Türkmenistan'ın Demografik Yapısı / Yrd. Doç. Dr. Fahri Solak

Orta Asya'nın güneybatısında yer alan Türkmenistan Cumhuriyeti, kuzeyinde Kazakistan, kuzeydoğusunda Özbekistan, güneydoğusunda Afganistan, güneyinde İran ve batısında Hazar Denizi ile çevrilmiştir. Yüzölçümü 491.2 bin km2 olan Cumhuriyetin başkenti Aşkabat'tır. [nüfusu (1998) 604.700]

Türkmenistan Cumhuriyeti 1924 yılında Türkmen Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla kurulmuş, 1985'ten itibaren yaşanan gelişmelerden sonra eski Sovyetler Birliği'nin dağılma sürecine girmesiyle 22 Ağustos 1990'da egemenliğini, 27 Ekim 1991'de de bağımsızlığını ilan etmiştir. 16 Kasım 1991'de eski Türkmen Komünist Partisi, Türkmenistan Demokratik Partisi olarak yeniden isimlendirilmiş ve 18 Mayıs 1992'de başkanlık yetkilerini genişleten yeni bir Anayasa parlamentodan geçmiştir. 21 Haziran 1992'de yapılan başkanlık seçimlerine tek aday olarak giren Saparmurat Niyazov oyların %99.5'ini alarak 10 yıllık bir dönem için yeniden seçilmiştir. Bu süreçte 1992 sonbaharında Parlamento seçimleri yapılmış ve büyük oranda eski yapılanmaya dayalı yeni bir bağımsız cumhuriyet kurulması amaçlanmıştır.1 Tek partili bir yönetim şekline sahip olan ve Başkanlık sistemiyle yönetilen Türkmenistan'da siyasi yapı "milli bir idol" haline getirilmiş olan Niyazov etrafında şekillenmiş, sistem "Türkmenbaşı Modeli" olarak anılır hale gelmiş ve 28 Aralık 1999'da Türkmenistan Parlamentosu Niyazov hayatta olduğu sürece başkanlık seçimlerinin yapılmaması yönünde karar alarak bu durumu tescil etmiştir.2 Türkmenistan dış politikada ise, 1995 yılından itibaren kazandığı "Daimi Tarafsızlık" statüsüne uygun bir politika izlemektedir.3

Topraklarının 4/5'lik bölümü Turan ovasında yer alan Türkmenistan'ın önemli bir kısmını (%80) Karakum çölü kaplamaktadır. Türkmenistan'ın orta kesiminden Kazakistan'a doğru uzanan çöl ülkenin en önemli coğrafi özelliği olarak gösterilebilir. Çöl haricinde kalan %20'lik toprakların %3'ünü ekilebilir alanlar, %63'ünü çayır ve otlaklar, %8'ini ormanlar ve %26'sını diğer alanlar oluşturmaktadır.4

Orta Asya cumhuriyetleri içinde yüzölçümü itibariyle Kazakistan'dan sonra ikinci büyük ülke durumunda olan Türkmenistan, nüfus miktarı ve yoğunluğu bakımından (km2'ye 10.2 kişi) dördüncü sırada yer almaktadır. Bölgedeki cumhuriyetlerden sadece Kazakistan'ın nüfus yoğunluğu (km2'ye 5.5 kişi) Türkmenistan'dan daha düşüktür. Bu açıdan bakıldığında bölgede ilk üç sırayı Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan almaktadır.

Orta Asya bölgesi bünyesinde çok sayıda farklı etnik unsuru barındırmasıyla bilinmektedir. Bölge cumhuriyetlerinin hepsinde aslî unsuru oluşturan halk yanında başka etnik unsurlar da yaşamaktadır. Bu yapısal durum tarihî, siyasî ve sosyo-ekonomik sebeplerle zaman içinde oluşmuş; bu oluşumun nedenleri, etkileri ve sonuçları çeşitli araştırmalara konu olmuştur.5

Ancak 1990'lardan sonra meydana gelen kapsamlı dönüşüm bu konuda da hızlı değişikliklere yol açmış, bu durum yeni gelişmeleri de kapsayacak ülke ve bölge düzeyinde detaylı araştırmalarla konunun yeniden ele alınmasını kaçınılmaz hale getirmiştir. Diğer taraftan etnik yapı konusunun bölge ülkeleri için gerilim ve huzursuzluk potansiyeli taşıması ve konunun eski Sovyet dönemine göre, ulus-devlet inşa etme gayretindeki yeni cumhuriyetler tarafından daha farklı anlamlar kazanması ve algılanması konuya ilişkin sağlıklı verilere ulaşmada sorunlara neden olmaktadır. Bu konuda özellikle Özbekistan ve Türkmenistan'ın aşırı hassas davrandıkları bilinmektedir. Bu durum Türkiye'de bölgeye ilişkin çalışmalarda genel olarak yaşanan ilk elden verilere ulaşma sorununun, nüfus konusunda daha da ileri boyutlara ulaşmasına neden olmaktadır. Bu eksikliğin bir ölçüde Batı'da yapılmış çalışmalardan giderilebileceği düşünülse de, bu çalışmalarda ayrıntılı verilerden ziyade yapılan yorumlara kaynak teşkil edecek genel verilerin ötesine ulaşabilmek her zaman mümkün olamamaktadır.6

Bu çalışmada, ulaşılabildiği ölçüde birinci el ve güncel kaynaklara dayalı olarak Türkmenistan Cumhuriyeti'nin demografik yapısı ana hatlarıyla ele alınacaktır. Temel kaynak olarak 1999 yılında Türkmenistan İstatistik ve Tahmin Enstitüsü tarafından yayınlanan İstatistik Yıllığı kullanılacak olmakla beraber konu ile ilgili diğer çalışmalardan da yararlanılacaktır.

I. Nüfusun Gelişimi

Türkmenistan'ın nüfusu 1913 yılında 1 milyon 40 bin civarında iken ancak 1970 yılında iki katına ulaşmış ve 2 milyon 158 bin olmuştur (bkz. Tablo: 1). Nüfusun iki katına çıkma süresi 57 yılı bulmaktadır ki bu oldukça uzun bir süredir. 1926 yılının esas alınması durumunda da nüfusun iki katına çıkma süresi olan 39 yıl yine olumsuz bir tablo yansıtmaktadır. Bu dönemde dikkat çeken hususlardan biri de 1913-1926 ve 1940-1950 aralıklarında nüfusta artış yerine azalış görülmesidir. Yine 1940 yılında 1 milyon 300 bin civarında olan nüfus aradan geçen 15 yıla rağmen 1955 yılında da hemen hemen aynı düzeyde kalmıştır.

Bu olumsuz durumun ortaya çıkmasında 1917 Bolşevik Devrimi sonrası yaşanan iç savaş ve Türkmen bağımsızlık savaşı, 1920'lerde etkili olan kıtlığın neden olduğu insan kayıpları, 1930'larda zorla uygulanan kolektifleştirme ve zorunlu iskan politikalarının mevcut dengeleri bozması, bu uygulamaya direnen insanlardan ölen yada göçenlerin önemli miktarlara ulaşması ve nihayet İkinci Dünya Savaşı'nda kaybedilen binlerce insan başlıca sebepler olarak sıralanabilir.

Yüzyılın başında Türkmenistan nüfusunun %90'a yakını kırsal bölgede yaşarken, 1939'da kayda değer bir değişiklik yaşanmış ve kent nüfusu %10 seviyesinden %33 seviyesine çıkmıştır. Bu sıçramada yukarıda değindiğimiz zorunlu iskan politikası yanında bölgeye yaşanan hızlı Slav göçü belirleyici olmuştur.

Tablo 1: Türkmenistan'da Nüfusun Gelişimi

Yıllar Nüfus MiktarıKent NüfusuKır Nüfusu Km2'ye (Bin Kişi) (%) (%) düşen Nüfus

19131041.7 11 89 2.1
1926998.1 14 86 2.0
19391251.9 33 67 2.5
19401301.6 35 65 2.7
19501197.3 36 64 2.5
19551340.1 44 56 2.7
19591516.4 46 54 3.1
19601564.6 42 58 3.2
19651862.7 48 52 3.8
19702158.9 48 52 4.4
19752491.1 48 52 5.1
19792758.8 48 52 5.6
19802833.0 48 52 5.8
19812896.6 48 52 5.9
19822969.9 47 53 6.1
19843118.0 47 53 6.3
19893533.9 45 55 7.2
19923838.1 7.8
19934000.0 8.1
19954587.444.9 55.1 9.3
19964710.444.5 55.5 9.6
19974846.844.5 55.5 9.9
19984993.544.7 55.3 10.2
20005400.0 - - 11.0

Kaynak: Turkmenskaya SSR, Aşhabat, 1984, s. 66; Demografiçeskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Moskva, 1985, s. 483; TİKA, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel Sayısı, S: 87, Kasım 1997/2, s. 2. Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 17; The Economist Intelligence Unit (EIU), Country Report, June 2001, s. 5.

1970 yılı Türkmenistan nüfusunun artışı ve kır-kent dağılım oranları açısından dönüm noktası olmuştur. Söz konusu yılda kent nüfusu en yüksek oranı olan %48 düzeyine ulaşmış, izleyen yıllarda nüfus artışı istikrarlı bir seyir izlemiştir. Bu dönemde nüfusun iki katına çıkma süresi de (1970-1993) 23 yıla inmiştir. 1993-2000 döneminde hızlı bir nüfus artışı gerçekleşerek toplam nüfus 5 milyonu aşmıştır.

Türkmenistan nüfus artış hızı en yüksek Orta Asya cumhuriyetidir. Ülkede nüfus artışı devlet tarafından teşvik edilmekte, doğum yapan kadınlara üç yıla kadar ücretli izin verilmekte, iki çocuktan fazlasının giderlerine yardım edilmekte ve köylere kadar yaygınlaşan ücretsiz kreş ve anaokulu hizmeti sağlamaktadır. Ülkede nüfus artış hızı 1989 yılında %2.1, 1990 yılında %2.7, 1992 yılında %2.4, 1993 yılında %2.6, 1995 yılında %1.9 ve 1998 yılında ise %1.6 olarak gerçekleşmiştir. 7 2000 yılı itibariyle ülkede doğum oranı binde 29, ölüm oranı binde 9, nüfus artış oranı %2 ve ortalama yaşam süresi 60.9 yıl olarak belirlenmiştir.8

Yukarıdaki tabloda yer alan bilgiler ve bunlara dayalı olarak yapılan değerlendirmeler Türkmenistan Cumhuriyeti sınırları içinde yaşayan nüfusla ilgilidir. Ayrıca Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeleri başta olmak üzere diğer bazı ülkelerde de Türkmenlerin yaşadığı bilinmektedir. Türkmenistan dışında yaşayan Türkmenlerin sayısına ilişkin farklı tahminlerde bulunulmaktadır. Bu tahminlerden birine göre, eski Sovyet sınırları dışında yaşayan toplam Türkmen sayısı 3 milyon olup bunun 2 milyonu İran Horasanı'nda ve 1 milyona yakını da Kuzey Afganistan'da yaşamaktadır.9 Diğer bir kaynağa göre ise, eski Sovyet sınırları dışında yaşayan toplam Türkmen sayısı 2 milyon civarındadır ve bunun 500 bini İran'da, 500 bini Afganistan'da, 200 bini Irak'ta, kalanı ise Türkiye ile diğer Yakın Doğu ülkelerinde yaşamaktadır.10 Bir başka kaynak da eski Sovyet sınırları dışında yaşayan toplam Türkmen sayısının 2 milyon olduğunu ve bunun 500 bininin İran'da, 500 bininin Irak'ta, 400 bininin Afganistan'da ve 300 bininin Türkiye'de yaşadığını belirtmektedir.11

Eski Sovyetler Birliği, yeni BDT ülkeleri arasında Türkmen nüfus Tacikistan ve Özbekistan'da yoğunlaşmaktadır. Bunların toplamı Özbekistan'da 122 bin, Özbekistan'a bağlı Karakalpak Muhtar Cumhuriyeti'nde 60 bin ve Tacikistan'da 20 bin olmak üzere 200 bin civarındadır.12

Türkmenistan idari bakımdan 5 bölge/vilayetten oluşmaktadır. Barındırdıkları nüfus itibariyle bu bölgeler Marı Vilayeti (%23), Daşoğuz Vilayeti (%21), Lebap Vilayeti (%20), Akhal Vilayeti (%14), Aşkabat (%12) ve Balkan Vilayeti (%8) şeklinde sıralanmaktadır (bkz. Tablo: 2).

Türkmenistan'ın en büyük şehri Başkent Aşkabat'tır. Aşkabat'ın nüfusu 1897 yılında 19.426 kişi, 1908 yılında 39.867 kişi, 1911 yılında 45.384 ve 1926'da ise 51.593 kişi olarak belirtilmektedir. 13 Görüldüğü gibi şehrin nüfusu 29 yılda iki buçuk kat artmıştır. 1926 yılında şehir nüfusunun %52.4'ü Rus, %11.3'ü Ermeni, %4.3 İranlı ve sadece %2.2'si Türkmenlerden ve %29.8'i diğer etnik gruplardan oluşuyordu.14 Bu etnik durum da göstermektedir ki, şehrin nüfusu yoğun Rus göçü nedeniyle böyle hızlı bir artış göstermiştir.

Tablo 3: Nüfusu 50 Binden Fazla OlanŞehirlerinNüfuslarının Gelişimi

1995 1996 1997 1998
Aşkabat 551.4 559.7 568.3 604.7
Türkmenabad 197.1196.4198.1 203.0
Daşoğuz 145.8 152.1 154.8 165.4
Marı 112.8 115.1 119.8 123.0
Nebitdağ100.6 101.0 104.7 108.0
Türkmenbaşı65.5 65.8 68.1 70.3
Bayramali54.9 56.0 58.5 60.3
Tejen 49.8 51.1 52.5 53.7
Kızılarbat 48.0 48.0 49.4 50.9

Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 24.

1939 yılına gelindiğinde Aşkabat'ın nüfusu 126.500 kişi, 1959 yılında 169.900 kişi, 1970'te 253.118 kişi, 1983'te 338.000 kişi ve 1998'de 604.700 kişi olmuştur.15 Aşkabat nüfusu içinde Türkmenlerin oranı 1970 yılında %38 kadar iken şehirde Rusların oranı %42.7 idi.16 1983'te Türkmenlerin oranı %40 civarına çıkmış, %50 sınırını ancak bağımsızlık sonrası dönemde aşabilmiştir. Aşkabat 1998 itibariyle, ülkenin toplam kent nüfusunun %27'sini barındırmaktadır.

Türkmenistan'ın diğer önemli şehirleri Türkmenabad, Daşoğuz, Marı, Nebitdağ, Türkmenbaşı, Bayramali, Tejen ve Kızılarbat şeklinde sıralanmaktadır (bkz. Tablo: 3).

II. Nüfusun Cinsiyete GöreDağılımı

Türkmenistan'da nüfusun cinsiyete göre dağılımına bakıldığında, kadın nüfusun erkek nüfusa oranla bir miktar fazla olduğu görülmektedir. Toplam nüfustaki kadın oranı 1995 yılından bu yana %50.4 oranını korumaktadır (bkz. Tablo: 4). Ülkede kentli kadınların eğitim düzeyi kırsal bölgede yaşayan kadınlardan daha yüksektir ve kadınların okur-yazarlık oranı %99.9 olarak belirlenmiştir.17 Türkmenistan'da kadınlar ekonomik faaliyetlerde aktif görev almaktadırlar. Ekonomik açıdan aktif kadınların oranı %43.2'dir. Türkmen parlamentosundaki temsilcilerin %18'i kadındır. Bu oran diğer gelişmiş ülkelerde %11 civarındadır.18

Tablo 4: Türkmenistan'da Nüfusun Cinsiyete Göre Dağılımı

Erkek Nüfus Kadın Nüfus

Toplam MiktarMiktar YıllarNüfus(Bin kişi) % (Bin kişi) %
19954587.42275.4 49.6 2312.0 50.4

19964710.42336.4 49.6 19974846.82404.0 49.6 19984993.52476.8 49.6
2374.0 50.4 2442.8 50.4 2516.7 50.4

Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 17.

III. Nüfusun İstihdam Yapısı

Türkmenistan'da istihdam edilen toplam işgücü 1998 yılı itibariyle 1.838.700 kişidir. Bunun %1 2.5'i sanayi, %48.3'ü tarım, %5.9'u inşaat, %4.3'ü ulaşım ve haberleşme ve kalanı da diğer sektörlerde istihdam edilmektedir (bkz. Tablo: 5). Görüldüğü gibi istihdamın sektörel dağılımında tarım sektörü hakim durumdadır. 1995-1998 dönemine bakıldığında tarım sektörünün toplam istihdamdaki payının %44.8'den, %48.3'e yükseldiği görülmektedir. Bu dönemde sanayi sektörünün payında da az da olsa artış gözlenmiş ve bu pay %10.1'den, %12.5'e yükselmiştir. Söz konusu dönemde en bariz düşüş ise inşaat sektöründe yaşanmış ve bu sektörün payı 1995'te %9.1 iken 1998'e gelindiğinde %5.9'a gerilemiştir.

Türkmenistan'ın doğal kaynaklara dayalı sanayilerde ciddi potansiyeli olmasına rağmen ekonomisi hâlâ büyük ölçüde tarıma dayalıdır. Ülkenin en temel tarımsal ürünü olan pamuk ekilebilen toprakların %50'sini ve toplam tarımsal ürün miktarının %60'ını oluşturmaktadır. Tarım sektöründeki bu aşırı uzmanlaşma, ekonomiyi gıda ithalatına bağımlı kılmaktadır. Sonuçta Türkmenistan tahıl tüketiminin %65'ini ve şekerin tümünü ithal etmektedir.19

İstihdam konusuna kamu sektörü-özel sektör dağılımı açısından bakıldığında, 1998 yılı itibariyle kamu ağırlığının sürdüğü görülmektedir. Söz konusu yılda toplam istihdamın %80'i devlet girişimleri, çiftçi birlikleri ve hükümet yönetimi tarafından sağlanmıştır.20

IV. Nüfusun Etnik Yapısı

Türkmenistan'da asıl unsuru oluşturan Türkmenler, son yıllardaki gelişmelerin de katkısıyla, toplam nüfusun %80'ini oluşturmakla birlikte ülkede yüz civarında etnik unsurun yaşadığı bilinmektedir.

1959 yılında ülkede Türkmen ve diğer etnik unsurlar arasındaki oran %60'a %40 civarında idi. Türkmenlerin toplam nüfusa oranı 1959-1989 döneminde %60'dan %72 düzeyine yükselmiştir. Bu dönemde Türkmen nüfus oranının artışında ülkeye dış göçün hızını kaybetmesi yanında, Türkmenlerde doğurganlık oranının Slav unsurlara göre belirgin bir şekilde yüksek oluşu da belirleyici olmuştur. Aynı dönem boyunca ülkede ikinci büyük nüfus topluluğunu Ruslar oluşturmuştur. Rusların toplam nüfusa oranı 1959 yılında %17 gibi yüksek bir oran iken, izleyen yıllarda azalma trendi izlemiş ve 1970'de %14.5, 1979'da 12.6 ve 1989'da %9.5 düzeyine inmiştir (bkz. Tablo: 6).

Türkmenistan'da üçüncü büyük etnik grubu Özbekler oluşturmaktadır. Özbek nüfus ülkede istikrarlı bir seyir izlemiş ve %8 civarında bir oranla 1959-1989 aralığında üçüncü sıradaki yerini korumuştur. Ülkede daha sonra sırayla Kazak, Tatar, Ukraynalı, Ermeni, Azeri ve diğer etnik gruplar gelmektedir (bkz. Tablo: 6).

Türkmenistan'ın etnik yapısı, 1991 yılında ülkenin bağımsızlığını kazanmasından sonraki süreçte yapısal bir değişiklik geçirmiştir. Bunda en önemli sebep daha önceki dönemlerde göç alan ülkenin 1991 sonrası dışarıya hızlı bir şekilde göç vermesidir. Ülke dışına göçenlerin başında Ruslar ve Ukraynalılar gelmektedir. Sovyet döneminde ülkede hakim/yönetici sınıf durumunda olan Slav unsurlar eski Sovyetlerin dağılması ve bağımsız cumhuriyetlerin ortaya çıkmasıyla bir anda azınlık durumuna düşmüşlerdir.21

Bağımsızlığın beraberinde getirdiği resmi ve eğitim dili değişiklikleri, milliyetçi kesimlerin söylemleri de bu unsurları tedirgin eden ve göçe zorlayan nedenler arasında sayılabilir. Bütün bunların yanında yaşanan ağır ekonomik kriz de göçün temel faktörlerinden biridir. Kendi memleketleri olarak gördükleri ve daha büyük bir ekonomik güç olarak düşündükleri Rusya'da daha rahat bir düzen kurma ve kendini güvende hissetme arzusu da göçü hızlandıran önemli sebeplerdir.

Bu gelişmeler sonucunda 1989 yılında Türkmenistan'da 335.700 Rus varken bu sayı 1998'e gelindiğinde 149.800'e (%3) inmiştir. Bu süreçte ülkeden 200 bine yakın Rus nüfusun göç ettiği anlaşılmaktadır. Bu hızlı göçün ülke ve bölge açısından sosyal ve ekonomik sonuçları ayrı bir inceleme konusu olacak kadar önemli olup, burada sadece konuya işaretle yetiniyoruz.

Göç olgusuyla beraber Türkmenlerin toplam nüfus içindeki oranı %80'i aşmış ve Özbekler (%9) ikinci büyük etnik grup haline gelmiştir. Böylece ülkede Türk asıllı Müslüman nüfus %95 gibi yüksek bir orana yükselmiştir.

V. Nüfusun Yaş GruplarınaGöre Dağılımı

Türkmenistan nüfusu genç bir nüfus özelliği göstermektedir. Yaş grupları itibariyle nüfusun dağılımına bakıldığında 0-14 yaş grubunda bulunanlar toplam nüfusun %40.3'ünü oluşturmaktadır (bkz. Tablo: 7). Çalışma çağındaki nüfusa22 bakıldığında ise (tabloda 15-59 dilimi), toplam nüfusun %54'ü bu yaş grubuna girmektedir.

Doğurganlık çağı olarak kabul edilen 15-49 yaş dilimine bakıldığında da toplam nüfusun %49.5'ini bu grubun oluşturduğu görülmektedir. Ülke nüfusunun dikkat çeken bir özelliği de yaşlı nüfusun azlığıdır. Gerçekten de 60 ve üzeri yaş grubuna bakıldığında toplam nüfusun %5.7'si civarında kaldığı görülmektedir. Bütün bu veriler Türkmenistan nüfusunun dinamik bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir.

Tablo 7: Yaş Gurupları İtibariyle TürkmenistanNüfusunun Gelişimi (%)

Yaş Grupları

1995 1996 1997 1998
0-4 14.5 14.1 13.4 12.5
5-9 14.0 13.9 13.8 13.8

10-14 11.8 12.0 12.3 12.7
15-19 10.2 10.1 10.3 10.4
20-24 9.1 9.2 9.2 9.2
25-29 8.2 8.2 8.3 8.2
30-34 7.6 7.6 7.4 7.4
35-39 6.6 6.7 6.9 6.9
40-44 4.6 4.8 5.0 5.3
45-49 3.2 3.4 3.6 3.7
50-54 1.9 1.8 1.9 2.1
55-59 2.6 2.5 2.3 2.0
60-64 1.9 1.9 1.9 2.0
65-69 1.8 1.7 1.6 1.6

70 ve üzeri 2.0 2.1 2.1 2.2

Çalışma çağı altı nüfus42.442.1 41.6 41.2
Çalışma çağındaki nüfus 50.5 50.9 51.4 52.7
Çalışma çağı sonrası nüfus 7.1 7.0 7.0 6.1
Toplam 100 100 100 100

Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 18.

VI. Evlenme ve BoşanmaOranları

Türkmenistan toplumsal yapısında evlenme döneminin oldukça genç yaşlarda başladığı ve toplumun 16 yaş üstündeki kısmında, 25 yaşına gelmeden evlenme oranının %75 olduğu, evlenme yaşının 14'e kadar inebildiği; yine 16-60 arasındaki evlenmiş olanların %95'inin evliliği sürdürdüğü, sadece %5'inin boşanmış ve dul olduğu belirtilmektedir.23

Türkmenistan'da 1995-1998 dönemine bakıldığında evlenme sayısında tedrici bir düşüş yaşandığı görülmektedir. 1995 yılında ülkede toplam evlilik sayısı 33.300 iken 1998 yılında 26.400 evlilik gerçekleştirilmiştir. Diğer bir ifade ile 1995 yılında her bin kişide 6 kişi evlenmişken, 1998 yılında bin kişide 5 kişi evlenmiştir. Evlenme sayılarına kır-kent açısından bakıldığında evlenme sayısının kırsal alanda daha yüksek olduğu görülmektedir. 1998 yılında ülkede gerçekleşen 26.400 evlilikten 11.600'ü kentte (%44), 14.800'ü ise kırsal kesimde (%56) gerçekleşmiştir (bkz. Tablo: 8).

Türkmenistan'da boşanma oranlarına bakıldığında her 1000 kişide ortalama 1 kişi civarında olduğu görülmektedir. Genel olarak boşanma oranları düşük olmakla beraber, nüfusun kır-kent dağılımı açısından bakıldığında boşanmanın daha çok şehirlerde yaygın olduğunu, kırsal alanda hayli az olduğunu söylemek mümkündür. 1998 yılında ülkede meydana gelen 5300 boşanma olayından 4900'ü şehirde, sadece 400'ü kırsal alanda olmuştur. Diğer bir ifade ile ülkede her 1000 kişide boşanma sayısı şehirde 2.4 (1998) iken, bu sayı kırsal alanda sadece 0.2 düzeyindedir (bkz. Tablo: 8).

Toplam Nüfus
1995 33.3 6.0 7.4 1.3
1996 30.2 6.8 6.6 1.5
1997 30.0 5.8 6.5 1.3
1998 26.4 5.3 5.6 1.1

Şehir Nüfusu
1995 14.4 5.6 7.1 2.7
1996 13.0 6.2 6.4 3.1
1997 12.8 5.4 6.3 2.7
1998 11.6 4.9 5.6 2.4

Kır Nüfusu
1995 18.9 0.4 7.6 0.2
1996 17.2 0.6 6.8 0.2
1997 17.2 0.4 6.6 0.2
1998 14.8 0.4 5.6 0.2

YıllarEvlenmeHer 1000 Kişide Boşanma Her 1000 Kişide Sayısı Evlenme Sayısı Boşanma (Bin Kişi) Sayısı (Bin Kişi) Sayısı

Kaynak: Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999, s. 23.
Tablo 8: Türkmenistan'da Evlenme ve Boşanma Oranları

Sonuç

Orta Asya cumhuriyetleri içinde yüzölçümü itibariyle Kazakistan'dan sonra ikinci büyük ülke durumunda olan Türkmenistan, nüfus miktarı ve yoğunluğu bakımından dördüncü sırada yer almaktadır. Türkmenistan bölge cumhuriyetleri içinde nüfus artış hızı en yüksek olan ülke olup, nüfusun %55'i kırsal alanda yaşamaktadır. Ülkenin en büyük kenti toplam kent nüfusunun %27'sini barındıran başkent Aşkabat'tır. 1970 yılı Türkmenistan nüfusunun artışı ve kır-kent dağılımı açısından dönüm noktası olmuştur. Ülkede nüfusun iki katına çıkma süresinin 23 yıl civarında olduğu görülmektedir. Halen toplam nüfus 5 milyonu aşmış bulunmaktadır. Türkmenistan'da nüfus artış hızı %2 civarında ve ortalama yaşam süresi 60 yıldır.

Türkmenistan Cumhuriyeti'nin toplam nüfusunun yaklaşık 4 milyonu Türkmenlerden, kalan kısmı diğer etnik unsurlardan oluşmaktadır. Ayrıca Türkmenistan dışında, BDT ülkelerinde 200 bin, diğer ülkelerde de (İran, Afganistan, Irak, Türkiye) 2-3 milyon civarında Türkmenin yaşadığı belirtilmektedir. Türkmenistan'da Türkmenlerden başka Özbekler, Ruslar, Kazaklar, Tatarlar diğer önemli etnik unsurları oluşturmaktadır.

Türkmenistan nüfusunun cinsiyet dağılımına bakıldığında dengeli bir dağılım olduğu görülmektedir. Kadın-erkek nüfusu hemen hemen bire bir durumdadır. Yaş grupları açısından bakıldığında ise ülkenin genç bir nüfus yapısına sahip olduğu söylenebilir. Gerçekten de 0-14 yaş grubu toplam nüfusun %40'ını oluşturmakta, 60 ve üzeri yaş grubunun oranı %5 civarında kalmaktadır.

Sektörlere göre nüfusun dağılımına bakıldığında, toplam nüfusun %50'ye yakınının tarım sektöründe, %12'sinin sanayi sektöründe istihdam edildiği; toplam istihdam içinde kamu ağırlığının büyük oranda sürdüğü görülmektedir.

Türkmenistan nüfusu son on yıllık dönemde, gerek hızlı nüfus artış oranı, gerekse yaşanan iç ve dış göçler ve kapsamlı ekonomik reformlar nedeniyle dinamik bir süreç yaşamıştır. Bu süreç nüfusun miktarı, etnik kompozisyonu, bölgesel dağılımı ve istihdam yapısı üzerinde önemli değişimlere yol açmış bulunmaktadır.

1Albrecht Frischenschlager, "Siyasi ve Ekonomik Bağımsızlık Yolundaki Türkmenistan", Avrasya Etüdleri, S: 3, Sonbahar 1995, s. 38-39.
2 Nermin Güler, "Geçiş Sürecinde Türkmenistan'ın Siyasi Yapısı: Türkmenbaşı Modeli", Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 103.
3 Geniş bilgi için bkz. Mehmet Seyfettin Erol, "Türkmenistan Devleti'nin Dış Politikasının Temel Sacayağı: Daimi Tarafsızlık Statüsü", Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 124-142.
4 İTO, Türkmenistan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, İstanbul, 1998, s. 13.
5 Örnek olarak bkz. Y. Miroğlu, "Sovyet Türkistan'ı Nüfusunun Dinamiki", Dergi, Yıl: 5, S: 18, 1959, s. 3-18; Y. Mironenko, "Sovyetler Birliği'nin 15.1.1959 Nüfus Sayımı Rakamlarına Göre Kuzey Türkistan Nüfusunun Dinamiği", Dergi, Yıl: 6, S: 22, 1960, s. 38-46; İbrahim Yarkın, "Sovyet Rejimi Altında Türkistan'da Rus Göçmeni Yerleştirme ve Nüfus Meselesi", Türk Kültürü, C: 6, S: 63, Ocak 1968, s. 39-44; B. Zakir Avşar-Ferruh Solak-Selma Tosun, "Eski Sovyetler Birliği'ndeki Rus ve Diğer Slav Nüfusunun Günümüzde ve Gelecekteki Yapısı", Silahlı Kuvvetler Dergisi, S: 340, Nisan 1994, s. 25-36; Fahri Solak, "Kazakistan'ın Demografik Yapısı", Çerçeve, Yıl: 3, S: 10, 1994, s. 24-27; Nadir Devlet, "Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin Sınırlarının Tarihi, Coğrafi ve Etnik Sorunları", Avrasya
2 Etüdleri, C: 1, S: 4, Kış 1995, s. 30-39; Cunthia Weber-Ann Goodman, "Sovyetler Birliği'nde Nüfus Politikasıyla İlgili Tartışmalar: Rusya'da Müslümanlara Karşı Nüfus Emperyalizmi", Derl. ve Çev., İsmail Orhan Türköz, Çöküş Öncesi Sovyetler Birliği'nde İslamiyet ve Müslümanlar, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay., 1997 içinde, s. 162-177; s. 99-105; Z. Avşar-Ferruh Solak, "21. Yüzyılda Türk Dünyası [1950-1925 (95 olmalı)] Demografik İnceleme", Yeni Türkiye, Yıl: 3 S: 15, Mayıs-Haziran 1997, s. 74-152; Yakup Deliömeroğlu, "Kazakistan'ın Etnik Yapısının Bazı Demografik, Politik ve Sosyo-Psikolojik Görüntüleri", Bilig, S: 9, Bahar 1999, s. 19-27; Valeri Aleksandroviç Tişkov, "Eski Sovyet Alanında Etnik Problemler ve Çatışmalar", Stratejik Analiz, C: 1, S: 8, Aralık 2000.
6 Örnek olarak bkz. The Economist Intelligence Unit (EIU) Ülke Raporları.
7 Stanislav Zhukov, "Economic Development in the States of Central Asia", Rumer Boris (Ed.), Central Asia in Transition: Dilemmas of Political and Economic Development, New York, 1996, s. 131; Hasan Kanbolat, "Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Cumhuriyeti", Yeni Türkiye, Yıl: 3, S: 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1337; Pomfret, Rishard, The Economies of Central Asia, Princeton, 1995, s. 120; Yuriy Kulchik vd., Central Asia After the Empire, London, 1996, s. 84; İTO (1998), s. 16.
8 The Economist Intelligence Unit (EIU), Country Profile 2001, s. 37.
9 Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: TTK, 1996, s. 330.
10 Nadir Devlet, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul: M. Ü. Yay., 1989, s. 190.
11 Nevzat Özkan, Türk Dünyası-Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat-, Kayseri: Geçit Yay., 1997, s.60.
12 Özkan, a.g.e., s. 60.
13 Turkmenskaya SSR, s. 475.
14 Turkmenskaya SSR, s. 475.
15 1998 yılı dışındaki veriler için bkz. Turkmenskaya SSR, s. 475.
16 Devlet, a.g.e., s. 191.
17 Güngör Turan, "10 Yıllık Süreç İçinde Türkmenistan'ın İnsan Kaynakları Gelişiminde Yaşanan Sorunlar ve 2010 Yılı İçin Olasılıklar", Avrasya Etüdleri, S: 20, Yaz 2001, 10. Yıl Özel Sayısı, s. 154.
18 Turan, a.g.m., s. 156.
19 Frischenschlager, a.g.m., s. 44-45.
20 Turan, a.g.m., s. 146.
21 Geniş bilgi için bkz. Süleyman Sırrı Terzioğlu, "Türkmenistan'ın Azınlıklar Konusundaki Siyaseti", Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 111-123.
22 Türkmenistan'da çalışma çağı erkekler için 16-61 yaşları; kadınlar için 16-56 yaşları arasıdır.
23 TİKA, Türkmenistan Ülke Raporu, Ankara, 1995, s. 8. Ayrıca bkz. Durmuş Tatlılıoğlu, "Din Sosyolojisi Açısından Türkmen Ailesi ve Kuruluşu (Düğün, Nikah ve Boşanma)", Akademik Araştırmalar, S: 9-10, Mayıs-Ekim 2001.

Demografiçeskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Moskva, 1985.

Devlet, Nadir, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul: M. Ü. Yay., 1989.

EIU, Country Profile 2001. EIU, Country Report, June 2001.

Erol, Mehmet Seyfettin, "Türkmenistan Devleti'nin Dış Politikasının Temel Sacayağı: Daimi TarafsızlıkStatüsü", Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 124-142.

Frischenschlager, Albrecht, "Siyasi ve Ekonomik Bağımsızlık Yolundaki Türkmenistan", Avrasya Etüdleri, S: 3, Sonbahar 1995, s. 38-50.

Güler, Nermin, "Geçiş Sürecinde Türkmenistan'ın Siyasi Yapısı: Türkmenbaşı Modeli", Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 97-110.

Hasan Kanbolat, "Bağımsızlık Sürecinde Türkmenistan Cumhuriyeti", Yeni Türkiye, Yıl: 3, S: 16, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1330-1346.

İTO, Türkmenistan Ülke Profili, Mevzuat ve Türk Girişimcileri, Haz., S. Tayfun Ok-Volkan Aydos, İstanbul, 1998.

İTO, Türkmenistan, Haz., Erdoğdu Pekcan, İstanbul, 1992.

Kulchik, Yuriy vd., Central Asia After the Empire, London, 1996.

Özkan, Nevzat, Türk Dünyası-Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat-, Kayseri: Geçit Yay., 1997.

Rishard, Pomfret, The Economies of Central Asia, Princeton, 1995.

Saray, Mehmet, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: TTK, 1996.

Statistical Yearbook of Turkmenistan 1998, Ashgabat, 1999.

Tatlılıoğlu, Durmuş, "Din Sosyolojisi Açısından Türkmen Ailesi ve Kuruluşu (Düğün, Nikah ve Boşanma)", Akademik Araştırmalar, S: 9-10, Mayıs-Ekim 2001.

Terzioğlu, Süleyman Sırrı, "Türkmenistan'ın Azınlıklar Konusundaki Siyaseti", Avrasya Dosyası, C: 7, S: 2, Yaz 2001, s. 111-123.

TİKA, Avrasya Dosyası, Türkmenistan Özel Sayısı, S: 87, Kasım 1997/2.

TİKA, Türkmenistan Ülke Raporu, Ankara, 1995.

Turan, Güngör, "10 Yıllık Süreç İçinde Türkmenistan'ın İnsan Kaynakları Gelişiminde Yaşanan Sorunlar ve 2010 Yılı İçin Olasılıklar", Avrasya Etüdleri, S: 20, Yaz 2001, 10. Yıl Özel Sayısı, s. 141­162.

Turkmenskaya SSR, Aşhabat, 1984.

Zhukov, Stanislav, "Economic Development in the States of Central Asia", Rumer Boris (Ed.), Central Asia in Transition: Dilemmas of Political and Economic Development, New York, 1996, s. 106­135.