TÜRK MİTOLOJİSİNDE KUTSAL IRMAKLAR
"Kanlı suyım, taşkunı oğul!"
Dede Korkut
1. DÜNYA NEHRİ
Kutsal ırmaklar, Türk mitolojisinde çok önemli bir yer tutmuşlardı. Türk kitleleri, büyük devletler kurduktan ve yüksek bir toplum hayatına geçtikten sonra bile, eski kutsal ırmakları unutmamışlardı. Elbetteki yüksek toplum hayatına geçen milletlerde, mitolojinin birçok teferuatu, zihinlerden silinmiş ve unutulmuş olurdu. Meselâ Uygurlar, Orhun ile Selenga nehirlerinin birleştikleri yere, büyük bir önem vermişlerdi. Çünkü onların ataları, bu iki nehrin kavşağında bulunan bir adacıkta, gökten inen bir nurla doğmuş ve türemişlerdi. Diğer yandan, yine Orhun nehrinin kaynaklarını aldığı dağlar ve ormanlar, çok daha önemli sayılmış ve burası yüzyıllarca, birçok imparatorluklara başkentlik etmişti. "Ötügen, Ordu Balıg, Kara-Korum" gibi ünlü başkentlerin hepsi de bu bölgedeydi. Bütün bu bilgileri bir araya toplayınca, Orhun nehrinin yalnızca kaynağının veya birleştiği; döküldüğü yerin değil; tümü ile birlikte, bütün ırmağın kutsal olduğunu kolaylıkla anlayabiliriz. Neden ve niçin kutsal olduğunun incelenmesi de ayrı bir iştir. Fakat yukarıda da söylediğimiz gibi, bu tüm kutsallığın sebepleri, mitoloji belgelerinin kaybolması nedeni ile, karanlık kalmıştır. Bu durum karşısında bile, elimizi ve kolumuzu bağlayarak, böyle bir yetersizliğe karşıdan bakmamız, bizi mazur gösteremez. Bunun için de, "Mukayeseli halk bilgisi" metodlarına baş vurarak, bu nedenleri aydınlatma yoluna gitmemiz gereklidir.
2. ÇOŞKUN AKAN SELLER VE TÜRKLER
"Büyük kağanlar, çoşkun akan selle doğuyorlar":
Sel Türklerin hayal ve hislerinde, daima önemli bir yer tutmuştu. Hatta "Selçuk" adı bile, köklerini "Sel" den alsa gerekti. "Selcik", küçük sele benzeyen bir çocuk!
Macarlar, mitoloji bakımından Türk kültür çevresine bağlı idiler. Macarların büyük kralı "Almoş", Macar devletinin kurucusuydu. Annesi, Almoş'a hamile iken, şöyle bir rüya görmüştü: "Gece uyurken, Almoş'un annesinin karnından bir sel boşalmış. Sel, büyümüş ve bütün dünyayı kaplamış". Anne, korku ile uyanmış ve bir Şamana koşmuş. Rüyanın tabirini istemiş. Şaman da ona şöyle demiş: "- Sen bir çocuk doğuracaksım. Bu çocuk büyüyünce, büyük bir hükümdar olacak ve bütün dünyayı egemenliği altına alacaktır!"
Gerçi, İran kralı Daryüs'ün doğuşu da, buna benzer bir efsaneye bağlanmıştı. Ama bunun gibi ve buna benzer efsaneler, Türklerde bir tane değildir. Pek çok çeşitli türleri vardır: "Manas-Han'ın hatunu gece uyurken, bir rüya görmüş. Rüyada karnından bir ağaç yeşermiş. Yavaş yavaş büyüyen bu ağaç, bütün dünyayı gölgesi altına almış". Bu da ağaçlı bir efsane türü idi. Böyle efsaneler, Osmanlı devletinde de çoktur.
Cengiz-Han'ın öz kabilesinin adı "Kıyan" idi. Cengiz'in torunlarının saraylarında oturup tarih yazan ve sonra da bu tarihi onlara sunarak, büyük hediyeler elde eden tarihçilere göre, "Kıyan sözü, türkçe 'Kayan', yani selden geliyordu". Yine onlara göre, ünlü yiğitlere, "Kıyan Bahadır", yani "Sel gibi güçlü Bahadır" denirdi. Bunlar, halk etimolojisidir. Fakat, bir kavmin inanışlarını yansıtırlar. Zaten, mitoloji incelemelerinin amacı da budur. Çünkü, Cengiz devletinin büyük imparatorları, böyle yazılmasını istiyorlar ve böyle konuşulmasından hoşlanıyorlardı.
"İnsanların, kuruyup coşan suları":
Bu, her şeye hayat veren bir Tanrı nimeti idi. Bektaşî ve Alevî şairleri ilham alınması ve güdülmesi gereken fikirleri de suya benzetmişlerdi. Şah İsmail'in Hatayî mahlası ile yazdığı şu çok güzel nefesde bunu açık olarak görüyoruz:
"Bir boyu boylamak gerek,
"Bir sudan sulanmak gerek,
"Bir dili söylemek gerek,
"Feriştehler bilmez ola!"
Hatayî
İnsanların hayat ve talihlerinin, durgunlaşıp canlanması da, suların kuruyup çağlamasına benzetilirdi. Dede Korkut kitabındaki, şu güzel şiir de bunun güzel bir örneğidir:
"Aklındılu, görkli suyın,
"Soğulmış idi, çağladı ahır,
"Kaba ağaçda dal budağun,
"Kurumuş idi, yeşerüp, gögerdi ahır!"
Dede Korkut
Çağlayan sular ve akıntılı seller, Türk mitolojisinin en önemli konuları ve motifleri idiler.
Bektaşî şairleri ise, Yunus'un ifadesini daha basitleştirirler. Âşık Hasan'ın aşağıdaki şu şiirinde "Çoşkun akan sel" deyimini görüp de, Macar Kralı "Almos"un doğuş efsanesi ile, Cengiz Han'ın kabilesi "Kıyan" veya "Kıyat" boyunu hatırlamamanın imkânı yoktur:
"Erlik midir eri yormak,
"Irak yoldan haber sormak,
"Cennetteki ol dört ırmak,
"Çoşkun akan sel bizdendir!"
"Çoşkun akan sel" deyimi elbette ki İran ve Arap edebiyatında da çok idi. Fakat bu, Türklerin de his ve düşüncelerini kaplayan, en önemli mitoloji motiflerinden biri idi. Buradaki türkçe ifade, bizi çok gerilere götürüyor. Biz bu şiiri okurken fikre değil; türkçenin akışına, deyimlerine ve sözlerine önem veriyoruz.
3. KUTSAL IRMAKLAR
"Kutsal ırmaklardan yardım dileyenler":
Onan ve Kerülen nehirlerinin, Cengiz-Han'ın hayatı ile Moğol İmparatorluğunun büyük tören ve kurultaylarındaki, önemini çok iyi biliyoruz. Cengiz-Han'ın, Kereyit Hükûmdarı Ong-Han'a mağlûp olmasından sonra, "Balcuna" adlı nehre nasıl sığındığı ve bu nehirden su içerek, arkadaşları ile birlikte ne şekilde yemin ettikleri, tarihin meşhur olaylarından biridir. Bu sebepten dolayı "Balcuna" nehri, şimdi bile mukaddes sayılan ve üzerinde mabetler yapılan bir yerdir. Bundan önce de, aynı bölge halkı arasında kutsal sayılıyor ve Balcuna ırmağına saygı gösteriliyordu.
"Kutsal ırmaklar ve ırmak Tanrıları":
Biliyoruz ki Kimek ve Kıpçak Türkleri, Altay dağlarının batısı ile Güney Rusya içlerine kadar uzanıyorlardı. İrtiş ırmağı da bu Türk kavimleri arasında büyük bir saygı görüyor ve âdeta ona, Tanrı gibi tapınılıyordu.
Önce Sibirya'da türkçe konuşan kavimlerin, Lena ve Yenisey nehirleri hakkındaki düşüncelerinin inceleyim. Bundan sonra, daha aydınlanıp ve daha ferahlamış olacağız. Bu nehirler, bir kıt'ayı baştan başa kesip geçen, büyük ırmaklardır. Bu sebeple Yakut'lar ve diğer Türkler, " Bu ırmakların kaynağını, dünyanın başlangıcı ve denize döküldükleri yerleri de, sonu olarak kabul ederlerdi. (Sibirya efsanelerine göre), bu nehirlerin kaynağı, cennette idi. Yani onlara göre, bunlar, kaynaklarını cennetten alan, gökten inen ve bir süre yeryüzünde aktıktan sonra, denize dökülerek, yer altı dünyasında kaybolan kutsal sulardı." Bu inanış, Ortaasya mitolojilerine hâkim olan, umumî bir prensipti. İşte bundan sonra, Orhun nehrinin kaynaklarının niçin kutsal sayıldığını daha iyi anlayabiliriz. Bu konuya az sonra daha derin olarak girecek ve meseleleri geniş bir şekilde ele almağa çalışacağız.
4. IRMAK KAVŞAKLARINDAKİ "KUTSAL ADALAR"
Hem Oğuz destanında ve hem de Uygurların menşe efsanesinde, kutsal bir nehir motifine rastlıyoruz. Sonradan, Kıpçak Türklerinin ataları olan ve ağaç koğuğunda doğduğu için de, "Kıpçak" adı olan bir çocuk, iki tarafı çok sarp dağlarla çevrili, bir nehrin ortasındaki bir adacıkta doğmuştu. Esasen bu adacığın, Oğuz-Han'ın hayatında da önemli bir rolü vardı. Oğuz-Han, "İt-Barak" kavmine mağlûp olunca, bu adaya sığınmış ve kendi maneviyatı ile askerlerini yeniden topladıktan sonra, İt-Barak'lara taarruz ederek, onları yenmişti. "Güneş soylu Kırgızların" menşe efsanesinde de, böyle kutsal bir nehir kaynağı vardır. Buna göre, "Güneşle ilgileri olan Kırgızların hükümdar aileleri, büyük nehrin kaynağında oturuyorlardı." Aynı nehre, bütün motifleri ile birlikte "Han-nâme" de de raslıyoruz.
Bilindiği üzere Kitanlar, doğudaki Proto- Moğolların en kudretli ve âsil bölümlerinden biri idiler. Hıtay devletini kurarak, Moğollar içinde gerçekten en kudretli ve şerefli bir soy olduklarını ispat etmişler ve Çin tarihinde "Liao" sülâlesi, Önasya tarihinde de Kara- Hıtay devleti ile, adlarını ebedileştirmişlerdi. Aslında Kitanlar 840 dan önce, Uygur devletinin en sadık kölelerinden biri idiler. Devleti kuran hükümdarın karısı, uygur soylularından biri olduğu gibi, aynı devlet içinde ayrı bir orduya ve toprağa da sahipti. Bu sebeple Kitan dininde ve mitolojisinde, Uygur tesirlerini görmek her zaman için mümkündür. İşte bu Kitanların , "Erkek ataları, beyaz bir ata ve hatunu ise, boz bir öküze binmiş olarak nehrin kaynağından aşağıya doğru inmişler ve ırmağın bir kavşağında karşılaşarak evlenmişlerdi."
5. KUTSAL IRMAKLAR KAYNAKLARINI "CENNET"TEN ALIYORLAR
"Kutsal ırmakların kaynağı olan Cennet denizi":
Ortaasya ve Sibirya halkalarının çoğu. Cennetteki bir göl veya denizin sütle dolu olduğuna inanırlardı. Bu sebeple Altay Türkleri bu göle, "Süt-Ak-Köl", yani "Süt gibi Ak Göl" demişlerdi. Tabiî olarak, bu gölün süt ile mi dolu olduğu; yoksa içindeki kutsal suların, süt gibi ak olduklarından dolayı mı bu adın ona verildiği, ayrı bir münakaşa konusudur.
Yakut Türklerine göre, "Gök Tanrısının tahtı, süt gibi ak bir dağ üzerine kurulmuştu. Bu dağın üzerinde de yine süte benzer bir deniz vardı." Bundan da anlaşılıyor ki buradaki "aklık", kutsallığın bir ifadesi ve rengi idi. Altay mitolojisinde ise bu inançlar, dış tesirler dolayısı ile, büsbütün dejenere edilmiş ve değiştirilmişti. Onlara göre, "Hayatın kaynağı Süt-Ak-Köl idi. Ruhlar orada kaynaşır ve insanlara ruh veren Yaratıcı, yani, Yayuçı da, onun yanında otururdu. Yeryüzünde bir çocuk doğacağı zaman, bu gölden bir ruh alınır ve doğacak çocuğa gönderilirdi. Bu göl, Süro adlı bir dağın üzerinde bulunurdu." Bu kutsal dağın adı, Hint mitolojisinden gelmiştir. Fakat aynı Altay mitolojisinde, eski İran tesirleri yok değildir. Meselâ aynı rivayete göre, "Bu kutsal dağın üzerinde, 7 Kudai, yani 7 Tanrı bulunurdu." Kudai veya Kuday sözü de İran'dan gelmiş bir deyimdir. Ayrıca İran mitolojisinde de böyle bir "Gökdenizi" vardır. Eski İran düşüncesine göre, "Göğün en üstünde bir Hayat Ağacı vardı. Onun altında Gök-Denizi ve onun altında da Gök-Dağı bulunurdu. Dünyadaki bütün ırmaklar, kaynaklarını bu Gök-Denizi'nden alırlardı. Bu denize de Ardvisûra denirdi." Ortaasya mitolojisinde Gök veya Cennet denizi motifi, çok yaygın olarak görülürdü. Bunların çoğu da, Ortaasya'ya has özelliklerini kaybetmiş ve türlü şekillere girmiş masallardı. Yarı masal ve yarı efsane şeklindeki şu hikâyenin bir özetini vermeden geçemeyeceğiz:
"Bir Hanın kızı varmış gökte yaşarmış bu Han,
"Her yana elçi salmış vermiş dağıtmış ferman.
"Garuda adlı kuştan, demiş, bir kanat bulun,
"Seviniz hiç yoktan, bana bir damat olun!
"Fakir bir avcı varmış, yola çıkmış hemence,
6. KUTSAL "IRMAK HANLARI" VE TANRILARI
İran kaynakları ise, İrtiş nehrinin Türklerin bir Tanrısı olduğunu söylerler. Aslında ise bu, İranlılara tamamı ile yanlış geçmiş bir haberdir. Kutsal ırmakların, tek ve yüce Tanrının yerine geçmiş olması, pek muhtemel değildir. İrtiş nehri, Türk ve Kilem mitolojisindeki, kutsal şeylerin bir kısmından başka bir şey değildi. Bilindiği üzere Kem ve Yenisey ırmakları, Kırgız Türklerinin en eski yurtları idiler. Göktürk yazıları ile yazılmış olan yazıtlara, diğer yerlere nazaran daha çok ve daha sık rastladığımız bu bölge, Türklüğün meydana geldiği ve geliştiği en önemli bir saha idi. Kem nehri havzasındaki kültür ve inanışlar, en eski ve bozulmamış Türk an'aneleri arasında, önemli bir yer tutarlar. Bu bölgedeki Kırgızlara göre, "Kırgız-Han adlı efsanevi ve Kutsal bir Han, Kem ve Yenisey ırmaklarının zengin ve kudretli bir hanı idi". Öyle anlaşılıyor ki, Kırgızların yayıldıkları ve asırlarca yaşadıkları bu nehir vadisi, onların bir ana vatanı olarak, toplumların kalplerinde yer almış ve bu hisler, mitolojide de kendilerini göstermişlerdi. Kırgızlar, kendi nehirlerinin Hanlığını, başka bir adla adlandırılan, kutsal bir Tanrıya ve ruha vermemişlerdi. Kendi kutsal nehirlerini, yine "Kırgız-Han" adlı bir Tanrının idaresinde görmüşlerdi. Kem ve Yenisey nehirlerinin yakınlarında uzanan büyük Abakan bozkırları, ile Türklüğün kuzey sınırları olmaları, bakımından, çok önemli bölgelerdir. Bu Bozkırların adını, Göktüklerin menşe efsanelerinde de bulabiliyoruz. Bu bakımdan bizimle olan ilgileri açıktır. Bu bölge halklarına göre, "Abakan-Han adlı bir Han varmış ve bu Han'ı otağı da, Abakan nehrinin kaynağında imiş". Abakan ırmağının birçok kaynakları vardır. Fakat bu efsanede önemle anılan kaynak, bugünkü Teles gölünün batısında bulunuyordu. Bu efsaneye göre Abakan Han, ırmağın kenarında oturur ve ırmak ile beraber, onun bütün havzasını hükmederdi. Yine Kırgızlara göre, "Abakan-Han, aynı zamanda bir yağmur Tanrısı idi. İnsanlara yağmur gönderen bir Tanrı olması sebebi ile, kurak mevsimlerde kıra çıkılır ve ona dua edilerek, kurban kesilirdi". Bu efsaneden de açık olarak görülüyor ki, zaman zaman "Su ve ırmak Tanrıları" ile "Yağmur Tanrıları" birleştiriliyor ve su ile ilgili her şeye hükmeden Tanrılar meydana getiriliyordu. Bu Tanrıların, Göktürk yazıtlarında geçen Yer-Su ruhlarından başka şey olmadıkları açık olarak anlaşılmaktadır.
Su ve ırmak Tanrılarını Altay panteonunda da görebiliyoruz. Altay Şamanizminde, Talay ve Yayık-Han adlı iki Tanrı vardı ki, bu her ikisi de sularla ilgili Tanrılardı. Tabiî olarak bu küçük Tanrılar, Büyük Tanrı Bay Ülgen'in maiyetinde bulunur ve ona yardım ederlerdi: Talay-Han, (adından anlaşılacağı üzere), bir deniz veya okyanus Hanı idi. Bu Tanrı, kudretli yer Tanrıları arasında dördücü sırayı alırdı. Yayık-Han ise, (yine adından anlaşılacağı üzere), taşan ve kabaran suların Tanrısı idi. Onun evi. 17 denizin birleştiği bir yerde bulunurdu. Yer yüzündeki bütün suların hakimi Yayık-Han idi. Bilindiği üzere Türkler Ural ırmağına da, Yayık derlerdi. Öyle anlaşılıyor ki Talay-Han, Altay Tanrılar panteonuna dışarından gelmiş, yabancı bir Tanrı idi. Türklerin gerçek ve en eski "Irmak Tınrısı"nın, Yayık olması çok daha muhtemeldi. Türklerin taşan sular ve sellerle ilgili inanışlarını ayrı bölümlerimizde incelemiştik.
Türk mitolojisinde, "Irmak kenarındaki dağlar da kutsal idiler". Uygurların menşe efsanesindeki kutsal ışık, iki nehrin birleştiği yerdeki bir dağ üzerine düşmüştü. Altay Türklerinin inanışlarında da, bunu görüyoruz. Meselâ Es ırmağının kenarındaki Sakçak dağı ile, Mıras suyu kıyısındaki kara-dağ'lar, böyle kutsal dağlar arasında önemli bir yer tutarlardı. Gelinler, bu dağlara "Kayın babamız" derlerdi.
"Hindistan ile İran'da, kutsal ırmak inançları ve Türkler":
Kaynağını gökten ve cenneten alan ırmakların başında Gani nehri gelir. Bu inanış, Hint mitolojisinin en önemli konularından birini teşkil eder. Hint mitolojisine göre, "Marvo adlı bir gök gölünün ortasında, Zambu adlı bir hayat ağacı yükseliyor ve bu gölden de dört ırmak çıkarak göğün dört yönüne akıyordu. Bu ırmaklar, gökte yedi kıvrım yaptıktan sonra yere iniyorlardı. Her ırmağın 500 kolu vardı. (Bazı söylentilere göre ise) bu dört ırmak, Gök dağından şelale şeklinde yere düşerlerdi".
Bilindiği üzere Kalmuk Moğolları, Budizm ile Hint mitolojisinin çok derin tesirleri altında kalmışlardı. Zaman, zaman bunlarda, Çin mitolojisinin tesirleri de görülmüyor değildi. İşte Çin ve Hint motiflerinin birleştiği bir kalmuk inanışına göre, "Gökteki bir dağ üzerinden, dört tane ırmak çıkarmış. Bu ırmakların çıktıkları her kaya ise, bir hayvan şeklini andırırmış. Bu kayalardan, doğuda bulunan file, güneydeki öküze, batıdaki ata ve bir diğeri de arslana benzermiş". Eski Önasyada da, dört yana akan, dört nehirden söz açılırdı. Hıristiyanlara göre, "Cennetteki dört nehir, (tıpkı Hint mitolojisinde olduğu gibi) kaynaklarını Hayat Ağacından alırlardı. "Bütün bunlar bize gösteriyor ki, insanlığın da birleştiği bazı müşterek fikir ve inanışlar vardı. Hint-Türk karışımı eski bir efsaneyi de özetlemeden geçemeyeceğiz:
"Başlangıçta her taraf, bir su ile kaplıydı,
"Bu suyun ortasına, sanki bir dağ saplıydı.
"Bu dağdaki mabette, otuz üç Tanrı vardı.
"Tanrılardan birisi, yaratıp, yeri aldı.
"Ayrıca da bir erkek, bir de kadın idiler,
"İnsanı doğurdular, torunlar edindiler".
SÖZLÜK SEÇİNİZ
1-TDH SÖZLÜĞÜ 2-TÜRKÇE KİŞİ ADLARI SÖZLÜĞÜ 3-ARAPÇA-FARSÇA KİŞİ ADLARI SÖZLÜĞÜ 4-GÖKTÜRKÇE SÖZLÜK 5-BİLİM DALLARI VE DÜŞÜNCE AKIMLARI 6-HUKUK TERİMLERİ 7-TIP TERİMLERİ 8-TÜRK TARİHİ VE SÖYLENCELERİ 9-OSMANLICA-TÜRKÇE SÖZLÜK 10-ATASÖZLERİ VE DEYİMLER SÖZLÜĞÜ 11- EDEBİYAT TERİMLERİ SÖZLÜĞÜ 12-DLT-Divan-ı Lügat'it Türk Sözlüğü
[wpdatatable id=45]
Türk mitolojisi hikayeleri, Türk mitolojisi, Türk mitolojisi yaratıkları, Türk mitolojisi tanrıçaları, Türk mitolojisi tanrıları, Türk mitolojisi nedir, Türk mitolojisi ögeleri, mitolojik isimler kadın, Türk mitolojisi pdf, mitoloji denince akla gelen kelimeler, mitoloji tanrıları, mitoloji çeşitleri, mitoloji diğer adı, mitoloji ile ilgili kelimeler, SÖYLENCE, mitoloji kavramları, mitoloji nedir, mitoloji türleri
