Türklerde Sayılar, Eski Türk Rakamları, Göktürk Sayı Sistemi

Türklerde Sayı Sistemleri / Doç. Dr. Zeki Kaymaz





Bu makalede önce kısaca sayı kelimeleri üzerinde durulacak ve Türkçede kullanılan sayı sistemleri örnekleriyle anlatılmaya çalışılacaktır. Türkçede kullanılan sayıları ilk olarak Köktürk (Göktürk) metinlerinde görmekteyiz. Eski Türkçe devresindeki sayılar için şu özellikleri verebiliriz:

A.I. Eski Türkçe Devresi Asıl Sayılar

Köktürk, Yenisey ve Eski Uygur Türkçesinde aynıdır: bir, eki, üç, tört, beş~biş, altı, yiti, sekiz, tokuz, on, yigirmi, otuz, kırk, elig, altmış, yitmiş, sekiz on, tokuz on, yüz, bin ~ min, tümen

Birleşik sayılar açısından Köktürk, Yenisey ve eski Uygur devrelerinde durum şu şekildedir:

Köktürk Devresi

Köktürkçede çok yüksek sayılar bugünkü gibi küçük sayıları büyük sayıların önüne getirerek çoğaltma yoluyla teşkil edilir. Bu kuruluşta çarpma esastır:
Biş yüz (5x100): Kanı lisün tay senün başadu biş yüz eren kelti. BK G 11.
Eki bin (2x1000): biz eki bin ertimiz. T.16.

Tört bin (4x1000): Kül tiginin altunın kümişin agısın barımın tört bin yılkısın ayagma tuygut bu.

KT GB

Altı bin (6x1000): Süsi altı bin ermiş. T.16.

Biş tümen (5x10 000): Tabgaç on totok biş tümen sü kelti. KT D 31. Altı tümen (6x10 000): Çaça sengün altı tümen sü birle sünüşdüm. BK D 26.

Birleşik Sayılar

I.1.1.a. "Bir üst onlu" sistemi: Köktürkçede sayıların sayılışı "bir üst onlu" sisteme dayanır. Buna göre önce birler hanesinden bir sayı, takiben istenilen onlunun bir üstündeki onlu söylenir:

Tabgaç taba uluğ sü eki yegirmi süledim. KT D 28 "12"
Üç yegirmi sünüşdümüz. KT D 18/BK D 15. "13"

Tenri yarlıkaduk üçün tört yegirmi yaşımka tarduş bodun üze şad olurtum. BK D 1415. "14"

Altı yegirmi yaşına eçim kagan ilin törüsin ança kazgantı. KT D 31 "16" Tabğaçka yeti yigirmi sünüşdi. T. 49 "17"

Sekiz yegirmi yaşıma altı çup sogdak tapa süledim BK D 2425. "18"
Men tokuz yegirmi yıl şad olurtum. "19"

Bir otuz yaşına çaça senünke sünüşdümüz KT D 32. "21"
Eki otuz yaşıma tabgaç tapa süledim. BK D 2526. "22"
Üç otuz balık sıdı. T.19 "23"

Kamagı biş otuz süledimiz. KT D 18/BK D 15 "25"

I.1.1.b. 30'dan yukarı sayılarda "artukı" sözünü ekleyerek sayıyı oluşturma:
Bu durumda önce büyük sayı söylenir. Daha sonra "artukı" kelimesiyle birlikte küçük sayı büyük sayıya eklenir:

Otuz artukı bir yaşıma karluk bodun...BK D 2829, "31"

Otuz artukı eki yaşıma amga korgan kışladukda yut boltı. BK D 31. "32"

Men otuz artukı üç yaşıma. BK D 34. "33"

Otuz artukı tört yaşıma oguz tezip tapgaçka kirti. BK D 38. "34"

Otuz artukı sekiz yaşıma kışın kıtayn tapa süledim. BK G 2. "38"

Otuz artukı tokuz yaşıma yazın tatabı tapa süledim. BK G 2. "39"

Kırk artukı yiti yolı sülemiş. BK D 1213 "47"

Tabgaç atlıg süsi bir tümen artukı yeti bin süg ilki kün ölürtüm. BK G 1. "17 000" I.1.1.c. Zaman anlamı taşıyan kelimelerin sayı anlamıyla kullanılması:
Ay: Otuz gün, bir ay. Örnek, men ay artukı tört kün oturup bitidim. BK GB. "Ben bir ay (yâni otuz gün) ve dört gün oturup yazdım." "34"

A.II. Yenisey Devresi

Köktürk işaretli Yenisey metinlerinde sayı bildiren kelimelerin kullanılışı Köktürkçeden farklı değildir. Bu yüzden yalnız birkaç örnekle yetiniyoruz:

Asıl Sayılar Bir: Tolmuş üçün bir erig Ulugkem. 1. Üç: Köni tirig üç yaşımda kansız boldum. Barlık Otuz: Otuz er ölürtüm. Oya yazıtı, b 2. Yüz: Yüz er kadaşım. BayBulun 1b.

II. 2. Birleşik Sayılar

Köktürkçeden farklı olarak, Yenisey Yazıtlarında bir üst onludan alma sistemine göre on birden seksene kadar olan sayıları örnekleriyle takip edebilmekteyiz. Ayrıca Yenisey Yazıtlarında "artukı" ile kurulmuş sayı örneklerine rastlanmaz.

Altı oguz budunda üç yegirmi (yaşımka) adırıltım. Barlık 2 "13"
Bir otuz yaşımda. Çakul III, 1. "21"

Eki elig yaşıma bökmedim. Çakul IX, 2. "42"

Üç yetmiş yaşımka adırıltım. UyugTuran b. 1 "63"

A. III. Eski Uygur Türkçesi Devresi

III. 1. Asıl sayılar

Asıl sayılar açısından daha önceki iki dönemle Eski Uygur Türkçesi arasında ban 10.000/Çin. wan dışında fark yoktur.

III.2. Birleşik sayılar

III.2.1. "Bir üst onlu" sistemi: Bu sistem aynen devam ettirilmektedir:

Bir yigirmi TT VII, s. 10 "11"

İki yigirmi U II, s. 85; TT X, s. 38. "12"
Tokuz yigirmi E. Tk. Gr. s. 75 "19"
İki otuz TT VII, s. 18 "22"
Tört otuz TT VII, s. 16 "24"
Üç elig E. Tk. Gr., s. 75 "43"

Eski Uygur metinlerinde yüksek sayılar için Köktürk metinlerinde görmediğimiz şu şekillerde görülür:

Tokuz sekiz on. U II, s. 51 "79" Biş tokuz on. E. Tk. Gr., s. 75 "85" Sekiz tokuz on. TT X, s. 24 "88"

Yüz tört elig. TT VII, s. 20 "144" Yüz yiti tokuz on. TT X, s. 22 "187" Yüz tokuz on. TT X, s. 26 "190" Yüz iki yitmiş. U III, s. 8 "162" İki yüz altı yigirmi. TT VII, s. 19 "216" İki yüz tokuz elig. U I, s. 20 "249" İki yüz üç tokuz on. U IV, s. 48 "283" İki yüz iki tokuz on. U IV, s. 48 "282" İki yüz bir tokuz on. U IV, s. 46 "281" Üç yüz biş otuz. U IV, s. 28 "325" İki yüz iki altmış. U IV, s. 14 "252" İki yüz bir altmış. U IV, s. 12 "251"

111.2.2. Hem "artukı" hem de "bir üst onlu" sistemini kullanma: Biş yüz artukı eki otuzunç lagzın yılka. Man. Cl, s. 11 "532".

111.2.3. Hem "takı" hem de "bir üst onlu" sistemini kullanma: Üç yüz takı sekiz altmış TT VII s. 20 "358".

111.2.4. Sayıların tekrarı ile sayı oluşturma: Yüz yüz min min E. Tk. Gr. s. 75 "10 milyar"

111.2.2.

111.2.5. Sayıların ard arda dizilişiyle: Sekiz tümen tört min. TT VI s. 50.
Yiti tümen yiti min budunlar. TT VI s. 40.

111.2.6. Yüksek sayılarda "ulug" kullanılması: Üç min ulug min. TT X s. 16/TT X s. 6

111.2.7. Bugünkü sayı düzeniyle aynı olanlar: Yigirmi bir. TT VII, s. 28 "21"
Yigirmi tokuz. TT VII s. 28 "29" Otuz bir. TT VII s. 30 "31"

Otuz iki. TT VII s. 30 "32"

Sekiz on biş. (muahhar metinlerde) E. Tk. Gr. s. 75 "85"

B. Orta Türkçe Devresi B. I. Karahanlı Türkçesi

Bu devrede sayıların kullanılışı açısından bir farklılık görülmemektedir.
Asıl sayılar: Bir, eki ~ ekki ~ iki, üç, tört, biş, altı, yiti ~ yeti ~ yetti, sekiz ~ sekkiz, tokuz ~ tokkuz, on, ottuz, kırk, ellig, altmış, yüz, min ~ hezar/Far. Tümen.

B.II. Harezm Türkçesi

Asıl sayılar:

Bir, iki ikki ekki, üç, tört, beş beş biş, altı, yeti yetti yiti yitti, sekiz sekkiz sekiz, tokuz tokkuz, on, yigirmi, otuz ottuz, kırk, elig ellig illig, altmış, yetmiş yetmiş, seksen seksen, toksan, yüz, min bin hezar/Far., tümen.

B.II.2. Birleşik Sayılar: Harezm Türkçesinde birleşik sayıların kuruluşunda bugün kullandığımız şekil yanında Eski Türkçede gördüğümüz "artukı" kelimesi ile yapılan sayıların kuruluşuna benzer şekillerle birlikte iki çeşit kullanım görülmektedir:

11.2.1. Normal düzen: on ikki "12", on biş "15", yigirmi biş "25", ottuz altı "36", yetmiş altı "76", yüz yigirmi "120", yüz elig "150", ikki yüz kırk "240".
Tarih yitti yüz on üç irdi yılı MM. 407 "713"

Yüksek sayılar çarpma yoluyla elde edilir: Tümen min, yeti tümen, vs.
11.2.2. Sayıların arasına bir edat veya kelime getirilerek kurulanlar:
II.2.2.1. "takı" getirilerek:

Yigirmi takı biş "25"

Tiwe kırk takı altı bolsa sanı
Zekat tört yaşında kerek turEanı. MM. 207 "46"

Tiwe yüz takı kırk bişinde zek#t
Mahaz ikki hıkka kelür bu üç at. MM. 212 "145"

Tiwe yüz takı toksan altı kaçan
Eğer bolsa tört hıkka birin revan. MM. 214 "194"

Cümlesi min takı altı yüz tişi erdi. N. F. 37/3 "1600"

Yüz altun zekatı bu ikki buçuk
Yigirmi takı biş mininde açuk. MM. 187 "25 000"

Yana yüz yigirmi takı tört mini
Rusül enbiyaalar ikinçsüz öni. MM. 5 "124 000"

Zekat ikki hıkka birilse kerek
Eger bolsa toksan takı bir tiwe. MM. 210 "91"

11.2.1. "ve" getirilerek:
Mavla yarlıEı birle üç yüz va tokkuz ay Ear içinde kaldılar. Al. 1/409 "309"

11.2.2. "egsük" kelimesi getirilerek:
Ellig egsük min yıl da'vat kıldı. Al. 1/48 "950"

Yüz min yigirmi tört min temür baElar kıldılar. Al.1/49 "124 000" tümen min hez#r

B.III. Çağatay Türkçesi

Asıl sayılar: Bir, iki ikki, üç, tört, biş, altı, yiti yitti yeti yetti, sikiz sikkiz sekkiz sekiz, tokuz tokkuz, on, yigirmi yigirme, otuz ottuz, kırk, illig ellig ellik, altmış altımış, yitmiş yitimiş yetmiş yetimiş, seksen siksen, toksan, yüz, üz, min hezar/Far., tümen.

Yüzden sonraki büyük sayılar çarpma yoluyla elde edilir: Üç çüz üç yüz "300", on min "10.000", yüz min "100.000" (yüz min yerine sad hez#r/Far. da kullanılabilir), on tümen "100.000", yüz tümen "1.000.000" (Fundamenta I, s. 149)

III. 2. Birleşik sayılar

111.2.1. Normal düzen: Bugünkü gibidir. On ikki payalıE bir tahtı 'alî
On ikki burc ana gerdNn misali Fer. XXI/12

Bolup min biş yüz ol mecmu'Ea san
Kılıp olturEan il seyrini asan Fer. XXVIII/25

"..müddetdin sonra NîşEburEa kildi ve anda dünyadın ötti iki yüz illig sikkizde." Nes.48

111.2.2. Sayıların arasına bir edat getirilerek:

111.2.2.1. "takı" veya "dagı" getirilerek Çü tarihi yılın anlay didim tüz
Sikiz yüz siksen irdi dagı tokkuz Fer. LIV/121 "889"

tarih min takı kırkda Ş.T. 21 "1040"

tarih min takı elig birde yılan yılında Ş.T. 4/16 "1051"

111.2.2.2. "ve" getirilerek: Üç yüz ve tokuz "309"

111.2.2.2.

Bu vaktEaça kim tarih minde yitmiş birde turur. Ş.T. 7/57 "1071"

Bu kün tarih minde yitmiş birde ve sıçgan yılı turur. Ş.T. 21/329 "1071"

B.IV. Kıpçak Türkçesi

IV. 1. Asıl sayılar: Bir, iki ~ ikki ~ eki ~ ekki ~ yeki, üç ~ üş, tört ~ dört, biş ~ beş, altı, yeti ~ yetti, sekiz ~ sekkiz ~ segiz, tokuz ~ tokkuz ~ toEuz, on, yigir mi ~ igirmi ~ yegirmi, otuz, kırk, elli, altmış ~ altımış ~ atmış, yetmiş, seksen, toksan, yüz, min ~ min ~ bin, tümen ~ dümen ~tuman.

IV.2. BİRLEŞİK SAYILAR

IV.2.1. Yüzden sonraki sayılar diğerlerinde olduğu gibi çarpma yoluyla elde edilir: iki yüz "200", iki min "2000", on min "10.000" ~ tümen, altı yüz min "600.000", tokuz yüz min "900.000" Bundan sonraki sayı Kıpçakçada milyon "min" kelimesinin tekrarıyla kurulur:

Min min "1.000.000"
İki min min "2.000.000"
Üş min min "3.000.000"
Yüz min min "100.000.000"

IV. 2.2. Sayıların ardarda dizilişiyle:

Yüz min elli beş min altı yüz on üç "155.613" (KK 67 Kıpçak Türkçesi Grameri s. 101).

B.V. Eski Anadolu Türkçesi

Türkiye Türkçesindeki sayıların bugün kullandığımız şekilleri Eski Anadolu Türkçesine dayanmaktadır. Ancak E.A.T. metinlerinde geçen sayılara bakıldığında bugünkülerle aynı olan şekiller yanında Eski Türkçe ile benzeşen ve yalnız E.A.T.'sine has şekiller de göze çarpar. Bunlarla ilgili örnekler şöyledir:

V. 1. Asıl sayılar: Bir, iki, üç, dört, beş, altı, yidi, sekiz, tokuz, on, yigirmi, otuz, kırk, elli, altmış, yetmiş, seksen, toksan, yüz, bin, tümen.

V.2. Birleşik sayılar:

Açıldı kapusı işbu fütuhun Ce.Ma.6a.12

Toksan tümen genç oguz sohbetine dirilmiş idi D. Kor. 12212

V.2.2. Sayıların arasına bir edat getirilerek:

V.2.2.1. "dahı" getirilerek

"...pes Tanrı Ta'ala anın cezasın Beni İsraile İlei Mecus'u musallat kıldı kim Beni İsrail'in uluların kırdı yüz bin dahı yigirmi bin kişi bulu aldı. Enb. XIV. 799 "120.000"

V.2.2.2. "vü" getirilerek

Yüz bin vü yigirmi dört bin enbiya
Dört yüz kırk dört şüyuh u evliya Garib.16 a.8 "124.000"

Yitmiş iki vü altı yüz yitdi
Hem bu yolda Celali din gitdi Me.Kud.57 b.993 "672"

V.2.2.3. "hem" getirilerek:

İki yüz hem yetmiş altıydı gemi
Kimi kadurga anun kayık kimi (le destan, 78) "276"

Yedi yüz hem kırk sekiz idi sal
Yaşı otuz tokuz etdi intikal (le destan, 130) "748"

V.2.3. Sayıların doğrudan sıralanmasıyla:
"... ve dahı yüz bin yigirmi dört bin peygamberler yüz on üç mürsel. Tez.Ev.2b 9091. "124.000"

"... dağıdıp yüz bin tümen saf leşkerin cem'iyyetin" Lâmiî XVI.9

V.2.4. Sayıların arasına "kez" "gez" veya "kerre" kelimeleri getirilerek:
Bu tür sayı teşkili, yüz binden büyük sayılara duyulan ihtiyaç sebebiyle ortaya çıkmıştır.

"...everip Bektimür Şaki'nin kızını alıverdiler, bin kez bin filorilik cihaz yazdılar." Kesir XV.264.1

". on gez yüz bin filorilik ulufeye tutulmuş leşker koştu. "Kesir XV, 13

"...evvela havası miri miranı Rumeli on bin kerre yüz bin akça olur k#mil." Ev. XVIII. 176

"Kez" ve "kerre"nin kullanılışına "dahı" da eklenebilmektedir. Böylelikle iki ayrı şekil bir araya getirilmiş olmaktadır:

".çun sabah oldı Fir'avn atlandı, bilesinde bin kez bin ve dahı iki yüz bin kişi vardı." Ley Ar. XV. 143

V.2.5. Eski Türkçedeki şekillerle benzerliği olanlar: Bu örnekler sekiz on "80" ve tokuz on "90" vb. şekillerle benzerlik göstermektedir.

Bir ü biş on u yüz kişi sorsan
Bunlarun hali nicedür görsen. M. Kud. 29b. 513
Bu kamer devrinde hergiz görmesin ş#hım zev#l
Üç otuz on yaşı olsun on iki yaşındadır. Nesi. 149 "100"
Girçeklerün üç otuz on yaşını toldursa yig. D.Kor. 412 "100"

C. Sayı Sistemleri

Buraya kadar Türkçenin tarihi dönemlerindeki örnekler üzerinde durduk. Bütün bu örneklerde onluk sistem esastır. Zaten "sekiz on" (seksen) ve "tokuz on" (doksan) da bu sistem açıkça görülür. Ancak aşağıda göstereceğimiz üzere on yanında onluk sayı sistemi esasında şekillenen tezahürlerin olması da muhtemeldir buna göre:

Yigirmi: ikiz+mi (ş)
Otuz: ot (<üç) +uz
Kırk: 4 x IK
Elig: 5 x IK
Altmış: 6 x mIş
Sekizon: 8 x on

Dokuzon: 9 x on Yüz: yüz

Tümen:

Yukarıdaki açıklamaları destekleyecek örnekler kendi dilimizde yoktur. Fakat Türkçeden etkilenmiş komşu dillerdeki şu örnekler bize bazı ipuçları vermektedir:

Ziryence de: Kikyamis: 102=8 (kik=2; ya=noksan; mis=10)

Okmis: 101=9 (ok=1; mis=10)

Votyakça da: Ukmis: 101=9 (uk=1; mis=10) (Szinnyei, 1922)

Bütün bunlara göre Türkçe de büyük bir ihtimalle şu onluklar olmuştur:

1. + IK: kırık, elig
2. + mIş: altımış, yetimiş
3. + on: sekizon, tokuzon
4. + uz: otuz

D. Günümüz Türk Lehçeleri Asıl Sayılar

Aşağıdaki tablolarda yer alan örneklerden de anlaşılacağı üzere 1'den 10'a kadar sayılar bütün Türk lehçelerinde söyleyiş farklılıkları dışında aynıdır. Aynı durum birleşik sayılarda 11'den 19'a kadar istisnaları olmakla birlikte geçerlidir.

Örnek: on bir T.Tk.
on pir Şer. on ekki Hal.
un bar Bşk. on bire Kara.
un biş Tat. vun ike Çuv. vb.

Eski Türkçe devresinde gördüğümüz "bir üst onludan alma" sistemi Sarı Uygurca ve Yakutçada korunmuştur:

Örnek: Sarı Uygurca: per yıgırma "11"

peşîEırma ~ peş yıEırma "15"
per otus "21"

Sarı Uygurcada bu sistem 11'den 29 arasını teşkilde kullanılır. Yani sistem ikinci ve üçüncü onluklar dairesinde çalışır. Yakutçada aynı sistemin özellikle "yaş" için kullanıldığı görülür:

Örnek: Sette uomuttan ikkitin ılım (Yedi onumdan ikisini aldım). "62"

Agıs uomuttan settetin tuttum (Sekiz onumdan yedisini tuttum.) "77" (Tuna, 1986)

20 Yirmi: 20'den itibaren Türk lehçelerinde onluk sayı sistemi esastır. Ancak lehçelerin tamamında böyle olmadığından bunları bir cetvel halinde düzenleyip göstermeyi uygun gördük:

20 dahil 90'a kadar T.Tk., Az., Gag., G.Krm., Tkm., Özb., Y. Uyg., Tat., Bşk., Krg., Kzk., Kkp.,

Çuv. ve Hal.'da onluk sistem fonetik değişiklikler dışında aynıdır. Horasanî de bu gruba dahildir. Ancak Horasanîde 80 için haşt#d ve 90 için neved kullanılır. (Buzkurt, 227) Halaççanın ağızlarında da aynı durum görülür. Şeşt "60", heftad "70", heştad "80", neved "90" vb. Farsçadan alınma şekiller kullanılmaktadır.

Türk lehçelerinde bu sistemin dışında kalan sistemler olarak ise şunlar görülmektedir:

1. Eski Türkçedeki gibi "artukı" kullanılarak kurulan sayılar: Yakutça: OduEa E. Tk. artukı

Sürbe orduga bir "21"
Tüörden orduğa agıs"48" (Kirişçioğlu 69)
Karaçayca: Cıyırma artıkı bir "21"

Cıyırma artıkı iki "22"
Cıyırma artıkı toğuz "29"

2. Ana sayıdan eksiltmek yoluyla kurulan sayılar:

Bazı lehçelerde "kem" sözcüğünden faydalanılarak sayılar kurulabilmektedir. Bu sistem yaşı belirlemekte kullanılır.

Yeni Uygurca (Aksu ağzı): İkki kem otuz "28"

(Kaşgar ağzı) İkki kem kirik "38"

(Kaşgar ağzı) Bir kem kirk "39" (Hoten ağzı) Bir kem ottuz yeşida "29" Türkmence: Bir kem elli "49" İki kem yetmiş "68" (Zeynalov, 156)

Bir kem otuz "29" (Tkm. Sz., 70)
Kırgızca: Üçü kem seksen "77"

Üçü kem cetmişke kirdim "67" (Zeynalov, 156)

3. "50" elli sayısına onluklar eklemekle sayı oluşturma:

Salarcada onluk sistem yigirmi, otus, gırıh, elli şeklinde devam eder. "Elli"den sonra değişir ve elli'ye onluklar eklenmesiyle sayılar kurulur:

Elli on "60"
Elli yigirmi "70"
Elli otuz "80"
Elli gırıh "90" (Bozkurt, 252)

Aynı şekil Halaççanın ağızlarında da görülür. Salarcada ayrıca altımış,yitimiş, seksen ve toksan sayıları da kullanılır:

Allı on "60" Allı yigirmi "70" Alli hottuz "80" Alli kırk "90"

Günümüzde Türkmencede de iki elli (100), üç elli (150) gibi yalnızca yaşı ifade etmekte kullanılan örnekler görülmektedir. Daha yukarıdaki sayılar için elliden faydalanılmadığı için bu bir iki örneği ellilik sistem olarak kabul edemeyiz. Elliklik sistem gibi görülen Salarca ve Halaççadaki örneklerde ise elli sayısının önce gelmesinin bu kullanışların ellilik sisteme bağlanamayacağını aksine çevre dillerin etkisine bağlanabileceği sonucuna bizi götürmektedir.

4. Yirmilik sistem kullanılmasıyla sayı oluşturma: KaraçayBalkarcada cıyırma "20", otuz "30", kırk "40", elli "50", altmış "60", cetmiş "70", segsen "80", toksan "90" gibi onluk sistem yanında, yirmilik sisteme uygun kullanılışlar da vardır. Bu sistem KaraçayBalkarlara komşu olan İranî kavim Ossetlerden geçmiştir:

Eki cıyırma "40"
Eki cıyırma bla on "50"
Üç cıyırma "60"
Üç cıyırma bla on "70"
Tört cıyırma "80"
Tört cıyırma bla on "90"

5. Otuzluk sistem kullanılmasıyla sayı oluşturma:

Halaççada onluk sistemin yanında ellig "50"den sonra otuzluk sistem de kullanılır:

Ekki hottuz "60" Ekki hottuz uon "70" Ekki kırk "80"

Üç hottuz "90" Beş hottuz "150"

Türkiye Türkçesinde de bu sisteme benzerliği olan şekil bulunmaktadır: Üç otuzunda olmak: "90" yaşında olmak Halaççanın ağızlarında iki ayrı sistemin de kullanıldığı örnekler vardır: Ekki kırk u tert "84" Ekki ottuz u yigirmi "80" Yîz u ekki kırk "180"

Üç hottuz u yirmi "110" (Doerfer, 114115)

6. Özel şekiller:

1. Türkiye Türkçesi ağızlarından Muğla Kalaycı argosunda özel bir sayı sistemi mevcuttur. Temeli söylenen birliği beş ile çarpmaya dayanmaktadır. Bu sayı sistemiyle ilgili örnekler şöyledir:

Kulak: İki
Kulak fatka: On (2x5=10) Sacayak: Üç
Sacayak fatka: Onbeş (3x5=15) Sağmı: Bir
Sağmı fatka: Beş (1x5=5) Taban: Dört
Taban fatka: Yirmi (4x5=20) (Caferoğlu, 194)

2. Malkarcada koyunların sayımında kullanılan ve Ossetince ile ilgili olan bir sayı sistemi bulunmaktadır. Bu sayı sistemi kısaca şu şekildedir:

2 dua 20 ensey 70 uvdaci
4 çipar 30 erten 80 isdaci
6 ihsiz 40 şıppar 90 navci
8 as 50 finca 100 sidi
10 dîs 60 ahşi (Fundamenta I, 356)
100 (YÜZ)

süs: Yak çüs: Hak., Aba., Şer. yüz: Hal. düs: Alt., Koy., (tüs) ser: Çuv. tüs: Kara. yot: Bşk. iz: Hor. cüz: Kkp., Krç., Blk. yuz: S. Uyg. jüz: Kzk. yöz: Tat. cüs: Tuv. yüz: Kalanlarda Bazı lehçelerde yüz sayısı "bir" ile kullanılmaktadır:

Bir yüz: Y. Uyg., Özb.

Halaçça ve Karaçay Balkarcada yüz için daha değişik şekiller de kullanılmaktadır: Halaçça (ağızlarda): Nç hottuz u on "100" Sed KaraçayBalkarca: Beş cıyırma "100"

Yüzden büyük birleşik sayılarda lehçelerdeki değişik şekiller ise şöyledir:
1. Sayıların arasına "te" eklenerek: Çuv. ser te ikke "102" (yüz ve iki) Pin te tahar ser sirem sîçe "1927"

Pin te tahar ser utmal per "1961" (Krueger, 173) Başk. Min te hıgız yöz hihsen "1880"

2. Sayıların arasında "u" eklenerek: Hal. yız u ekki kırk "180"

Üç hottuz u on "1000" Kırg. bir yüz u on "110"

3. Sarı Uygur Türkçesinde sayıların arasında "artı, ek, ilave" anlamına gelen lin< Çin. sözü kullanılır:

Per yüz lin togıs "bir yüz bir de dokuz" "109" (Bozkurt, 289)

4. Sayıların arasına "bla"eklenerek:
KrçBlk. Cıyırma bla on bir "31"

Cüz bla eki "102"
1000 (BİN)
mun: Yak. min: Sal.

mün Tkm. min: Hal.,Y.Uyg., Özb., Krg., Hor. Krç.Blk. mun Alt., Koy., Aba., Hak. bin: K.Tat. man: Bşk. bin: Kalanlarda. men: S.Uyg., Tat. mın: Kkp. mın. Kzk.

Bazı lehçelerde bin sayısı "bir" ile kullanılır: Bin min: Özb. Ber men: Tat.
Hakas, Abakan, Kaybal, Karagas Türkçelerinde bin kelimesinin yanında ondüs (10x100) =1000 sayısı da kullanılır.

Yine Yakut (saha) Türkçesinde Rusçadan giren tıhıssa "bin" kelimesi de kullanılmaktadır. (Kirişçioğlu, 69)

10 000 (ON BİN)

Lehçelerimizde on bin kelimesi esastır. Ancak pek az lehçede Eski Türkçeden gelen ve Orta Türkçe döneminde de kullanılan "tümen" kelimesi görülür: Krg. Tümnen ayrıca "son" kelimesi de on bin anlamındadır:

Tokson san: 900.000

Salar Türkçesinde ise on bin için zanzu< Çin kullanılır. (Bozkurt, 252) E.

Sonuç

Buraya kadar anlattıklarımıza göre günümüz Türk Lehçelerindeki sayı sistemleri şöyledir:

1. KaraçayBalkarlarda: İranî 20'lik sistem

2. Sarı Uygurlar ve Yakutlarda: Eski Türkçedeki gibi bir üst onludan alma (10'luk sistem içerisinde) sistemi

3. Halaçlarda: 30'luk sistem

4. Kalanlarda: 10'luk sistem görülmektedir.

1. Bu yazının temeli, benim IX. Millî Türkoloji Kongresi'nde sunduğum yayımlanmamış bildiriye dayanmaktadır. Bu bildiride sadece sayı bildiren kelimelerin Türkçedeki kullanılışı üzerinde duruluş ve sistematiği verilmeye çalışılmıştır.


Türklerin kullandığı sayı sistemleri, göktürk sayı sistemi, uygurca sayılar, uygur rakamları, eski Türkçe rakamlar, eski Osmanlı rakamları, eski uygarlıkların kullandıkları sayı sistemleri proje ödevi, hititlerin kullandıkları sayı sistemleri, eski Türkçe rakamlar, uygurca sayılar, eski Türk rakamları, eski sayılar nedir


Yorumlar (1)
İsimsiz ŞAHIS 5 yıl önce
Çok fazla yazım yanlışı var arkadaşlar