, tünü-tüjü; az. gün, bir gece-gündüz; bşk. kön, tevlék; çuv. kun,
talǐk, tavlǐk, iren-kaśan; gag. gün; hak. kün; krç-blk. kün; kkalp. kün; karay.
kün; kzk. kün, tevlik; kırg. kün; kumuk. gün, geçe-gün; nog. kün; özb. kün,
keça-kündüz; saha. kün; tat. kön, tevlék; tuva. hün; ttü. gün; trkm. gün; uyg.
kün, kün-tün.
Bu tabloya göre, bütün lehçe ve şivelerde kün sözü ve bu sözün ses yapısındaki
değişikliklerle ortaya çıkmış ikincil şekiller vardır. Bu bakımdan ortaklık oranı %
100’dür. Bunun yanı sıra, gece ve gündüz anlamlı sözlerin ikileme (hendiadyoin) olarak
kullanılmasıyla da gün kavramına ulaşılmıştır.
gündüz anlamındaki sözler:
altay. kündük; az. gündüz; bşk. köndöz; çuv. kǐntǐrla; gag. gündüz; hak.
künörte; krç-blk. kündüz; kkalp. kündiz; karay. kündüz; kzk. köndiz; kırg.
kündüz; kündür-tündür; kmk. gündüz; nog. kündiz; özb. kündüz saha. künüs;
tat. köndéz; tuva. hündüs; ttü. gündüz; trkm. gündiz; uyg. kündüz.
Bütün lehçe ve şivelerde kün sözünden türetilmiş kündür~kündüz sözü ve bu
sözün ses yapısındaki değişikliklerle ortaya çıkmış ikincil şekiller vardır. Bu bakımdan
köken ortaklığı oranı % 100’dür.
sabaha karşı anlamındaki sözler:
altay. tañ, tañdak, tañ erten, ere; az. dan, şefeg; bşk. tañ, şefek; çuv.
şurǐmpuś, ir enne; gag. dan; hak. tañ çarii; krç-blk. tang, tang carıg; kkalp.
tang, savle; karay. tañ; kzk. tañ, seri; şapak; kırg. tañ, sere; kmk. tang,
tangnı şavlası nog. tañ; özb. tång, şafak, seher; saha. tuñ, saharga; tat. tañ,
şefek; tuva. dañ, dañ bacı, kızıl hayaa; ttü. tan, şafak, seher; trkm. dañ, ir,
seher, şapak; uyg. tañ.
Genel olarak tañ sözü ve bu sözün ses yapısındaki değişikliklerle ortaya çıkmış
ikincil şekiller kullanılmaktadır. Yalnızca Çuvaş Türkçesinde başka bir kökten gelişmiş
şekil vardır. Bu bakımdan ortalık oranı % 95’dir. Bunun yanı sıra, alıntı sözler de
kullanılmaktadır.
sabah anlamındaki sözler:
altay. tañ, erte; az. sabah, seher; bşk. irte; çuv. ir, irhi; gag. sabaa; hak.
irten; krç-blk. ertden; kkalp. tang, azan, jerte; karay. erte; kzk. tañ,
tañerten; kırg. erte; kmk. erten nog. erteñ; özb. tång, erta; saha. sarsıarda,
erte; tat. irte; tuva. irten; ttü. sabah; trkm. dañ, ertir, seher, saba; uyg. erte,
tañ.
Genel olarak tañ ve erte sözlerinden kaynaklanan şekiller kullanılmaktadır.
Bunun yanı sıra bu iki kökten gelen sözlerin birlikte kullanıldığı yapılar da vardır.
Ayrıca, alıntı sözler de kullanılmaktadır.
öğle üstü anlamındaki sözler:
altay. Ø; az. Ø; bşk. Ø; çuv. Ø; gag. Ø; hak. Ø; krç-blk. Ø; kkalp. Ø; karay.
Ø; kzk. Ø; kırg. Ø; kmk. Ø; nog. Ø; özb. Ø; saha. Ø; tat. Ø; tuva. Ø; ttü.
kuşluk; trkm. Ø; uyg. Ø.
Burada yalnızca Türkiye Türkçesinde kuşluk sözünün var olduğu görülmektedir.
Bu sözle ilişkisi olabilecek söz tüş “öğle” sözü olmalıdır. öğle sözünün kullanım sıklığı
artıp gün ortası anlamını kazanmasıyla, tüşlük sözü kendine bir anlam alanı yaratarak ve
başka bir sözün analojik baskısıyla kuşluk şeklini almış olmalıdır.
öğle anlamındaki sözler:
altay. tüş; az. günorta; bşk. töş, öyle; çuv. kǐntǐr, kǐntǐrla; gag. üülen; hak.
ortı kün tuzı, çarım kün tuzı; krç-blk. künorta; kkalp. tüs, kün orta; karay.
tüş; kzk. tüs; kırg. tüş; kmk. tüş vakti, gün orta; nog. tüs; özb. tüş, çåşgåh,
kıyåm; saha. kün orto, kün ortoto, künüs; tat. töş, öyle; tuva. düş; ttü. öğle,
öğlen; trkm. günortan; uyg. çüş, tüş.
tüş sözü ve bu sözden gelişmiş şekillerin yanı sıra, gün ortası veya yarısı
anlamını taşıyan sözler ve öğle sözü ve bu sözden gelişmiş şekiller dikkat çekmektedir.
Bunun yanı sıra alıntı sözler de kullanılmaktadır.
akşam üstü anlamındaki sözler:
altay. eñirgeri; az. ahşam üstü, şam; bşk. kiskoron, ikéndé; çuv. kaśa hiréś,
kaśalana, kaśalla; gag. avşam üstü; hak. iirzer; krç-blk. Ø; kkalp. keşkurun,
keşke cakın; karay. keçkurun; kzk. keşkurım; kırg. keçkurun, keçkisin; kmk.
Ø; nog. keşke tamagan; özb. keçkurun, keçka yakin; saha. Ø; tat. kiçkırın,
ikéndé; tuva. Ø; ttü. akşam üstü, ikindi; trkm. agşama yakın; uyg. keçke
yakin.
En yaygın kullanılan sözler keç ve kor sözlerinden kalıplaşmış sözlerdir. Bunun
yanı sıra, akşama doğru anlamı taşıyan sözler de dikkat çekmektedir.
akşam anlamındaki sözler:
altay. eñir, keç; az. ahşam, géce; bşk. kis, akşam; çuv. kaś; gag. avşam;
hak. iir; krç-blk. ingir, aşham; kkalp. keş, keşe; karay. keç; kzk. keş, keşke,
akşam; kırg. keç, akşam; kmk. geç, geçe, ahşam; nog. keş; özb. keç, åkşam;
saha. kiehe; tat. kiç, ahşam; tuva. kecee; ttü. akşam; trkm. agşam; uyg. keç,
akşam.
Yaygın olarak keç ve bu sözden gelişmiş şekiller kullanılmaktadır. Bunun yanı
sıra, alıntı bir söz olan akşam ve ses değişikliğine uğramış şekilleri de dikkat
çekmektedir.
gece anlamındaki sözler:
altay. tün, keçe, keçki; az. géce; bşk. tön, kise; çuv. śér, śérle, kaś; gag.
géce; hak. tün, haraa; krç-blk. keçe; kkalp. tün; karay. keç, keçe; kzk. tün;
kırg. tün; kmk. geçe; nog. tün, keşe; özb. tün, keça; saha. tüün; tat. tön,
kiçe; tuva. dün; ttü. gece; trkm. gice; uyg. tün, keçe.
Gün bölümlerinden başka, dün, bugün ve yarın kavramlarının adlandırılması ise
bu lehçe ve şivelerde şöyledir:
dün anlamındaki sözler:
altay. keçe; az. dün, dünen, kéçen gün; bşk. kise; çuv. éner; gag. dün; hak.
kiçee; krç-blk. tünene; kkalp. keşe; karay. tüne, tünegün; kzk. keşe; kırg.
keçee, keçöö; kmk. tünegün; nog. tünegün; özb. keça; saha. begehee; tat.
kiçe, töne; tuva. düün; ttü. dün; trkm. düyn, öten gün; uyg. tünügün.
bugün anlamındaki sözler:
altay. bügün; az. bu gün; bşk. bögön; çuv. payan; gag. büün; hak. püün;
krç-blk. bügün; kkalp. bügin; karay. bügün; kzk. bügin; kırg. bügün; kmk.
bügün; nog. bügün; özb. bu gün, şu gün; saha. bügün; tat. bügén; tuva.
bögün; ttü. bu gün; trkm. şu gün; uyg. bügün.
yarın anlamındaki sözler:
altay. erten, tañda; az. sabah; bşk. irtege; çuv. ıran; gag. yaarın, sabaa;
hak. tañda; krç-blk. tambla; kkalp. erteng; karay. erte; kzk. erteñ, tañerten;
kırg. erteñ; kmk. tangala nog. erten; özb. erta, ertaga; saha. sarsın; tat.
irtege; tuva. daarta; ttü. yarın; trkm. ertir; uyg. ete.
Sonuç olarak, güne bağlı zaman kavramları, bütün Türk lehçe ve şivelerinde,
benzer köklerden türetilmiş sözlerle adlandırılmıştır. Bu adlandırmalara bakıldığında,
Türk dilinde, başka dillerde de örnekleri görüldüğü gibi, dün kavramının gece bilgisiyle,
yarın kavramının da sabah bilgisiyle ilişkilendirildiği görülmektedir. Bunun yanı sıra,
dün kavramı geçmiş bilgisine, bugün kavramı şimdi bilgisine ve yarın kavramı da gelecek
bilgisine kaynak olmuştur.
Özkan Öztekten*
Dillerin sözlüklerini, yani söz varlıklarını iç ögeler ve dış ögeler olarak iki
bölümde ele almak mümkündür. İç ögeler, o dilin konuşurlarının kendi yaratmalarından
oluşurken, dış ögeler konuşurların başkalarından öğrendikleridir. Konuşurların bütünü ve
dillerin sahipleri olan toplumlar, yeni bilgilere eski bilgileriyle ulaşırlar. Böylece eski
bilgilerinin adlarının, yalnızca ses ve şekil yapılarında değil, anlam yapılarında da
değiştirmeler yaparak, ulaştıkları yeni bilgileri için yeni adlar türetirler. Kısacası, ses ya
da şekil yapılarındaki değiştirmelerin yanı sıra, sadece anlam yapısındaki değiştirmeler
de bir tür türetmedir. Anlam yapısındaki bu değiştirmeler, genişleme, daralma, iyileşme,
kötüleşme, mecazlaşma, komşuluk vb. yollarla yapılmış türetmelerdir1
.
Bu bildiride, Türk dilinin başlıca 20 lehçe ve şivesindeki gün kavramına bağlı
zaman sözlerindeki anlam türetmeleri üzerinde durulacaktır.
*
İnsanoğlunun bilgileri arasındaki zaman kavramının göreceli olduğu
bilinmektedir. Bu durum zamanın mekana bağlı olmasıyla ve mekana göre değişmesiyle
ilgilidir. Bu yüzden de insanoğlu, zamanla ilgili bütün bilgilerine mekanla ilgili
bilgilerinden ulaşmıştır. Arapça zemîn ve zamân sözleri arasındaki kök bağlantısı da bu
ilişkiden kaynaklanıyor olmalıdır..
Türk dilinde de gün kavramının güneş bilgisinden kaynakladığı bilinmektedir ve
bu ilişkiye uygun olarak güneşin adı olan kün sözü, başlarda gündüz anlamını da
kazanmış, daha sonra ise gece ve gündüzün ikisini birlikte, yani modern ölçülere göre 24
saati adlandırır olmuştur:
kün “güneş” > kün “güneş; gündüz” > kün “güneş; gündüz; gece-gündüz, 24
saat”.
Dildeki adlandırmalardan anlaşıldığına göre, Türkler, bir günü, bu anlam
genişlemesi sebebiyle genel olarak iki bölümde algılamışlardır:
gündüz
gece
24 saat = gün anlamındaki sözler:
altay. kün, tünü-tüjü; az. gün, bir gece-gündüz; bşk. kön, tevlék; çuv. kun,
talǐk, tavlǐk, iren-kaśan; gag. gün; hak. kün; krç-blk. kün; kkalp. kün; karay.
kün; kzk. kün, tevlik; kırg. kün; kumuk. gün, geçe-gün; nog. kün; özb. kün,
keça-kündüz; saha. kün; tat. kön, tevlék; tuva. hün; ttü. gün; trkm. gün; uyg.
kün, kün-tün.
Bu tabloya göre, bütün lehçe ve şivelerde kün sözü ve bu sözün ses yapısındaki
değişikliklerle ortaya çıkmış ikincil şekiller vardır. Bu bakımdan ortaklık oranı %
100’dür. Bunun yanı sıra, gece ve gündüz anlamlı sözlerin ikileme (hendiadyoin) olarak
kullanılmasıyla da gün kavramına ulaşılmıştır.
gündüz anlamındaki sözler:
altay. kündük; az. gündüz; bşk. köndöz; çuv. kǐntǐrla; gag. gündüz; hak.
künörte; krç-blk. kündüz; kkalp. kündiz; karay. kündüz; kzk. köndiz; kırg.
kündüz; kündür-tündür; kmk. gündüz; nog. kündiz; özb. kündüz saha. künüs;
tat. köndéz; tuva. hündüs; ttü. gündüz; trkm. gündiz; uyg. kündüz.
Bütün lehçe ve şivelerde kün sözünden türetilmiş kündür~kündüz sözü ve bu
sözün ses yapısındaki değişikliklerle ortaya çıkmış ikincil şekiller vardır. Bu bakımdan
köken ortaklığı oranı % 100’dür.
sabaha karşı anlamındaki sözler:
altay. tañ, tañdak, tañ erten, ere; az. dan, şefeg; bşk. tañ, şefek; çuv.
şurǐmpuś, ir enne; gag. dan; hak. tañ çarii; krç-blk. tang, tang carıg; kkalp.
tang, savle; karay. tañ; kzk. tañ, seri; şapak; kırg. tañ, sere; kmk. tang,
tangnı şavlası nog. tañ; özb. tång, şafak, seher; saha. tuñ, saharga; tat. tañ,
şefek; tuva. dañ, dañ bacı, kızıl hayaa; ttü. tan, şafak, seher; trkm. dañ, ir,
seher, şapak; uyg. tañ.
Genel olarak tañ sözü ve bu sözün ses yapısındaki değişikliklerle ortaya çıkmış
ikincil şekiller kullanılmaktadır. Yalnızca Çuvaş Türkçesinde başka bir kökten gelişmiş
şekil vardır. Bu bakımdan ortalık oranı % 95’dir. Bunun yanı sıra, alıntı sözler de
kullanılmaktadır.
sabah anlamındaki sözler:
altay. tañ, erte; az. sabah, seher; bşk. irte; çuv. ir, irhi; gag. sabaa; hak.
irten; krç-blk. ertden; kkalp. tang, azan, jerte; karay. erte; kzk. tañ,
tañerten; kırg. erte; kmk. erten nog. erteñ; özb. tång, erta; saha. sarsıarda,
erte; tat. irte; tuva. irten; ttü. sabah; trkm. dañ, ertir, seher, saba; uyg. erte,
tañ.
Genel olarak tañ ve erte sözlerinden kaynaklanan şekiller kullanılmaktadır.
Bunun yanı sıra bu iki kökten gelen sözlerin birlikte kullanıldığı yapılar da vardır.
Ayrıca, alıntı sözler de kullanılmaktadır.
öğle üstü anlamındaki sözler:
altay. Ø; az. Ø; bşk. Ø; çuv. Ø; gag. Ø; hak. Ø; krç-blk. Ø; kkalp. Ø; karay.
Ø; kzk. Ø; kırg. Ø; kmk. Ø; nog. Ø; özb. Ø; saha. Ø; tat. Ø; tuva. Ø; ttü.
kuşluk; trkm. Ø; uyg. Ø.
Burada yalnızca Türkiye Türkçesinde kuşluk sözünün var olduğu görülmektedir.
Bu sözle ilişkisi olabilecek söz tüş “öğle” sözü olmalıdır. öğle sözünün kullanım sıklığı
artıp gün ortası anlamını kazanmasıyla, tüşlük sözü kendine bir anlam alanı yaratarak ve
başka bir sözün analojik baskısıyla kuşluk şeklini almış olmalıdır.
öğle anlamındaki sözler:
altay. tüş; az. günorta; bşk. töş, öyle; çuv. kǐntǐr, kǐntǐrla; gag. üülen; hak.
ortı kün tuzı, çarım kün tuzı; krç-blk. künorta; kkalp. tüs, kün orta; karay.
tüş; kzk. tüs; kırg. tüş; kmk. tüş vakti, gün orta; nog. tüs; özb. tüş, çåşgåh,
kıyåm; saha. kün orto, kün ortoto, künüs; tat. töş, öyle; tuva. düş; ttü. öğle,
öğlen; trkm. günortan; uyg. çüş, tüş.
tüş sözü ve bu sözden gelişmiş şekillerin yanı sıra, gün ortası veya yarısı
anlamını taşıyan sözler ve öğle sözü ve bu sözden gelişmiş şekiller dikkat çekmektedir.
Bunun yanı sıra alıntı sözler de kullanılmaktadır.
akşam üstü anlamındaki sözler:
altay. eñirgeri; az. ahşam üstü, şam; bşk. kiskoron, ikéndé; çuv. kaśa hiréś,
kaśalana, kaśalla; gag. avşam üstü; hak. iirzer; krç-blk. Ø; kkalp. keşkurun,
keşke cakın; karay. keçkurun; kzk. keşkurım; kırg. keçkurun, keçkisin; kmk.
Ø; nog. keşke tamagan; özb. keçkurun, keçka yakin; saha. Ø; tat. kiçkırın,
ikéndé; tuva. Ø; ttü. akşam üstü, ikindi; trkm. agşama yakın; uyg. keçke
yakin.
En yaygın kullanılan sözler keç ve kor sözlerinden kalıplaşmış sözlerdir. Bunun
yanı sıra, akşama doğru anlamı taşıyan sözler de dikkat çekmektedir.
akşam anlamındaki sözler:
altay. eñir, keç; az. ahşam, géce; bşk. kis, akşam; çuv. kaś; gag. avşam;
hak. iir; krç-blk. ingir, aşham; kkalp. keş, keşe; karay. keç; kzk. keş, keşke,
akşam; kırg. keç, akşam; kmk. geç, geçe, ahşam; nog. keş; özb. keç, åkşam;
saha. kiehe; tat. kiç, ahşam; tuva. kecee; ttü. akşam; trkm. agşam; uyg. keç,
akşam.
Yaygın olarak keç ve bu sözden gelişmiş şekiller kullanılmaktadır. Bunun yanı
sıra, alıntı bir söz olan akşam ve ses değişikliğine uğramış şekilleri de dikkat
çekmektedir.
gece anlamındaki sözler:
altay. tün, keçe, keçki; az. géce; bşk. tön, kise; çuv. śér, śérle, kaś; gag.
géce; hak. tün, haraa; krç-blk. keçe; kkalp. tün; karay. keç, keçe; kzk. tün;
kırg. tün; kmk. geçe; nog. tün, keşe; özb. tün, keça; saha. tüün; tat. tön,
kiçe; tuva. dün; ttü. gece; trkm. gice; uyg. tün, keçe.
Gün bölümlerinden başka, dün, bugün ve yarın kavramlarının adlandırılması ise
bu lehçe ve şivelerde şöyledir:
dün anlamındaki sözler:
altay. keçe; az. dün, dünen, kéçen gün; bşk. kise; çuv. éner; gag. dün; hak.
kiçee; krç-blk. tünene; kkalp. keşe; karay. tüne, tünegün; kzk. keşe; kırg.
keçee, keçöö; kmk. tünegün; nog. tünegün; özb. keça; saha. begehee; tat.
kiçe, töne; tuva. düün; ttü. dün; trkm. düyn, öten gün; uyg. tünügün.
bugün anlamındaki sözler:
altay. bügün; az. bu gün; bşk. bögön; çuv. payan; gag. büün; hak. püün;
krç-blk. bügün; kkalp. bügin; karay. bügün; kzk. bügin; kırg. bügün; kmk.
bügün; nog. bügün; özb. bu gün, şu gün; saha. bügün; tat. bügén; tuva.
bögün; ttü. bu gün; trkm. şu gün; uyg. bügün.
yarın anlamındaki sözler:
altay. erten, tañda; az. sabah; bşk. irtege; çuv. ıran; gag. yaarın, sabaa;
hak. tañda; krç-blk. tambla; kkalp. erteng; karay. erte; kzk. erteñ, tañerten;
kırg. erteñ; kmk. tangala nog. erten; özb. erta, ertaga; saha. sarsın; tat.
irtege; tuva. daarta; ttü. yarın; trkm. ertir; uyg. ete.
Sonuç olarak, güne bağlı zaman kavramları, bütün Türk lehçe ve şivelerinde,
benzer köklerden türetilmiş sözlerle adlandırılmıştır. Bu adlandırmalara bakıldığında,
Türk dilinde, başka dillerde de örnekleri görüldüğü gibi, dün kavramının gece bilgisiyle,
yarın kavramının da sabah bilgisiyle ilişkilendirildiği görülmektedir. Bunun yanı sıra,
dün kavramı geçmiş bilgisine, bugün kavramı şimdi bilgisine ve yarın kavramı da gelecek
bilgisine kaynak olmuştur.
