XIII-XVI. Asır Dil Yadigârlarının Anadolu Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelliflerinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri / Prof. Dr. Kemal Yavuz

Türk milletinde eser verme âdeti daha ilk yazılı metin olarak ele geçen Orhun Âbideleri ile görülür. Bu Âbidelerin hakanlar ve vezir adına dikildiği dikkate alınırsa Türkçede ilk eser verenler başta kağan olmak üzere devletin ileri gelenleridir. Uygur devri eserlerini bir tarafa bırakırsak, İslâmî devir içerisinde ise ortaya konan eserlerin müellifler tarafından gerek hakana gerekse halîfeye sunulması vardır. Bunlardan 1077-78 yılında yazılarak Halife Muktedibillah'a sunulan Dîvânü Lügati't-Türk; Türkçenin büyük bir dil olduğunu göstermek ve Araplara öğretilmek gâyesi ile yazılır. Şu halde Kaşgarlı Mahmud eserini, Türkçeyi Araplara öğretmenin dışında, doğrudan doğruya Türkçeye hizmet aşkıyla yazmıştır. Balasagunlu Yusuf Has Hacib'e gelince; Yusuf Has Hacib zamanında, rahmetli hocam Ahmet Caferoğlu'nun da derslerinde zaman zaman söylediği gibi, Farsça Şehnâme'nin yazılmış olması, Yusuf Has Hacib'i Türkçe bir şehnâme yazmaya sevk etmiştir. Türkçede ilk siyâsetnâme olarak görülen Kutadgu Bilig, kendisine verilen isimler göz önüne alınırsa gerçekten bir Şehnâme değerindedir. Bu eserle Türkçe ilk şâheserini manzûm olarak Yusuf Has Hacib sâyesinde kazanmış bulunuyordu. Bu devirde Mahmud Türkçenin gramerini ve Türk ağızlarını Cevâhirü'n-Nahv ve Divânü Lügati't-Türk adlı eserleri ile ortaya koyarken, Yusuf da İslâmî devre âid olan 6645 beyitlik eseri ile Türkçenin kudretini ispat ediyordu. Şüphesiz Dîvân'daki metinlerde ve Kutadgu Bilig'de Türk milletinin sosyal hayâtı da yer alıyordu.

Büyük Selçuklu Devleti zamânında devletin belki bir cihân devleti olma siyâsetini gütmesinden dolayı-Türkçe ikinci plânda kalmıştır. Anadolu Selçuklu Devleti'nde de durum aynıdır. Türklerden meydana gelen tebaanın muhtaç olduğu, bize kadar gelemeyen dinî ve kahramanlık eserlerinin dışında Farsça ve Arapça yine saray tarafından üstün tutulmuştur. Hattâ III. Alaeddin Keykubâd'ın Hoca Dehhâni'ye Farsça bir Selçuknâme yazdırdığı görülmektedir.1

Daha sonra, aynı şekilde, I. Alaeddin Bey'in (öl. 1398 emriyle XIV. yüzyılda Karaman şairlerinden Yarıcânî'ye Farsça Karamanoğulları şehnâmesi yazdırması da vâriddir.2 Osmanlılarda ise bu durum yine XIV. yüzyıl şairlerinden Ahmedî'nin manzûm Tevârîh-i Â1-i Osman'ı ile ortaya çıkacaktır. Yalnız bu küçük eser Türkçedir.3

Tarihî akış içinde Türkçenin Anadolu'da devlet dili olmak durumundan çıkışı Haziran 1277/Zilhicce 675 târihinde Karamanoğlu Mehmed Bey'in Türkçeyi resmî yazışma dili olarak ilân etmesine kadar sürdü.

Bu durumda Türkçe; beylerin ve devlet adamlarının işi bizzat ele almaları ve Türkçe yazan müellifler sayesinde, aynı geçmişteki gibi iki yönlü bir durum içine girmiş oldu.


I. Devlet Adamlarının ve Beylerin Doğrudan Doğruya Türkçeyi Korumaları ve Eserler Yazdırmaları

Şemsüddin Mehmed Bey Haziran 1277/Zilhicce 675 târihinde Gıyaseddin Siyavuş'u hükümdar ilân ettikten sonra resmî yazışma dili olan Farsçanın yerine Türkçeyi koymuştur.4 Bu hal Karamanoğlu Mehmet Bey'in Türkçeye ilk defa sahip çıktığını göstermektedir. Türkçeye yer verme hâdisesi aslında beylerin Arapça ve Farsçayı yeteri kadar hattâ hiç bilmediklerinden ileri gelmiştir. Çünkü biz Osman Bey'in ümmî bir bey olduğunu, okuma yazma bilmediğini Âşıkpaşaoğlu Tarihi'nden öğrenmekteyiz.5 Aynı durumu Germiyan Bey'i Süleyman Şâh için de söylemek mümkündür. Süleyman Şâh'ın bir halk şairine sâde yazması ve anlaşılır şekilde söylemesinden dolayı, ihsânda bulunduğu, Şeyhî'nin yazdıklarından bir şey anlamadığını söylemesi bir gerçektir.6

Beylikler içerisinde ilmi ve ulemâyı himâye etmek en çok Germiyanoğullarında görülmektedir. Bilhassa Germiyan beylerinden Şah Çelebi adı ile anılan Süleyman Şah ve oğlu II. Yakub Bey zamanında, kültür itibariyle Kütahya beylikleri içerisinde birinci sırayı işgal etmiştir.7

Süleyman Şâh'ın ilme ve ilim adamlarına verdiği önem üzerine Ahmedî, Ahmed-i Dâî, Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa gibi devrin âlim ve şairleri meclisinde hazır bulunuyorlardı.8 Süleyman Şâh'ın emri ile Marzubannâme ve Kabusnâme'yi Farsçadan Türkçeye tercüme eden, hattâ Türkçe hakkında fikirlerine yer verdiği Hurşidnâme'sini Süleyman Şâh adına kaleme alan Şeyhoğlu, eserini onun ölümü üzerine damadı Yıldırım Bâyezîd'e takdim etmiştir.9 Yine aynı şekilde İskendernâme adlı eserini Şeyhoğlu gibi Süleyman Şâh adına yazan Ahmedî de O'nun ölümünden sonra eserine Dâsitân-ı Tevârîh-i Âl-i Osman kısmını da yazarak, Yıldırım Bâyezîd'in oğlu Süleymân Çelebi'ye sunmuştur.10

Şüleymân Şâh'ın vefatından sonra (H. 970/M. 1388) yerine geçen oğlu II. Yakub Bey de babası gibi meclisinden âlim ve şairleri eksik etmemiştir. Sonradan Osmanlılar devri Türk edebiyâtına temel teşkil edecek olan Şeyhoğlu Mustafa, Şeyhî Sinan, Ahmed-i Dâi Yakub Çelebi'nin âlim ve şairlerinden idiler.11 Buna ilâveten Germiyân Beyliği hâkimiyetini tanıyan Ladik (Denizli) beylerinden İnanç Bey'in (ölm. 1334) oğlu Murad Aslan'ın (ölm. 1390) emriyle yazılmış İhlâs Tefsiri'nden bahsetmek gerekmektedir (Bkz. Milli Kütüphâne nr. 754 t 3/68). Ayrıca bu bey adına Fâtiha ve İhlâs Tefsiri de yazılmıştır.12

Menteşeoğullarında millî dile hizmet gayretlerini takdir etmek lâzımdır. Menteşe beylerinden İlyas Bey (ölm. 1421) adına Şirvanlı Mehmed b. Mahmûd tarafından yazılan İlyasiyye adındaki tıp kitabı ile Palatya beyi Mahmud Bey adına Farsçadan tercüme edilen ve kounusu av olan Baznâme'yi zikretmek gerekmektedir.13

Beylikler devri Türk kültür hayatında Aydınoğullarının da büyük rolü vardır. Kendisine Mübârizüddin lakabı verilen Aydınoğlu Mehmed Bey (ölm. 1334) Farsça Tezkiretü'l-Evliyâ'yı Türkçeye tercüme ettirmiştir. Ayrıca Salebî'nin Arâisü'l-Mecâlis adlı peygamberler târihi de Mehmed Bey adına tercüme edilmiştir. 14 Yerine geçen ikinci oğlu Bahaüddîn Umur Bey de gerek gazâ gerekse kültür işlerinde bir hayli hareketlidir. M. 1348/H. 749 yılında 39 yaşında şehid düşen Umur Bey adına Süheyl ü Nevbahar tercüme edilmiştir. Yine Aydınoğlu Mehmed Bey'in beşinci ve en küçük oğlu olan İsâ Bey'in, geniş bir toleransa sahip olduğunu, alimliğinin yanında ulemânın hâmisi bulunduğunu söylemek gerekmektedir. Meşhûr tabibi Hacı Paşa Şifâü'l-Eskam ve Devâü'l-Âlâm isimli eserini Selçuk (Ayaslug)'da tamamlamış ve M. 1381/H. 783'te Fahrüddin İsâ Bey'e ithâf etmiştir. Ayrıca Yakub bin Mehmed tarafından yazılan Hüsrev ü Şîrîn tercümesi m. 1367/H. 769 yılında Aydınoğlu İsâ Bey'e adanmıştır.15

Candaroğulları Beyliği'ne bakılınca; Kastamonu ile Sinop sahasında beylik kuran ve aslen Türkmen bir âileden olan Candaroğulları Beyliği 160 sene devâm etmiştir. Bir buçuk asrı mütecâviz bir zaman içinde Candaroğulları memleketlerinin îmârı yanında ilim ve sanat adamlarına yakınlık göstermişler ve bunların hâmisi olmuşlardır. Beylikte yetişen ve yerleşen ilim ve sanat adamları da himâye gördükleri Candaroğulları beylerine çeşitli mevzûlarda Türkçe eserler sunmuşlardır. Böylece çeşit çeşit Türkçe eserler yazdıran Candaroğulları beyleri Türkçenin ilim dili olması için çalışmışlar hattâ kendileri de Türkçe olarak eserler yazmışlardır. Bu sebepledir ki beylik Osmanlı idâresine geçtikten sonra bile, Kastamonu Candaroğulları zamanındaki ilmî ve edebî canlılığını epeyi müddet devâm ettirmiştir.16

Candaroğulları Beyliği'nde I. Süleyman Paşa ile başlayan ilim ve fikir hareketleri gitgide artmış ve Kemâlüddin İsmâil Bey zamanında doruğuna ulaşmıştır.17 Genç olmasına rağmen vaktini daha çok âlimler ve fazıllar ile geçiren I. Süleyman Paşa adına İntihâb-ı Süleymânî adlı Farsça eserini yazan Allâme Mahmûd Şîrâvî İsfendiyar Bey'in emri ile oğlu İbrâhim Bey'in okuması için Cevâhirü'l-Esdâf adlı Kur'ân-ı Kerîm tefsirini yazdırmıştır.18 Ayrıca Kötürüm Bâyezîd olarak bilinen Celâlüddîn Bâyezîd adına M. 1362/H. 763 târihinde Ebu Mihnef'ten Kastamonulu Şâzî'nin tercüme ettiği Maktel-i Hüseyin Mesnevisi ile karşılaşırız. Bunun yanında Sinoplu hekim Mümin bin Mukbil Kitâbu Miftâhu'n-Nûr ve Hazâinü's-Sürûr adlı eserini İsfendiyar Bey nâmına telif etmiştir. Kasım Bey adına telif edilen ve yazarı bilinmeyen Türkçe Hülâsatu't-Tıb adlı eser ise dört bâb üzere tertip edilmiştir. Kastamonulu Ömer bin Ahmed de, İsmâil Bey'in emriyle kıraat-ı seba ile ilgili oIan Risâle-i Münciyye adlı Türkçe mufassal Tecvid Kitâbını yazmış ve Yunus bin Halil bin Mehmed tasavvufla alâkalı olan Mîyârü'l-Ahyâr ve'l-Eşrâr adlı eserini İsmâil Bey adına telif etmiştir.

İsmâil Bey'in Türkçeye hizmeti bununla kalmamış; bizzat kendisi de Türkçe olarak Hulviyyât-ı Şâhî adlı fıkıhtan fürûa dâir büyük bir eser ortaya koymuştur.19

Bütün bunlara ilâve olarak Mısır Hükümdârı Sultân Barkuk'un (ölm. 1398?) Erzurumlu Mustafa Darîr'e Sîretü'n-Nebî adlı eserini yazdırdığını da ilâve etmek gerekir. Kadı Darîr eserini 1388 yılında tamamlamıştır. Şu hâlde Türkçe eser yazdırma gayretleri bu devirde sâdece Anadolu sâhasında görülmeyip, Mısır gibi bir ülkeye de taşmıştır. Kadı Darîr bu hususu;

Ol ulular giçeliden bugünki güne değin
Resûl yolına çokdur fidî kılan cân u ten
Velikin Mısr meliki vü şah u şeh Berkuk
İmam-ı a'zam u sultan-ı Mısr u Şam u Yemen
Mutî-i şer-i Muhammed muhibb-i âl-i Resûl
Şefik-i halk hemişe refîk-ı akl u fiten
Katı dürişdi katı ta ki şer'i kayim ide
Severdi dîni vü ilmi vü ehl-i ilmi igen
Resûli sevdügi gâyetde siresin anun
Buyurdı Gözsüz'e kim Türkî dilce söyle sen
Hemişe ma'ni dili cana tercüman olsun
Hemişe Mısr şehinşâhı kâmrân olsun20

beyitlerinde dile getirmektedir. Yalnız eserin Mansur Ali tarafından yazdırılmaya başlandığını da zikretmek ve Berkuk'dan önce bu hükümdarın da Türkçecilik cereyânı içinde yer aldığını söylemek gerekmektedir. Bilindiği gibi Erzurumlu Kadı Darîr eserlerini Anadolu Türkçesi ile yazmıştır.

Beylikler Devri'nde beyler adına te'lif edilen Türkçe eserler ya bir ithâf olarak müellifin kendi arzusuyla veya beylerin etraflarındaki ulemâ ve sanatkârlara bizzat emirle meydâna gelmiştir. Bilindiği gibi Germiyan Bey'i Süleyman Şâh başta olmak üzere Osmanlı Sultanı II. Murat Han ile Umur Bey bunların başında gelmektedirler. Türkçeye tercüme edilen eserlerin bile dilini beğenmeyerek ikinci defa tercüme edilmesini isteyen hattâ, Karamanoğlu İbrahim Bey'e Sevgednâme olarak bilinen meşhur yemini Türkçe olarak yaptıran II. Murâd Han'ın Türkçeye olan hizmeti pek fazladır. Osmanlı Devleti'nde emirler vererek âlim ve sanatkârları koruyarak bir çok eserin tercüme ve telifi ile devletin ve milletin kültür ihtiyacının giderilmesinde bu pâdişâhın büyük rol oynadığını söylemek gerekir.

Ayrıca bu devir Anadolu beylerinin de bizzât eserler vererek Türkçe vakfiyeler ve mülknâmeler yazdırmaları millî dile hizmet yönünden takdirle yâd edilmelidir.

Aslında pâdişâh ve beylerden başka diğer devlet erkânına bilhassa vezir, paşa ve ağalar adına eserler yazılmış, ikinci derecede de olsa, bu kabil devlet adamlarının Türk diline mühim hizmetleri dokunmuştur. Hattâ bunların içinde Sinan Paşa ve Ahmed Paşa gibi zatlar bizzât eserler bile vermişlerdir.

Osmanlı Beyliği'nde Orhan Gâzî'nin verdiği m. 1348/h. 749 tarihli mülknâme dil itibâriyle bu devir Türkçesi hakkında değerli bir belge olarak görülmektedir.21 Germiyan beylerinden II. Yakub Bey'in Taş Vakfiye'si dil yönünden apayrı bir değere sahiptir. Yine Candaroğullarından İsmâil Bey'in bizzat yazdığı Hulviyyât-ı Şâhî adlı Türkçe fıkıh kitabı ve Kadı Burhaneddin adıyla bilinen, âlim ve şair bir hükümdâr olan Burhaneddin Ahmed'in Divân'ı o devir Türkçesinin beyler tarafından verilen dil vesikaları durumundadırlar.22 Daha sonra bu hâl gitgide pâdişâh ve vezirler başta olmak üzere devlet erkânını da aynı dâire içine alacaktır. Gerçekten Fatih Sultan Mehmed ile Osmanlı pâdişâhlarında ilk divân görülecek ve bu hizmet son zamanlara kadar devam edecektir. Fakat Osmanlı hükümdarları içinde asıl kültür hareketlerini başlatan, koruyup geliştiren, Türkçenin büyük devlet dili olmasına zemin hazırlayan âlimler ve sanatkârlar ile haftada iki gün görüşüp konuşan II. Murâd Han'dır.23 Tezkirelerin kaydettiğine göre Osmanlı padişâhları içinde ilk şiir söyleyen de II. Murâd'dır. Bütün bunların yanında II. Murâd'ın Türkçeciliği ayrı bir yer tutar: Beyliklerin Anadolu Türk Birliği için ortadan kalkmaya başladığı bu hükümdar zamanında, artık Osmanlı idâresi altına girmesi ile kültür ve sanat faaliyeti de Osmanlı sarayına taşınmıştır. İşte hükümdarın âlim ve şairlere hattâ tarikatlara olan bağlılığı, adına bir çok Türkçe eserin yazılmasına sebep olmuştur. Kendisinin de şair olması, Arapça ve Farsçadan Türkçeye eserler tercüme ettirmesi onun nazarında Türkçenin durumunu da göstermektedir. Ayrıca onun Türkçeye tercüme edilen eserleri kontrolü bir başka husûsiyeti olmalıdır. Dânişmendnâme'yi yeniden tercüme ettiren, hatta Kabusnâme tercümesini beğenmeyerek "Hoş kitabdur ve içinde çok faideler ve nasihatlar vardur; amma Farisî dilincedür. Bir kişi Türkîye terceme itmiş velî rûşen degül, açuk söylememiş. Eyle olsa hikâyetinden halâvet bulımazuz didi. Velîkin bir kimse olsa ki kitabı açuk terceme itse tâ ki mefhûmından gönüller hazz alsa."24 demesi ve eserin ikinci defa tercümesini Mercimek Ahmed'e ısmarlaması II. Murâd Han'ın Türk diline olan düşkünlüğünün açık bir ifâdesidir.

Zâten kendi adına yazılmış ve emri ile yazdırılmış eserlerin yanında şair ve yazarların devrinde verdikleri Türkçe eserler sayılamayacak kadar çoktur.25 Belki bunun başlıca sebeplerinden birisi; diğer beyliklerden gelerek Osmanlı sarayında buluşmuş olan âlim ve sanatkârların hazırladığı ve temelini teşkil ettiği bir husustur. Yine Osmanlı şiir mecmularından olan Mecmûatü'n-Nezâir de II. Sultân Murâd'a adanmıştır (M. 1436/H.840).26

Ayrıca bu devrin büyük kültür hâmisi Timurtaş PaşazâdeUmur Bey'i zikretmek gerekmektedir. Umur Bey adına Kadı Burhaneddin Ahmed'in İksîrü's-Saadet adlı eseri Kurretü'l-Ayni't-Tâlibîn adı ile tercüme edildiği gibi başka eserler de tercüme edilmiştir. Buna ilâveten Çandarlı Halil Paşa'ya, Hacı İvaz Paşa ile birâderi Çırak Bey'e de muhtelif eserlerin tercüme edilerek sunulduğunu söylemek gerekmektedir.27

Padişâhlardan sonra gelen devlet adamlarına eser te'lif ve tercümesi yalnız Osmanlı sarayında görülmez. Germiyân Beyliği'nde de durum aynıdır. Önceleri Germiyan sonraları ise Osmanlı sarayında nişancı olarak hizmet gören Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa Paşa Ağa bin Hoca Paşa'ya -ki bu Paşa da Yıldırım Bâyezîd zamanında Osmanlı sarayındadır- Türk kültür târihinde Kutadgu Bilig'den sonra ikinci bir siyâsetnâme olan Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ adlı telifî eserini M. 1401/H. 803 yılında yazmıştır.28

Eserin II. Bâyezîd'in emri ile yazıldığını söyleyen İbn-i Kemâl veya Kemâl Paşazâde diye anılan Şemsüddin Ahmed b. Süleyman (1468-1534) Osmanlı Devleti'nin kuruluşu ve Osman Gâzî devri hadiselerini içine alan birinci defterinde, sade Türkçe yazılmasını ve bu vazifenin kendisine verildiğini "Cerîde-i duhûra ve harîde-i eyyâm-ı şuhûra sebt ola ol letâyifle leyl ü nehâr pür nigâr olup ol ferâyid-i fevâyidle gerden-i zamân ârâyiş ve ol cevâhir-i zevâhirle gûş-ı çarh gerdân-ı ziynet bula havâs u'avâma nefi'âm olmağıçun Türkî makâlün minvâli üzre rûşen ta'bîr ve tahbîr olma tekellüfât-ı inşâya iltizâm ve tesallüfât-ı bülagâya ihtimâm olınmayup vazıh takrir ve tahrîr olına. Pes bu'abd-i bî-mikdârını ol hıdmete sezâvar gördi ol dürer-i gureri silk-i kilke getürmek buyurdı." şeklinde haber vermektedir.29

II. Devrin Mütercim ve Sanatkârlarında Türkçe Eser Yazma

Bu kısma giren eserlerin yazılış sebeplerini, yukarıda uzunca ele aldığımız pâdişah ve devlet adamlarının kültür faaliyetlerini desteklemelerini bir tarafa bırakırsak, sekiz madde hâlinde ortaya koymak mümkündür.

1. Tamamen Türk Olan Tebaanın Türkçe Yazmaya Zorlaması ve Öğrenme İstekleri

Halk normal olarak müellifleri ve âlimleri dinliyor, sohbetlerinde ve derslerinde bulunuyorlardı. Fakat ilim neşrinde bulunan bu zevât asıl dilleri Türkçe olmasına rağmen Arapça veya Farsça eserlere mürâcaat ederek halkı aydınlatma yoluna gidiyorlardı.

Eski Anadolu Türkçesinin ilk örneklerinden olan Bursa Orhan Kütüphanesi, Süleymaniye Kütüphanesi İbrahim Efendi Bölümü, İlâhiyât Fakültesi Kitaplığı, Marburg ve merhum Yusuf Ziyâ Öksüz'ün kütüphanelerinde olmak üzere beş nüshası bulunan Behcetü'l-Hadâik fî Mev'izetü'l- Halâyık'ın yazılış sebebi halkın isteğine bağlanmıştır. Eser M. 1303/H.743 yılında istinsah edilmiştir.

Eski Anadolu Türkçesi özelliklerini taşımasının yanında Doğu Türkçesi husûsiyetlerine de yer vermesi Behcetü'l-Hadâik'ın ne kadar değerli bir eser olduğunu göstermektedir.30

Zâten müellif eserini niçin yazdığını aşağıya iktibas ettiğimiz metinde teferruatlı bir şekilde anlatmıştır. Hamdele ve salvele ile âl ü ashâba selâm ve tahiyyâttan sonra "Ammâ sübhâne ve ta'âlâ men za'îf kulı'inâyet denizine daldurdı ve îmân ve ma'rifet birle gönlümi güldürdi ve fazlı birle'ilm ve hikmetden mana bildürdi bir nicesi rabbânî'âlemden ve bir nicesi rûhânî'âlemden bir nice karındaşlar gördüm bular va'z-ı'ilm içinde râgıb erdiler ve ana yavlak tâlib erdiler immâ tâzî ve bârisî dilinde Türk dili üzre galib erdiler minden dilediler kim Türk dilince bu fen içinde bir kitab eyleyem nüket ü nezâyir birle söyleyem kaçan kim bularunğ dilegü kertülügine irdüm bu kitabı eyledüm Behcetü'l-Hadâik fî Mev'izetü'l-Halâyık ad birdüm umiz eyle dutdum kim bizden sonra yâdigâr kala ve mütâla'a kılanlar bizi du'â-y-ıla yâd kılalar bu kitâbı tamâm kılmaga tevfik Tanrıdan diledüm ve tevekkül ana kıldum."31

Ayrıca birçok eserde gördüğümüz bu husus yine Sultan II. Murâd zamanında Kutbuddîn-i İznikî'nin yazdığı Mukaddime-i Kutbuddin adlı eserde göze çarpmaktadır. Müellif bunu: "dahı bu zâ'if gördi kim bu farz-ı'ayn olan'ilimde kitâbIar düzmişler latîf ve görklü ammâ ol kitâblarun kimisi Parsîce ve kimisi'Arabca her gişi anlara mütâla'a kılup ma'nisin çıkarımaz eger okuyup öğrenürse dahı ba'zısı tizcek girü unıdur yâhûd sonra ma'nisin görklü eydimez pes diledi bu miskîn dahı kim farz-ı'ayn olan'ilimde Türkçe bir mukaddime düze tâ kim mübtedî gişilere anı okımak genez olan dahı kızcugazlara ve oglancuklara bâliğ olmağa yakın olıcak anı öğredeler tâ kim i'tikâdına ve gönline evvelden şerî'at emrin dutmak ve Müsülmanlık kaydın yimek düşe bâlig oldukdan sonra bunun içindegi birle'amel ide." şeklinde yer verdiği satırlarda ele almakta ve Türkçe eser vermedeki gâyesini açıklamaktadır.

Yine aynı devirde yaşamış olan Yazıcıoğlu Ahmed Bican'ın Gelibolu'da Megaribü'z-Zaman adlı eserden tercüme eylediği Envâru'l-Aşıkîn'de eserin yazılış sebebi ele alınır ve gâyenin Türk milletine hizmet olduğu görülür. Zâten Envâru'l-Âşıkîn'den yapılan ve aşağıda verdiğimiz iktibaslarda eserinin yazılış gâyesi halkın faydalanması ve öğrenmesi içindir.

Yukarıda da zikretiğimiz gibi Yazıcıoğlu Ahmed'in yazdığı bu eser kardeşi Mehmed'in Megaribü'z-Zaman'ının tercümesidir. Aslında, Envâru'l-Âşıkîn'den öğrendiğimize göre, Megaribü'z-Zaman'ın yazılmasına sebep de Yazıcıoğlu Ahmed'dir. O: "benüm bir karındaşum var-ıdı'âlim ve'ârif ve fâzıl ve kâmil ve Tanrı ta'âlâ hazretlerinün hâsı ve erenlerün serveri idi ve dahı cihânun kutbı Şeyh Hâcı Bayram kaddesallâhu sırrahü'l-'azîzün mahrem-i esrârı idi ve dâim ben miskin ve derviş Ahmed-i Bicân eydürem ki iy gözüm nûrı karındaş dünyânun bakâsı ve rüzigârun vefâsı yokdur bir yâdigâr düz ki'âlemlerde okınsun benüm sözüm ile ol dahı Megaribü'z-Zaman adlu bir kitâb yazdı'âlemlerde ne denlü zâhir ve bâtın tefsîr ve tahkîk var-ısa el-hâsıl on iki'ilmün hâsılın anda bir yire cem' eyledi ve andan sonra bana eyitdi yâ Ahmed-i Bicân işte ben senün sözün ile cemi'-i'âlemlerün şerâyi'in ve hakâyıkın bir yire cem' eyledüm imdi sen dahı gel bu kitâb ki Megaribü'z-Zaman'dur bunı Türkî diline terceme eyle tâ ki bu bizüm il kavmı dahı ma'arifden ve envâr-ı'ilmden fâide görsünler ben miskin dahı anun mübârek sözine işbu kitâb ki adı Envâru'l-'Âşıkîn'dur. Gelibolu'da tamâm itdüm imdi benüm Envâru'l-'Âşıkîn'um ve karındaşumun Muhammediyye adlu nazm ve te'lîf itdügi kitâb ikisi dahı Megaribü'z-Zaman'dan çıkmışdur."32 der. Ayrıca Türk dilinde pek az eserin olması ve faydalanmak isteyenlerin Arapça ve Farsça eserlere müracaat etmesi müellifi, eserini Türkçe yazmaya yöneltmiştir.

Ahmed-i Bicân bu hususta "Ve ben za'if Ahmed-i Bîcân gördüm zâhir ve bâtın'ilimlerinde'ulemâ-i zâhir ü bâtın çok kitâblar düzmişlerdür ammâ ol kitâblarun kimi'Arab dilince ve kimi Fârisî dilince idi her kişi anları mütâle'a kılup ma'nâsmı latîf çıkaramazlar idi ve ol'ibâretleri girü ehli bilür idi bu miskin diledüm ki zâhir ü bâtın'ilmden Türkçe bir kitâb düzem ki bu bizüm il kavmı dahı ol'ilmlerden fâide tutup'âlimlerden ve'âriflerden olarak gönüllerine ve i'tikâdlarına şeri'ât ve hakîkat emrin tutmak ve müsülmanlık kaydın bilmek ve ma'rifet hâsıl eylemek düşe."33 demektedir. Müellif hâtimetü'l-kitâb'da da, hemen hemen aynı ifâdelere yer vermektedir. Bütün bunlar bize gösteriyor ki müellif hem kardeşinin sözüne uymuş, hem de Türk milletinin terbiyesi, öğrenip âlim ve ârif kimselerin zuhûr etmesini gönülden dileyerek eserini yazmıştır. Tabiî ki milletin arzusunu da hesaba katmak gerekmektedir.

2. Tarîkat Büyüklerinin Halkı İrşâd İçin Türkçe Yazıp Söylemeleri

Bilindiği gibi, bu yolda Türkçe eser vermeseler bile, Türkçe söyleyen ve halkı irşâd eden mürşidler vardır. Bunların öncüleri Hz. Mevlânâ olmaktadır. Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî Farsça yazdığı eserlerine Türkçe birçok kelime sokmayı ihmâl etmemiştir.34 Ayrıca Türkçe bir kaç manzûmesi ile beyitleri ve mısraları, hattâ Farsça içinde Türkçeye yer veren ibâreleri mevcuttur.35

Fakat bu husus asıl Sultan Veled'de görülür. Karaman'da doğan ve başta babası olmak üzere sûfî muhitinde yetişen Sultan Veled (M. 1226/H. 623-M. 1312/H. 712) babasının sâdık bir takipçisidir. Mevlevîlik onunla başlamış ve Mevlevîlik'in nizâmını o kurmuş, hattâ semâ çeşitlerinden biri ona izafe edilmiştir. Farsça eserlerinin içinde, tıpkı babası gibi Türkçe manzûmelere de yer vermiştir. Lâkin onun Türkçe manzûmeleri babasına nisbetle pek fazladır. Yalnız divânında bulunan Türkçe manzumelere de yer vermiştir. Zaten onun Türkçe manzûmeleri neşredilmiştir.36 Bundan başka Mecdut Mansuroğlu Sultân Veled'in Türkçe Manzûmeleri adlı eserinde 367 beyit tutan manzumelerin tenkidli ve transkripsiyonlu metnini, fotoğrafları ile vermiş, grameri ve sözlüğü de dâhil neşretmiştir.37

Sultân Veled Türk dili ile şiir yazmanın ötesinde gönüle gelenleri anlatmanın güçlüğü üzerinde durmaktadır. Türkçe okuyup-yazmasına ve konuşmasına rağmen Türkçe bilmediğini söylemektedir ki bu durumda Türkçenin işlenmemiş bir dil olmasından şikâyet etmektedir. Aşağıya aldığımız beyitlerde Sultân Veled bildiklerini bu dille anlatmadaki aczini ifâdeden çekinmemektedir:

Çelebün kudreti'azîm çokdur
İki'âlem kîşinde bir okdur
Dili sıgmaz anun sözi e dedem
Dek duram, az ile kanâ'at idem
Türk dilin bilür miseydüm ben
Söz ile bellü göstereydüm ben
Bildüreydüm halâyıka söz ile
Görelerdi yaratganı göz ile
Tatca aydam ne kim dilersiz siz
Bulasız kimseyi, ki bulduh biz38

***
Kim göresin cânun içre Tengriyi Gösteresin kamusına Tengriyi

Türkçe bilseydüm ben eydeydüm size Sırları kim Tengriden degdi bize Bildüreydüm söz ile bildügümi Bulduraydum ben size buldugumı Dilerem ki göreler kamu anı Cümle yoksullar binden ganî Bildürem dükeline bildügümi Bulalar ulu giçi bulduğumı39

Yukarıdaki beyitlerden de anlaşılacağı gibi Türkçe söylemekte güçlük çektiğini söyleyen Sultân Veled'in halkla olan teması ve irşâd vazifesi onu Türkçeye bağlamış ve Türkçe söylemeye mecbur etmiştir.

Yine XV. asırda yazılmış ve Sultan II. Murâd Han'a sunulmuş olan Mesnevî-i Murâdiyye'nin de aynı düşünce ile yazıldığını söylemek mümkündür. Muînüddin bin Mustafa eserini niçin yazdığını ve Türkçe yazmasının sebeplerini;

Kavmine kendü lisânıyla nüzûl
Eyledi külli nebî vü hem resûl
Biz de Türkî dil ile şerh eyledük
Kavmümüze dilleriyle söyledük
Mesnevî kim ma'nî-yi mutlak-durur
Her ne kim varsa içinde hak-durur
Diledük Türkî lisân-ıla beyân
Olına mâfâza'an-ayni'l-'ayân
Hâs u'âm anda ideler menfa'at
Tola nûrı'âleme güneş-sıfat
Türkî vü Çînî'Acem ya ger'Arab
Cümlesinde kasd olan tevhîd-i rab
Her biri bir dil ile geldi'ibâd
Cümleden tevhîd-i rab oldı murâd40

beyitlerinde anlatmaktadır. Bu durumda Muînî'nin de Türkçenin şuuruna varmış bir şair olduğunu, hiçbir dile üstünlük tanınamayacağını, aslında bunların hepsinin Hakk'ı anlatmada eşitliği fikrine yer verdiğini görmekteyiz. Yalnız mevzu ile alâkalı olarak söylenirse, diller bir nevi dedikodu unsurudur. Bâzı hâller söze sığmaz. Bunun için Muînî;

Olmaz Muînî kâl-ıla uşbu makal hall
Ko kîl-u-kâlı açma dime Türkî vü Mogal41

demektedir. Böylece Sultan Veled'le de aynı fikre sahipmiş gibi görünen Muînüddin bin Mustafa, bu hâli bütün dillere teşmil etmektedir. Sultân Veled'de ise Türkçenin bâzı halleri anlatamayacağına dâir bir kanâat mevcutur. Zâten Muinî;

Türkmençe yok mı Mevlalıkda hak42
derken bir nevi Türk dilinin müdâfii durumundadır.

3. Türkçe Eser Vermekle Mensubu Bulundukları Millete İlim Yönünden Hizmet, Hayır Duâ İle Anılma ve Unutulmama Düşüncesi

Başta Sülayman Çelebi'nin Mevlid (Vesiletün-Necât)'i olmak üzere hemen her eserde rastladığımız bu fikir buraya kadar zikrettiğimiz eserlerde de bulunmaktadır. Aydınoğulları sahasında yazılan Tabîat-nâme bunun açık bir örneğini teşkil etmektedir. Kelîle ve Dimne'nin adına tercüme edildiği söylenen Umur Bey 1350 yılında 39 yaşında iken şehîd düşmesine rağmen tarihte büyük bir ad bırakmıştır. Türk dili yâdigârlarının eski ve mühim bir kısmı onun zamanında yazılmıştır. Kendisi de Türkçeye büyük değer vermiş, âlimlere, sanatkârlara ve şairlere yakınlık göstermekten geri kalmamıştır. Aşağıya aldığımız beyitler Tabîat-nâme'nin Farsçadan Türkçeye tercüme sebeplerini, bilhassa halkın eseri okuyup anlamasını ve mütercimini hayır duâ ile anmalarını pek açık anlatmaktadır.

Sundum aldum elüme bir hoş kitâb
K'anda yazılmış-ıdı her dürlü bâb
Bir risâle buldum anda muhtasar
Pârisîce hoş düzilmiş mu'teber
Hoş'ibâretlen yazılmış pür-lugat
Her ta'âma nice dürlü hâsiyet
Lîk degme kişi fehm itmez idi
Degmenün fehmi ana yitmez idi43

Biz anı Türkî düzetdük uş tamâm
Tâ ki fehm eyleye cümle hâs u'âm
Çünki sebt itdük sözün bünyâdını
Pes Tabi'ât-nâme urduk adını
Ola kim bir hayr-ıla yâd ideler
Fâtihayla rûhumuz şâd ideler44

Ayrıca "Bu kitâbı şeyhü'ş-şuyûh şeyh Ebu'l-Leys-i Semerkandî cem' iylemişdür ârsî diliyle ben za'if u nahîf müznibü'l-muhtac ilâ rahmeti'llâhi ta'âlâ gördüm heves itdüm ol velînün himmetiyle ve Allah ta'âlânun yardımıyla ve'inayetleriyle tamâm ola inşâ'allahu ta'âlâ tâ ki bu mücrim kemîneyi du'âdan unutmayalar."45 ibarelerinde Tezkiretü'lI-Evliya tercümesinin de aynı gâye ile yazıldığını söylemek gerekir.

Hoca Mesud da eserlerinde aynı düşünceye yer vermektedir. Merhum Kilisli Rifat tarafından Türkçeye hizmeti övülen ve Fer hengnâme-i Sa'dî ile Süheyl ü Nüvhahar adlı eserlerin yazarı olan Şeyh Mesud bin Osman'ın hizmeti gerçekten övülmeye lâyıktır. O;

Söz anlayanundur katında'azîz
Bu ma'nîyi key bilür ehl-i temiz
Ki söz yüce göklerden inmiş-durur
Gönülden giçüp dilde dinmiş-durur

Ne dilce olur-ısa ma'nîdür asl
Ki anun-uçun kodılar bâb u fasl
Gerek söz ola ma'nîlü vü onat
Tefâvüt degül dir-ise Türk ü tat
Olar kim cihândan sefer itdiler
Yirinde sözi kodılar gitdiler
Ecel irse n'ola Çalap emridür
Kişinün sonında sözi'ömridür
Ki anun-ıla unıdılmaz adı
Dün ü gün anar bilişi vü yâdı
Ana ölü diyen kişi yanılur
Ki sözi okınur adı anılur46

beyitlerinde insanın unutulmayacağını buna yazdığı eserlerin ve söylediklerinin sayesinde nâil olacağını anlatır.

4. Tercüme Arzusu Yanında Tatar ve Kırım Türkçesindeki Eserleri Anadolu Türkçesine Çevirme Gayretleri:

Bilindiği gibi beylikler devri eserlerinin bir çoğu tercüme olup bu tercüme eserler Arapça ve Farsçadan yapılmıştır. Türkçe eser veren mütercimler tercümelerinde te'lîfî bir durum göstermekten kendilerini alamazlar. Bu tercümeler ne sebeple yapılırsa yapılsın sonunda Türkçe bir eserin ortaya çıkması onların hizmetlerinin takdirle karşılanacak yönüdür. Ve mutlaka bir dil şuuru bu tercümelerde hakimdir. Hoca Mesud Ferhengnâme-i Sa'dî adlı eserinde bu fikre de yer vermektedir. Bu konu;

Oturur iken bir gün odamda ben
Hem igen melûl-ıdum ol demde ben
Birez fikir ögüm dirilsün diyü
Tagılmag-ıçun hâtırumdan kayu
Okıdumdı Ferheng-nâme sözin
Ki Sa'dî düzüpdür pes ansuzın
Ögüme düşegeldi didüm hele
N'ola bu dahı Türkîye gele
Ki Bostân içinde dirilmiş-durur
Delim hoş öğütler virilmiş-durur
Şu resme ki her kim ala okıya
Eli varmaya kim elinden koya
Bu endîşeye gönlümi bagladum
Olasını oranladum çagladum

Anun degme bir beytine tercüme

Düzüp sürmedüm yâd sözi harcuma İy sözi bilen inanmazısan sına Mukabil getür imdi Tatcasına Göresin ki eyle midür didügüm Belüre ne denlü emek yidügüm Ki her beyti yirlü yirince dürüst Nite tatçada Türkîye geldi cüst Ki ayruksı oldıysa harf u savt Nite ola bir nesle ma'nîde fevt Şu yılda ki düzildi işbu kitâb Nebî hicretinden sorılsa hisâb Yidi yüz ü elli beşidi tamâm Ki târihi yazlu tutar hâs u'âm Bilürdüm şu haddüm yog-ıdı belî Ki itdüm bu küstâhlıgı ben velî Sa'âdet degül mi ki tutup boyın Sözi düze Mes'ûd sa'dîleyin47 beyitlerinde açıkça işlenmektedir.

Yine bu kısma dâhil edeceğimiz eserlerden birisi de Mehmed'in Işknâme'sidir. Müellif Mısır'da gördüğü Kırım yahut Hıtay'da yazıldığını dilinden anladığı eski kitâbı almış ve keyfî bir şekilde: belki bir meşgale bulmak, belki de dil gayreti ile mezkûr eseri Anadolu Türkçesine aktarmıştır. Hicrî 800 yılında yazdığı kitâbında (M. 1397-98) bir dil yâdigârını diriltme fikri yer alıyorsa da, daha çok onun Anadolu Türkçesine verdiği önem bulunmaktadır. Işknâme'nin Anadolu Türkçesine aktaranı;

İrişdüm bir araya kim'arablar
Dirilüben kılurlardı tarablar
Eline aldı bir dellâl nâme
Münâdî kılur idi hasa'âma
Diledi bir'arab anı göreydi
Bahâsını ne olursa vireydi
Didi dellâl eyâ sâhib-kifâyet
Firâşe it'acemdür bu rivâyet
Eşitdüm bunı gönlüm oldı nâ'il
Bahâsın virdüm itdüm anı hâsıl
Kitâbı eski lîkin yini kıssa
Ki hîç bir hâtıra olmadı hisse
Gidüp dîbâcesi kalmış hikayet
Düzen hem sâdece kılmış rivâyet
Tatar dilince alga-y-ıdı bolgay
Ya Kırım halkı yazdı yâho Hıtay
'İbâretsüz hikâyet eylemişler
Nihâyetsüz bidâyet eylemişler
Sanâ'at gerçi kim yog-ıdı hergiz
Velî her lafzıyidi bikr bir kız
Heves kıldum ki nazm idem bu bâbı
'İmâret eyleyem kasr-ı harâbı
Ecelden ger bulur-ısam emânı
Virem bu kıssadan bellü nişânı48

beyitlerinden de anlaşıldığı gibi esere ve mevzuya sahip olma; eski bir dil yâdigârını yeniden diriltme yönüne giderek, gönlünce bir eser vermek için çalışmış ve başarmıştır.

5. Meslek Gayreti

1385 yılında Amasya'da doğan Şerafeddin Sabuncuoğlu Fâtih Sultan Mehmed adına Cerrahiye-i İlhaniye'yi te'lif etmiştir. Memleketinde ilk ve orta tahsilini yaptıktan sonra usta-çırak usulü ile tabipliğe başlayan Şerafeddin Sabuncuoğlu İsfendiyar Bey zamanında Kastamonu'da kalmış, Bursa ve İstanbul'a da seyahatler yapmıştır. İstanbul'a gidişi, eserini Fatih'e takdim için olabilir. 870 Hicrî'de yazdığı eserinde Türk tabiplerinin yabancı dil bilmediklerini eserini onların anlamaları ve faydalanmaları için Türkçe yazdığını söylemektedir. Sabuncuoğlu'nun Türk dili açısından en ehemmiyetli yönü Türkçeye bu ilimde terim aramasıdır. Türkçe yazmakla özür beyân etmeyen Sabuncuoğlu'nun aşağıya aldığımız iktibaslarda ne derece Türkçeci olduğunu görmek mümkündür;

"Ve bu kitâbı Türkî yazdum şol ecilden oldı kim kavm-i Rum Türkî dilin söylerler ve bu'asrun dahı cerrâhlarınun ekseri ümmîlerdür ve ohıyanları dahı Türkî kitâblar ohurlar çünki bu kitâba mütâla'a iderler çok dürlü müşkilleri hall olup her işün aslın bilip kendüler hatadan'alîller belâdan kurtılalar ve bu kitâbun te'lifine sebeb olan pâdışâh-ı kerîmün ol lutf-ı'amîmün devâm-ı devletine ânâe'l-l'eyli ve etrâfe'n-nehâri meşgûl olalar ve bu kitâbı üç bâb itdüm ve her bâbın bir niçe fasl üzerine bast itdüm"49 diyerek eserine devâm eden ve 870 Hicrî yılında eserini yazdığını söyleyen, eski kaynakların hakkında bahsetmedikleri Sabuncuoğlu Şerafeddin taşralı bir doktor olarak telakkî edilmiş ve lâyık olduğu ilgiyi bulamamıştır.50 O, 1446 yılında II. Bâyezîd'in Amasya valiliği sırasında Zahîre-i Harzemşâhî'nin Kabardin kısmını tercüme etmiş ve sonuna iki bâb eklemiştir. Sebebi ise Türkçe terimlerin kâfi gelmemesidir. Eserin önsözünde "zîrâ ki'ilm-i tıbbung kitâbları Pârsî ve tâzî dilinde dizilmişdür Rum ehlinün ekseri'Arabi ve Pârsî dilin bilmeyüp'âciz ve'âtıl olmışlardı"51 diyerek eserini Türkçe yazmasının sebebi üzerinde durmuştur. Ayrıca: "Ve üçinci bâb bu kitâbun içindeki ıstılâha lugat düzdüm şol sebebden kim eger bu kitâbı sırf Türkî idecek olursam Türkî dil ebter dildür kelâmung halâveti kalmaz ve mecmû'-i ıstılâhât-ı etibbâ bozılur ve zâyi' olur"52 diyerek, daha önce de bazı müellif ve mütercimlerde kısaca temas ettiğimiz Türkçenin Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerle güzelleşip edebî dil olacağını müdâfaa eden zevâtın fikrine iştirâk etmektedir. Fakat eserinde yer alan ıstılâha bir lügat düzmüş olması Sabuncuoğlu'nun meslek gayreti yanında Türkçeye olan hizmetinin başka bir tezâhürüdür.

Aynı fikri merkez olarak ele alan Şerefeddin Cerrahiye-i İlhaniye adlı kitâbında "bu'illet için evvel bir key idesin ya'nî dag urasın, müzmin olsa ya'nî'illet uzasa, taklîl-i gıdâ buyurasın ya'nî yemegin az viresin ucı müselles ola ya'nî üç köşeli ola birisi devâ-i muhrik iledür ya'nî yakıcı ot iledür"53 gibi cümlelerde Türkçeyi açıklayıcı ve anlatıcı olarak kullanır.54 Bu durum Sabuncuoğlu Şerafeddin'in eserinde tıp dili açısından Türkçeyi geliştirmesi ve meslek yönünden Türk diline olan hizmetinin ayrı bir gayretidir.

6. Mevzuda Yeni Vâdiler Arama

Gazavat-nâme vâdisinde eser verenlerin, kendisine göre öncüsü olan Sûzî Çelebi yazılan eserlere bakınca hemen her sâhada eser verildiğini görmüş. Bunların Acemden ve Araptan da alınmış olsa bile Türkçeye naklini övgü ve alkışla karşılamak gerektiğini söylemekten çekinmemiştir. Daha çok işleyecek konu arayan Sûzî Çelebi; her gül bahçesinin tâze gülünün toplandığını ve her bostanın meyvesinin yenildiğini, ancak sonunda yakut, la'l, dürr ve mercan kânına ulaştığını ve bu ocağın mühürlenmiş olduğunu söyler. İşte Sûzî Çelebi "gazâ vasfı" olan bu konuyu işlemiştir. Türkçe sâyesinde eteğini güllerle doldurmuştur. II. Bâyezîd ve I. Selim devri şairi olan Prizrenli Sûzî Çelebi bu hususta, Sinan Paşa te'siri ile şunları söylemektedir:

Egerçi her kemâl issi keremden Komış bir nahl-i ter bâb iremden Kimi zülf-i Ayaza şâne urmış Dil-i Mahmûda miskîn dam kurmış Kimi zeyn eylemiş Azrâ'izârın Tağıtmış Vâmıkun sabr u karârın Kimi virmiş ruh-ı Leylî'ye tâbı Düşürmiş taga Mecnûn-ı harâbı Ne şevk-engîz söz varsa dimişler Bu bâgun mîvesin cümle yimişler Me'ânî mülkini yağmalamışlar Cihânı nazm-ıla aralamışlar Kimi efkâr-ı hâs itmiş talebden Kimi almış'arabdan hem'acemden Velî çok hil'at-ı mevzûn geyürmiş Bu hûbün cümle esbâbın kayurmış Degül insâf kılmak ta'n u nefrîn Ne nefrîn kim sezâ yüz medh ü tahsîn Hevesden ben de gülzâra irdüm Gül ü nesrîn direrken anı gördüm Ki yâd ayağı izi var her çemende Kohulanmış güli her encümende Dirilmiş ter güli her gülsitânun Yinilmiş mîvesi her bû-sitânun Ne yana dönsem ugrak reh-güzârum Çıkar cevlângeh-i halka güzârum Bu yolda nâgehân bir kâna irdüm 'Aceb gencîne-i pinhâne irdüm Tolu yâkût ü la'l ü dürr ü mercân Dururdı mühri-y-ile dahı pinhân El urdum dürcine kuflın götürdüm Cihâne dâmenüm pür verd getürdüm Nedür dirsen bu kân vasf-ı gazâdur Delîli rûşen-i necm-i hüdâdur55

beyitlerinde yeni bir mevzûu işlemek arzusunda olduğunu ve neticede bulduğunu söyleyen, Sûzî Çelebi, Mihaloğlu Ali Bey'in gazâlarını ele alır. 15.000 beyit olduğu rivâyet edilen eserin 1795 beyiti yardır. Eser Agâh Sırrı Levend tarafından neşredilmiştir.

7. İbret İçin Eser Yazma

Bu durumu Enverî'de görmekteyiz. Enverî beylikler devrinin, bilhassa Aydınoğullarının bir nevî târihi durumunda olan eserini ibret-nâme olarak yazdığını ve okuyanların ise ibret almalarını söylemiştir ki bu husus da bir başka vadide eser vermesine sebep olmuştur. Enverî:

Kırk peygamberle bin bir pâdişâh
Geldi bunda gitdi bâkidür ilâh
Halka yazdum bunı'ibret-nâme ben
Okıyup'ibret alasın tâ ki sen
Hâlini kıldum mülûkün bunda zikr
'İbret al dünyâdan it bunları fikr
Ben bunun nazmında çekdüm dürlü renc
Hâsıl itdüm sizün içün gizlü genc
N'ola anılsa du'âda Enverî Sizi çok andı senâda Enverî56

beyitlerinde ele almıştır. Ayrıca müellifin unutulmama ve du'â ile anılması ikinci bir sebep olarak görülmektedir.

8. Türkçecilik Şuûru ile Eser Verenler

Bu kısma giren müellifler üçe ayrılabilir. Birinciler çekinerek Türkçe eser verenlerdir: İkinciler Gülşehrî, Erzurumlu Mustafa Darîr ve Lamiî Çelebi gibi övünerek Türkçe yazanlar, üçüncüler ise tezkirelerde görüldüğü gibi açık ve sâde Türkçeyi beğenmeyerek Â1i gibi açık olmayan ve anlaşılması güç Türkçeyle yazmaya çığır açanlardır. Belki bu fikir daha sonraki devirlerde Türkçenin Arap ve Fars dillerinden alınan kelimelerle süslendiği fikrini doğuracak, Türk dilinin iç ve dış târihi bakımından Türkçecilik cereyânının aleyhine bir gelişmeye yol açacaktır. Aslında bu fikir Hatiboğlu'nun Behrü'l-Hakayık'ındaki;

Çün Arap dilini kıldum terceme
Sözlerün hâssını sürdüm harcuma57

beytinde de görülmektedir. Fakat bu fikirle eser verenler yazdıkları eserleri ne kadar yabancı kelimelere açık tutarlarsa tutsunlar ortaya koydukları eserlerin dili için Türkî lafzını kullanacaklardır. Bu durum daha sonra halk tarafından anlaşılamayacak derecede eserlerin ortaya çıkmasına da sebep olacaktır.

Çekinerek Türkçe eserler verenler: Bu fikir hemen hemen XVI. yüzyıla kadar kendisini korur. Türkçe yazan müellifler bilhassa XIV ve XV. yüzyıllarda eserlerinin Türk dili ile yazılmasının kınanmamasını isterler ve bir nevî çekingenlik içine düşerler. Beylerin teşviki bile bu çekingenliği ve özrü ortadan kaldıramaz. Hatta bu yüzden dillerin hakkı anlatmada bir olduğu kanaâtine hemen her eserde yer verilir. Bunların başında Türkçecilik cereyânına şuurlu olarak katılan ve XIV. yüzyılın hacim bakımından en büyük eserlerinden birini veren Âşık Paşa'yı görmekteyiz. Âşık Paşa, Garibnâme'sinin çeşitli yerlerinde bu husûsu ele almaktadır:

"Anlar kim mübârız-ı dîn ve sıbâ'-ı gabe-i yakîn ve imâm-ı ehl-i îmân ve muktedâ-i kâfile-i İslâmdurlar. Her biri öz netâyic-i efkâr ve bedâyi'-i esrârından envâ'-ı resâyil ve kütübi'Arab ve'Acem diliyle tasnîf idüp'ömr-i azîzlerin bu ma'nîde sarf idüpdürler"58 diyen Âşık Paşa gerek zamânının gerekse daha önceki âlimlerin eserlerini Arapça ve Farsça olarak yazdıklarını söyledikten sonra "Ve şimdi şöyle bil kim bizüm zamânumuzda halkun çoğı idrâk-i ma'âni nice kim gerekdür idemez. Ve besâtin-i ma'rifetden bir gül direbilmez ve bülbül âvâzın gülistân içinde işidemez. Zarüret iktizâ itdi bu kim bir kitâb Türk dilince tertîb ola ve bir kaç lafz manzûm ola tertîb üzre dizile nef'i'âmm u hâssa irişe.
Şi'r:

Gerçi kim söylendi bunda Türk dili İllâ ma'lûm oldı ma'nî menzili Çün bilesin cümle yol menzillerin Yirmegil sen Türk ü Tâcik dillerin"59

anlaşıldığı gibi Türkçe ile yazmada Türk milletinin anlaması, bilmesi ve öğrenmesi hedef alınmıştır. Âşık Paşa bu durumda Türkçe yazmakla Türk milletinin menfaatini ön plâna almış bulunmaktadır. Aşağıdaki beyitlerde ise Türklerin o günkü durumunu ele aldığı gibi, niçin Türkçe yazdığını pek açık bir şekilde anlatmaktadır. O;

Kim alursa bu kitâbı yâdına
İre cümle ma'nînün bünyâdına
Gerçi kim söylendi bunda Türk dili
İllâ ma'lûm oldı ma'nî menzili
Tâ ki mahrum kalmaya Türkler dahı
Türk dilinde anlayalar ol hakı
Çün bilesin cümle yol menzillerin
Yirmegil sen Türk ü Tâcik dillerin
Kamu dilde var-ıdı zabt u usûl

Bunlara düşmiş idi cümle'ukûl Türk diline kimsene bakmaz-ıdı Türklere hergiz gönül akmaz-ıdı Türk dahı bilmez-idi ol dilleri İnce yolı ol ulu menzilleri Bu kitâb anun-ıçun geldi dile Kim bu dil ehli dakı ma'nî bile60

Türk dilinde ya'nî ma'nî bulalar Türk ü Tâcik cümle yoldaş olalar Yol içinde birbirini yirmeye Dile bakup ma'nîyi hor görmeye Tâ ki mahrum kalmaya Türkler dakı Türk dilinden anlayalar ol Hak'ı Gerçi gönüldür iren ol menzile Ol gönülde eglenen gelmez dile Kamusıyla dil dakı hem işdedür İremezse eydür işdür işde dür Kamu dilde ma'nî vardur bilene Kamu yolda hak bulındı bulana

Kamu dilde var-durur ma'nî sözi Görene gizlü degil ma'nî yüzi Ma'nî ehli ma'nînün kadrin bilür Kanda kim bulsa ana rağbet kılur Çok'acâyib çok garâyib kimseler Söylenür dilde neler vardur neler Ma'niyi bir dilde sanman siz hemân Cümle diller anı söyler bî-gümân Cümle dilde söylenen ol söz-durur Cümle gözlerden gören ol göz-durur"61

beyitlerinde Âşık Paşa Türklerin hakkı anlamalarını, her dilin mutlaka hakkı söylediğini ve hiçbir dilin yerilemeyeceğini, bu yüzden Türklere ve asla gönüllerin akmadığını ve Türk diline değer vermediklerini söylemektedir. Ayrıca her dilin zabt u rabt altına alındığını fakat Türkçenin bundan mahrûm olduğunu, hattâ dil ilmini Türklerin de bilmediğini, bu kitâbı sırf bu sebepten yazdığını, okuyanların Türkçe ile yazılmış olan bu eserde mânâlar bulmasını istemektedir. Böylece Türklerin okuyup öğrenmede mahrum kalmamalarını hakkı kendi dillerinden anlamalarını, aslında gerçek menzile erenin gönül olduğu, Türkçenin de doğru haber söylediğini fakat hiç bir dil ile gönüle ulaşılamayacağını, her dilde bilen için mânâların olduğunu ve her yolun hakka götürdüğünü haber vermektedir. Ancak mânânın kadrini ehlinin bildiğini, nerede bulsa ona talip olduğunu, mânânın tek bir dilde olmayıp bütün dillerin onu söylediğini, her dilde söylenenin, herkeste gözün bulunması gibi, söz olduğunu anlatmaktadır:

Gerçi kim söylendi bunda Türk dili
İllâ ma'lûm oldı ma'nî menzili
Çün bilesin cümle yol menzillerin
Yirmegil sen Türk ü Tâcik dillerin

derken Âşık Paşa bir nevi i'tizâr içinde bile olsa ondaki Türkçecilik şuûrunun ne kadar köklü olduğunu söylemek gerekmektedir. Gerçekte o, devri için verdiği eseriyle Türkçeye büyük hizmette bulunmuş, ve Türkçenin eksik taraflarını da söylemiştir. Her şeyden önce Âşık Paşa'da bir dil ve gramer fikrinin olduğunu, diğer dillere bakarak bu şuûra erdiğini belirtmeden geçmemeliyiz.

XIV. yüzyılın ikinci yarısı ile XV. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşayan Şeyhoğlu Mustafa da aynı fikirle eser verdiğinden, Türkçe yazıldığı için eserinin hor görülmemesinden bahsetmekle birlikte, pek az şair ve nâsirde rastladığımız görüşlere daha geniş bir şekilde yer vermektedir. Türkçe yazan, tercüme eserlerinin yanında Hurşidnâme gibi büyük bir mesnevîyi ve son olarak Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-'Ulemâ gibi eserleri Türkçeye kazandıran Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa, bilhassa Hurşidnâme'sinde Türkçeyi yerden yere vurur. O, Türkçenin bir gramerinin olmadığını, nazma gelmediğini, kabasaba bir dil olup işlenmeye muhtaç bulunduğunu, kendisinin Türkçe yazmak için birçok zahmetler çektiğini anlatır. Yalnız Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-'Ulemâ adlı te'lifî bir eser olan siyâsetnâmesinde ise, artık Türkçenin çaşnisine kavuştuğunu bildirmektedir. O;

İlim Türkdür dilüm Türkdür didüm
Egerçi tat dilinde var-durur yat62

derken mensubu bulunduğu milleti ve dilini açıkça ortaya koymakta, Velîkin rum ilinün kavmi yek-ser Ingup Türk dilini söyleşürler Direm ben söyleşem'âkıl bulunca Sözi her kavm ile dillü dilince63

beyitlerinde de içinde bulunduğu toplumdan uzak kalamayacağını, söz dinleyecek akıllı kimselere diline göre söz söylemek gerektiğini hissetmektedir. Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa; Dirigâ söz mücâbâtında söz çok Ne kılam çün bu dilde şerhe yol yok Ki Türk'ün dili nâ-ma'lûm dildür 'İbâretden neden mahrum dildür. Kuru vü sulb ü serddür Türk'e benzer. Ter ü nâzük dil ondan ürke benzer. Ri'âyet kılur isen bunda sûret Kalur tertîbi ma'nînin zarûret Çü sûret göresin ma'nî bozılur Töreysüz okınur agduk yazılur Gerek ma'nî gide sûret yüzince Yahod sûret gide ma'nî düzince Ola kim düşe ol bilişe yâda Ne ma'nî nakş u ne sûret ziyâde

beyitlerinde Türkçede şerhe yol bulunmadığını, Türkçenin henüz "nâ-ma'lûm" ve "ibâretten mahrûm"luğunu, kuru, sulb ve "serd"liğini yakınarak anlatmakta ve bu dilin, bir grameri olmadığı için "ağdalı" yazıldığını bildirmektedir.

Göbüt dildür bu dili irdedüm çok
Agaçdur yaho taşdur kim taşu yok
Sovukdur tadı yokdur tuzu yokdur
Yavandur lezzeti vü özi yoktur
Dinür nice gelürse dile nâçâr
Salımı hezle gîn ü cidde key tar64

beyitlerinde aynı mevzûa dönen Şeyhoğlu Türkçenin işlenmediğini, soğuk, tatsız, tuzsuz, lezzetsiz ve yavan olduğunu, özünün bulunmadığını, "yönü yöşü"nün belirsiz olduğunu samimi bir şekilde anlatmakta ve yakınmaktadır.

Fakat,
Sığındum kamusıyla Tanrı'ya ben
Kavî ihlâsum ile bî-riyâ ben
Kitâbı düzmege âgâz kıldum
Me'âni çarhına pervâz kıldum65

derken bütün bu şartlara rağmen Hakk'a sığınarak, samîmî ve ciddî bir şekilde Hurşidnâme adlı büyük mesnevîsini yazmaya başlamış ve Türk diline bir eser kazandırmıştır.

Hemen hemen bütün eserlerini Türk milletinin istifâde etmesi için yazdığını da belirtmekten çekinmeyen Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa, Türkçe yazmak hususunda eserinin yerilebileceğini, tereddütlerini ve çekingenliğini,

Eger Türkî diyüp yirmezler ise
Çoğından usanup ırmazlar ise66
beytinde dile getirmektedir. Yalnız O,
Garaz hûbun cemâlidür kemâli
Gerek Türkî tonansun ger Mogâlî67

beytinde görüldüğü üzere, bu devrin diğer şair ve müellifleri gibi, anlatmada dillerin eşit olduğundan bahseder. Yalnız Şeyhoğlu Sadrüddin Mustafa'nın takdir edilecek tarafı Türkçecilik şuûru ile eser vermesinin yanında, Türkçeyi işlemede ümitsizliğe düşmemesidir. Onun için, kendinden önce ve sonraki devirlerde Türkçe hakkında fikirler serdeden ilk şair ve müelliflerdendir dense yeri vardır. Muhtemeldir ki Şeyhoğlu bu görüşleri ile ön sırayı işgâl etmektedir.

XV. asırda:

Dinlen imdi Türkî bir manzûm kitâb İtdügümçün siz bana itmen'itâb

mısralarına yer veren Vikâye Şerhi'nin yazarı olan Devletoğlu Yûsuf'u da bu düşünceler içinde görmekteyiz. Devletoğlu Yûsuf eserinde, kendisinden önce pek çok Türkçe kitâbın yazıldığını, bunları yazanlar içinde âlimlerin de bulunduğunu haber verdiği hâlde Türkçe yazdığı için kınanmamasını ister. Zâten zamânında artık müderrislerin Türkçe ders okuttuklarını, muhaddislerin ve müfesirlerin de Türkçeye önem verdiklerini söyler. O da Şeyhoğlu Mustafa ve Âşık Paşa'ya yakın bir fikirle Türkçenin dar bir dil olduğundan bahsetmektedir. Bu anlayışı;

Dinlen imdi Türkî bir manzûm kitâb
İtdügümçün siz bana itmen'itâb
İy niçe gördük ulu'âlimleri
'İlm ile hem'âlim ü kâmilleri
Türk dilince düzdiler bunca kitâb
Ma'nî yüzinden götürdiler nikâb
Kimse anı görüp inkâr itmedi
Hem idenler dahı hiç'âr itmedi
'Özrini hem anda kıldılar beyân
Hayr-ı nâs olmak dilerlerdi hemân
Ya'nî ma'nî, fehm olur bi-iltibâs
Menfa'at görür pes andan cümle nâs
Pes bularunla benüm'özrüm biter
Nazmı içün dahı manzûme yiter
Manzûme dirler kitâb vardur'ayân
Mes'elesin nazm ile kılmış beyân
Bu kitâbun dahı lafzı Türkîdür
Kendüden'âlimleri bu ürkidür
Lîk çün ma'nî-durur maksûd hemân
Türkî dilince n'ola olmaz ziyân
Türkîdür ders-i müderrisler ahı
Hem muhaddisler müfessirler dahı
Bû-Hanîfe kim odur sâhib-usûl
Ma'nîdür Kur'ân didi bir kavlde ol
Pârisîce Kur'ânı câyiz gördi pes
Kim namâzda okısan kılsan heves
Öyle olsa her ne dilce olsa ger
Lafz âlet ma'nî olur mu'teber
Pes Murâd İbni Muhammed
Han içün Ol şehinşâh-ı cihân sultân içün
Ol mutahhar âl-i Osmân oğlıdur
Kim o sultân ibni sultân oğlıdur
Hem yidinci iklîme hân oldı ol
Kamu'âlem cânına cân oldı ol
Ol-durur şimdi Süleymân-ı zamân
Taht u baht issi şehinşâh-ı cihân
Hem kemâl - i halk içinde Mustafâ
Hem şecâ'atde'Alidür Murtazâ
'Adl ile'âlemler içinde mezîd
Hem sa'âdetde olupdur Bû-Sa'îd

Ana tuhfa kılmağ-ıçun bunı pes Başladum turdum ana kıldum heves Gerçi anun hazretinde bu hemân Zerredür güneş katında bî-gümân Lîk anun ol mübârek adını Kim murâdum ol-durur anla anı Bu kitâbun evvelide yâd idem Anun adına bunı bünyâd idem Her kim anun adını işitse pes Anı okumaklıga kıla heves Hem du'â ide ana cümle enam Ol-durur benüm murâdum ve's-selâm Gerçi bunca özr ile sermâye yok Devletoğlı Yûsuf'un noksânı çok Balikesirîdür hem anun mevlidi Hem sekiz yüz dahı yigirmi yidi Hicrete târîh ana irmiş iken Hem yirmi tokuza girmiş iken Bunı nazm itdüm o yıllarda hemân Ola kim ol lutfı çok şâh-ı cihân, Meyl ide, bir lahza n'ola ana ger Lutf u ihsân ile ide bir nazar İy nice çok, mes'ele ma'lûm ide Ya'nî bundan hâsıl ola fayide Mes'elenün sûreti neyse tamâm Nazm ile anı diyiser ve's-selâm, Eyle olsa Türkî dildür tar ola Bunca elfâz anda pes tekrâr ola Nitekim ben dimişem bunca ahı Hem anun gibi'ibâretler dahı Söyle kim iy yar iy cân iy dedem, Çün zarûret olıcak yâ ben n'idem N'ola gerçi'ayb noksân çok-durur Hâliyâ bâri ziyânı yok-durur68

beyitlerinde görmek mümkündür. Fakat Devletoğlu Yûsuf eserini Türkçe yazmakta artık bir mahzur olmadığını delillere dayanarak anlatır. Böyle olsa bile onda bir çekingenliğin olduğu âşikârdır.

Sinan Paşa da eserlerini niçin yazdığını anlattığı Maârifnâme'sinde, bilhassa Tazarrunâme'si için bu şekilde bir özrün içine düşmektedir. Tazarrunâme'si için;

"... mütâle'a-yı dersden artuk evkâtı tezyi' itmemege ihtimâm eyledüm Allâhu Te'âlâ hazretinün kemâl-i tevfik ve'inâyetiyle ve ervâh-ı mutahharanun rûhâniyyetleri berekâtıyla bir kaç ayun içinde bir Tazarru'-nâme yazup tertîb eyledüm Hak hazretinün nu'ût-ı kerîmesinde her ne ki hâturuma geldi söyledüm gâh olurdı ki bir meclisde üç dört varak yazardum germiyyetden bilmezdüm n'eylerdüm ne iderdüm ma'ânî dürri gelürdi ben tahrîr iderdüm ve ma'ârif dürri dökilürdi ben takrir iderdüm egerçi ol nüsha bir Türkî kitâb gibidür sûretde ammâ câmi'-i envâ'-ı'ulûmdur hakikatda her tâyife hazz alsun diyü Türkî diline sokup tururam ammâ ehli bilür ki ben anda ne nükteler kasd idüp dururam".

" " "Allâh hazretinün lutfıyla ol kitâbı âhirine iletdüm gördüm cihân bâğında bir tâze gülistân düzetdüm'ışk ehline yine bir yeni sâz ögretdüm ve derd ıslarına bin dürlü zâr u niyâz ögretdüm şevk erenlerini pür velvele ve cûş kıldum" " felek tâkında yine bir kandîl-i zer asdum ki dil ehline şevkıla güneş nûrını basdum rûhâniyân meclisini bir şem' düzdüm ilâhî vü'uşşâk hengâmesine bir'ışk- nâme yazdum kemâhî, cân tûtîsine gönül mısrından şeker getürdüm... dâmen-i âhirzamânı cevâhir-i kelimâtumla toldurdum ve yük yük sühen güherlerini dost yolına nisâr kıldum"69 diyen Sinan Paşa eserini kasden Türkçe yazmıştır. Daha önce Şeyhoğlu Mustafa da Kenzü'l-Küberâ adlı mensur eserinin sonunda Türkçenin çaşnisine kavuştuğunu söylüyordu. Sinan Paşa'da bu durum daha da ileri götürülmüş, Türkçe sâyesinde felek tâkına bir altın kandil asılmış, aşk sahiplerine yeni bir sâz, derd sahiplerine bin türlü yalvarıp yakarma öğretilmiş, şevk sahiplerini kendinden geçercesine coşturmuş, bir aşk mektubu yazılmıştır. O, bu eseriyle cihânın bağında yepyeni bir gül bahçesi ortaya koymuş, can papağanına gönül mısrından şeker getirmiş, âhir zamanın eteğini söz pırlantaları ile doldurmuş ve yük yük söz incilerini sevgilinin yoluna saçmıştır. Tabiî ki bunlar Allah'ın izni ile Türkçe sayesinde olmuştur. Daha çok Türkçecilik şuurunu yukarıya aldığımız satırlarda ortaya koyan Sinan Paşa; Maârifname'si için; "Ahlâk bâbında nasîhat-nâme sûretinde bir kitâba'azîmet idem gâh fenânun fenâsından şikâyetler idem ve gah nefsün mekrlerinden hikâyetler idem"70 demektedir. Tezkiretü'l-Evliyâ tercümesi için, de "Ehlullahun zikri araya düşdi ol münasebetle haturuma geldi ki meşâyih-i meşhûreyi ögem anlarun menâkıbından birez takrîr kılam pes hemin ol aradan ana şürû' ahlâk emrine mukayyed olmayup ol üslûbı bırakdım"71 diyen Sinan Paşa Maârifinin bu satırlarında her üç eserinden de ayrı ayrı bahsetmekte ve lisânı nasıl kullandığının niçin Türkçe yazdığının farkında olarak hizmetini kendi kendine söylemektedir. Aslında o Türkçeye neler söylettiğinin ve bu dille neleri söyletebileceğinin şuûru içindedir. Sinân Paşa'nın tâ Servet-i Fünûn'a, hattâ Yakub Kadri'ye kadar tesiri altında bıraktığı üslûbu hâlâ tâzeliğini muhâfaza etmektedir. Denilebilir ki; o, kendinden önce Şeyhoğlu Mustafa, Âşık Paşa ve Devletoğlu Yûsuf gibi şairlerin Türkçe için kullandıkları "dar" kelimesini ortadan kaldırmıştır. Fakat onun bu uslûba erişmesinde Şeyhoğlu Mustafa ve bilhassa Âşık Paşa nesrinin tesiri olduğunu söylemek gerekmektedir.

Türkçe yazmakla övünen şairler; bunlar birinciler gibi bir özrün içine girmezler. Bilâkis Türkçe yazmakla övünürler. Bunların başında Gülşehrî gelmektedir. Felek-nâme'yi 701 ve Mantıku't-Tayr'ı 717 yılında yazan Gülşehrî Kırşehirr'de zâviye sâhibi ve mürîdi oldukça çok olan bir şeyhdir. Mantıku't-Tayr'ını, 717/1317 yılında yazdığı zaman yaşı bir hayli ilerlemiştir. Zâten bu târihten sonra hayâtta olup olmadığını da bilmiyoruz.

Mantıku't-Tayr'da Süleymân ismine yer vermesi ve Kırşehir'de, Şeyh Süleymân türbesinin bulunması adının Süleymân olduğu şüphesini uyandırmaktadır.72 Yalnız, bu ismin Hz. Süleymân ile ilgili olduğu, Mantıku't-Tayr'ın Halis Efendi nüshasının başında Ahmed el-Gülşehrî ismine rastlandığı göz önüne, alınırsa adının Süleymân değil Ahmed Gülşehrî olduğunu belirtmek gerekmektedir.73 Şöhreti XVI. yüzyılın sonuna kadar devâm eden Gülşehrî'yi Hulvî Mahmud Cemâleddîn (öl. 1064/1653) Lemezât adlı eserinde Ahi Evren'in halifesi olarak göstermektedir.74 Daha çok eserinde Hz. Celâleddin-i Rûmi'ye bağlılığı onun Mevlevî Tarikatı içinde bulunduğu ihtimâlini de doğurmaktadır.

Mantıku'-t-Tayr her ne kadar Feridüddîn-i Attâr'ın eserinden tercüme gibi görünürse de Gülşehrî eserini aynen tercüme etmemiştir. Eserinde Mesnevî'den, Kabusnâme'den Kelîle ve Dimne'den, bir çok parçalara yer vermiştir.

Şurası unutulmamalıdır ki Mantıku't-Tayr Türkçenin kudretini ölçmek için yazılmıştır. Hemen her bendin sonunda kendi ismine övünerek yer veren şair Türkçeyi ve dilini de ortaya sürmeyi ihmâl etmez. Bunu;

Girü Gülşehrî sözü sâz eyledi
Mantıku't-Tayr'ı hoş âğâz eyledi
(vrk.2/6)

Dünyede bu dâsitânı söyleyen Âhiret esbâbını cem' eyleyen Gör ne dürler dökdi sözler gündüzi Kim murassa' oldı Gülşehrî sözi (vrk. 17/1-2.)

Bir kişi bu dâsitânı eylemiş İlle lafzın key çöpürdek söylemiş Eski bizden hûriye ton eylemiş Bir keçeden aya pîlven eylemiş Vezn-içün lafzun gidermiş harfini Artuk eksük söylemiş söz sarfını Anber-ile saçın ördi sünbülün Gönlegin atlasdan eyledi gülün (vrk. 51/8-12)

Degme bir hoş dâsitân kim eylerüz Sözi Gülşehrî diliyle söylerüz (vrk. 74/6)

Çün teninde almaya şahsûn güher Tagdağı gevher gelüp ana n'ider Her birinün kısmeti rûzındadur Gevheri Gülşehri'nün sözindedür (vrk. 98/9-10)

İncülerden dür-feşânlık idelüm Dürlere gevher-feşânlık idelüm Eyle ter söyleyelüm bu sünbüli Kim okıyan kişinün bitsün dili (vrk. 184/2-3)

Egrilik her kişinün şolı-durur Toğrulık Gülşehrî'nün yolı-durur Sen bu işde tevbe kaçan kılasın Yar Felek-nâme okı kim bilesin Mantıku't-tayr'ı dahı hall eylegil Sözüni şîrîn ü rengîn söylegil (vrk. 243/2-4)

Câhilün sâzın göricek tanlanuz 'İlm-ile Gülşehrî sözin anlanuz (vrk. 278/3)

Yidi yüz on yidi yıl olmış-ıdı Hicrete kim bu gül açılmış-ıdı (vrk. 295/14)

Mantıku't-Tayr'ı ki'Attâr eyledi Pârisîce kuş dilini söyledi Anı Türkî sûretinde biz dakı Sövledük tâzî gibi Tanrı hakı Çün Feleknâme düzetdük şâh-vâr Pârisîce taht u tâc u zer-nigâr Türk dilince dahı tâzîden latîf Mantıku't-tayr eyledük ana harîf Ben bu Türkî defterin çün dürmeyem Pârisîcesiyile degşürmeyem Kimse böyle tonlu söz söylemedi Kimse bundan yig kitâb eylemedi Bunca bâb eylemişem bunda ki hîç Kılmadı Attâr ol fende basıc Şeyh ü şekker hönını key dökmişüz Dürr ü gevher tohmını çok ekmişüz Çün murassa söylenen te'lîfümüz Kimsede utanmaya tasnifümüz Degme'ilme'akl yitüren bizüz Kim Kudûrî nazma getüren bizüz Degme'ilmün sırrını çün söyledük Degmesinde bir risâle eyledük Çün Süleymân Hüdhüd'e kıldı'itâb Kim kıla tasnîf bundan yig kitâb (vrk. 296/3 vd.)

Yanıla kuşlar dilin yüz nâz-ıla Bundan ögrene vü yüz bin sâz-ıla Beni ko kim kuş dilini söyleyem Kim Süleymân'a yüz er ad eyleyem Ter söz ol-durur ki reng-âmîz ola Lezzeti şîrîn ü şûr-engîz ola (vrk. 297/1-4)

Kuş misâli bunda'Attârun-durur Kalanını eyleyen yârun-durur (vrk. 297/10)

Biz bu Gülşen-nâme'de kim eyledük Dükeli'ilm ıstılâhın söyledük Eylemeye kimse bu fenden beyân Kim bu gülşenden bulımaya'ayân (vrs. 297/13-14)

Dökdi Gülşehrî girü dürr ü güher Mantıku't-Tayr'ı tamâm oldı meger Hikmet-ile söyle sözi iy hakîm Istakım hâzâ sırâtun mustakîm (vrk. beyitlerinde görüldüğü gibi Gülşehri'nin Türkçeye tutkunluğu hiçbir şair ve nâsirle kıyaslanamayacak şekildedir. Türkçeye hizmet Gülşehri için bir zevk olmaktadır. Hattâ Türkçe bu hususta Arapça ve Farsçayı bile geride bırakmıştır.

Gülşehri'de gördüğümüz bu şuurlu dil sevgisi devrin diğer şair ve nâsirlerine de ondan sıçramış olabilir. Türkçe yazan diğer sanatkârlar kendi dillerine maalesef bir özür beyânı ile başlarken Gülşehrî bu dille yazmakla övünmekten kendini alamaz. Ahmedî'nin onun bu övünmesine tahammül edememesi belki Türkçeye olan sevgisinden ileri gelmektedir. Gülşehrî:

Sözi Gülşehrî diliyle söylerüz derken, Türkçe yazmakta bir çığır açtığını da ihsas ettirmektedir. Bunun yanında bu mısrada bir milletin sevgisinin de bulunduğunu ayrıca belirtmek gerekmektedir. Bütün bu fikirler Gülşehrî'den sonraki şair ve nâsirlere sıçramış ve Gülşehri'yi asrında, Türkçecilik cereyânının öncüsü durumuna getirmiştir. O'nu, kendisinden sonraki şairlere, bu alanda, bir öncü durumunda görmek gerekir. Belki bir buçuk asır sonra başlayacak olan Türkî-i basît cereyânının ilk mübeşşirlerinden olmak Gülşehrî'ye âittir.

Bu yüzyılda Türkçecilik şuuru içinde eser yazan şairlerden birisi de Erzurumlu Mustafa Darîr'dir.

O;
Dahı cânın Haka fidâ kılmış
Tenini hör u hâkisâr itmiş
Cismini toprağa bulamış
Zâhirini delil ü hör itmiş
İlle kim bâtınını cümlesinün
Kurup konşılığında câr itmiş
Câhın u mertebesin arturmış
Her birin bir büzürgvâr itmiş
Söylemişdür Darîr Türkî dilin
Sec'ini Şi'rine şi'âr itmiş
Tercüme kıldı ne ziyân itdi
Bir hısn kal'a-y-ıdı şâr itmiş
Ol olular giçeliden bugünki güne degin
Resûl yolına çokdur fidî kılan cân u tenîn
Velikin Mısr meliki vü şâh u şeh Berkuk
İmâm-ı a'zam u sultân-ı Mısr u Şâm u Yemen
Muti'-i şer'-i Muhammed muhibb-i âl-i Resû1
Şefik-i-halk hemîşe refik-i'akl u fiten
Katı dürişdi katı tâki şer'i kayim ide
Severdi dîni vü'ilmi vü ehl-i'ilmi igen
Resûlı sevdügi gâyet de sîresin anun
Buyurdı Gözsüz'e kim Türkî dilce söyle sen
Hemîşe mâna dili câna tercümân olsun
Hemîşe Mısr şehinşâhı kâmrân olsun75

beyitlerinde bu mesele üzerinde durmaktadır. Darîr tercüme kılmakla ziyân etmediğini, aksine böyle yapmasıyla bir kaleyi şehir durumuna getirdiğini, Türkçe söylemekle sec'ini şi'rine şiâr ettiğini, fakat asıl eserin Türkçe yazılması için Sultan Berkuk'un kendisini teşvik ettiğini ve emr eylediğini de ilâve etmektedir. Yalnız Mustafa Darîr Siyerini melik Mansur Ali zamanında yazmaya başlamıştır.

Tezkirelerde Kemâl-i Zerd olarak adına rastlanılan, Babinger ve Köprülü'ye göre Bergama'lı Sarıca Kemâl de 1490 yılında Selâtinnâme-i Âl-i Osmân adlı eserinde, tıpkı Şeyhoğlu Mustafa'da olduğu gibi Türkçeyi yerden yere vurur. O;

Gel imdi nazm-ıla keşfeyle esrâr Çü bülbül gülşen içre eyle güftâr Bu Türkî dil be-gâyet sert dildür Söz ehli işbu dilden key hacildür Düzerem Türkîyi Türkî dil-ile Bu dönmez dil ile işbu bilile76

derken Türkçe eser vermenin güçlüğünden bahseder. Türkçe yazdığı eserini dostları içine getirdiği zaman kınandığını da belirten Kemâl-i Zerd, onlara; Acem diline bunlar müşterîdür Buları bil ki Türkiden berîdür

şeklinde cevap vermektedir ki, burada onun diline ne derece sâhip çıktığını da görmekteyiz. Zâten;

Bu Türki Fürsi gibi hûb u terdür77

mısraında, Kemâl-i Zerd'in Türkçecilik şuuru ile eser yazdığı pek açık bir şekilde ortaya çıkmaktadır. O bu karşılaştırması ile Ali Şir Nevâî gibi bir tavrın içine girmekte, Türkçeyi Farsçaya karşı müdafaa etmektedir.

XVI. yüzyılda Türkçe yazmakla övünen bir başka şair de Rum'un Molla Câmii ünvânına kavuşan Lamiî Çelebi'dir. Lamiî yazdıklarına Türkî demektedir. Pek çok eserin sahibi ve mütercimi olan Lâmiî Çelebi Divânında yer alan;

Sen Muhammed âyet ü haydar dili medh ideli
Lâmiî Selmân degül Türkî dilün Hassânı'dur78

beyti ile Türkçede Hassân olduğunu ileri sürmektedir. Bu da onun Türkçe yazmaktan çekinmediğini gösterir. O da Gülşehri, Darîr ve Kemâl-i Zerd gibi Türkçe yazmakla iftiharını haber vermekle ve dil şuuru içinde bulunduğunu ifâde etmektedir.

Âlî'nin haber verdiğine göre Behiştî de Türkçede ilk hamseyi meydana getirmekle övünmektedir. Behiştî'nin eserinin tamamı ile Türkçecilik cereyânı içinde olduğu ve eserini bu şuurla, yazdığını belirtmek gerekmektedir.

Üçüncü olarak Türkçecilik cereyânı içinde gördüğümüz bir kısım şairler ve yazarlar vardır ki bunlar Türkçenin Arapça ve Farsça kelimelerle süslendiği kanâatindedirler. Yukarıda da söylediğimiz gibi Hatiboğlu ile ilk emârelerine rastladığımız bu fikir başta Âlî olmak üzere diğer tezkire yazarlarından bazılarını da içine alacaktır. Belki edebiyat ve dil tarihimiz içinde büyük bir mevki işgal eden Sinan Paşa'yı bile bu fikrin tesiriyle eserler verdiğini söyleyebiliriz. Böylece Türkçecilik cereyânının aleyhine, bir durum ortaya çıkaracaktır. Fakat bu fikirle yola çıkanlar daha sonra Türkçenin anlaşılmakta uzak eserlerin yazılmasına sebep olacaklardır. Belki de Veysî ve Nergisîlerin dili bu fikrin bir devâmı durumundadır. Fakat bu fikirle eser verenler bile yazdıklarına Türkçe demişlerdir. Hatiboğlu, bu fikrin öncüsü olmaktadır. O;

Genc höd budur peygamber sözidür
Kamu sözler gice bu gündüzidür
Yidi yıldur bellemişidüm bunı
Saklarıdum kim toga bir gün güni

Bu'Arab dilini görem söyleyem
Dündürem Türkî dilince söyleyem
Tâ ki gizlü ma'nîler zâhir ola
Kıymeti dürlü cefâ vâfir ola
Yüz hikâyet yüz hadisdür bu haber
Okıyan kişi göre kıla nazar
Kim Resûlullah sözidür bu kelâm
Türki dilde nazm idüp kıldum tamâm
Çün'Arab dilini kıldum tercüme
Sözlerün hâssını sürdüm harcuma
Gözledüm kim bir yirin bulam nâgâh
Eyledüm kılam bunı bana penâh
Nâgehân göredüm ki bu devr-i zamân
Bir nazar ehlin ögüp virdi amân79

beyitlerinde bu fikre yer vermektedir. Hicrî 812 tarihinde 23 yaşında iken Bahrü'l-Hakâyık adlı eserini Karamanoğullarından Mehmed ibn Halil Bey'e sunan Hatiboğlu, her ne kadar Ferahnâmesini ilk defa olarak hicrî 829 yılında Sultan Murâd'a sunmuşsa da, bazı yerlerini değiştirerek bir yıl sonra Karamanoğlu İbrahim Bey'e sunarak bir Karamanoğlu beyliği şairi olarak kalmıştır. Zâten Ferahnâme'nin 172 sahifesindeki;

Türk Dilinde ben bu sözi söyledüm
Terceme kıldum u hem nazm eyledüm
Çün tamâm oldı bu söz kıldum nazar
Söz nizâmın nâsiden kıldum hazer
Fikr idüp gördüm ki bu çarh-ı girân
Kıldı peydâ devr bir sâhib-kırân

Çün sığındum Tanrıya kılmaz gümâm Hamdülillâh bu sözüm oldı tamâm Lîk vâcibdür ki târih konıla Târîh ile biline düşe dile Şâh adına yazdum u nâm eyledüm Üç rebiu'l-âhirde tamâm eyledüm Bil hisâbı çünki sekiz yüz otuz Hicrete geçmiş-idi bu söz Nazm olındı bu söze târih kodum Şâd oluban hâmeyi elden kodum Virdüm adın hem Ferah-nâme i yâr Hem ferah bulur okıyan âşikâr80

beyitlerinde bu durum anlatılmaktadır. Celâleddin-i Rûmi, Nizâmî, Sâdî Şeyh Attar, Dehhânî, Ahmedî ve Şeyhoğlu'nu üstad gösteren Hatiboğlu,

Dürişigör Hatiboğlı bu tuşda Hebâ olmaz emeklerün bu işde81

beytinde, maddî durum bir tarafa, belki Türkçeye yapmak istediği hizmeti de gönlünden geçirmektedir. Ayrıca;

Eger Türki vü tatca vü'Arabca Tefavüt olmaya'ıyş u tarabca81

derken Türkçenin de diğer diller seviyesinde bir dil olduğunu belirtmek ister.

Âlî'yi de aynı fikirler içinde bulmaktayız. O, Künhü'l-Ahbâr'ını 20 yıl düşündükten sonra kaleme almıştır. Eser 1591-98 yılları arasında İstanbul'da yazılmıştır. Uzun bir mukaddime ile dört bölümden meydâna gelmiştir. Müellifin kendinde önceki yazılmış târih kitaplarının hepsini şâmil bir eser verme iddiâsı da vardır. Bu yüzden Künhü'l-Ahbâr'ın "Ümmü'l-Kitab veya Ebu'l-Maârif" olarak zikredilmesini ister. Mukaddime'de eserinin kaynaklarını veren Âlî 130'dan fazla kitâbın eserine kaynaklık ettiğini isimleri ile zikrederse de, 600 kitâbın özü olduğunu da söylemekten çekinmez. Tarih ilmine ve onun yüceliğine de yer veren yazar, zamanından ve devlet adamlarının yanlış tutumlarından şairleri ve sanatkârları korumadıklarından şikâyetçidir. Anadolu'daki cemiyetin hangi ırklara mensûb olduğu üzerinde de durmaktadır. Eserinde:

1. Kâinâtın yaratılışını,
2. Hz. Adem'den itibaren peygamberleri,
3. Umûmî olarak Türk tarihini,
4. Osmanlılarıanlatmış ve 4 bölüm üzre tertib etmiştir.

Âlî'ye göre Yıldırım'a gelinceye kadar şuâradan kimse görülmemiştir. Ancak âşık tarzını devâm ettiren Varsagu-gûy ve ozanların bulunduğu bilinmektedir.82 Künhü'l-Ahbar'da Yıldırım Bâyezîd devrinden başlayarak II. Selîm Han zamânına kadar şairlere yer verilmiştir.

Âlî eserinde Osman Bey ile Orhan Bey ve Sultan I. Murâd Hüdâvendigâr zamanlarında şair ve müelliflerin bulunmadığını ancak bu zamanda "mücerred, sâde-nazma kadir bâzı varsagugûlar" bulunduğunu zikrederse de "şair nâmına bir ferd yog-ıdı" diyerek ancak Bâyezîd zamânında şairlerin görülmeye başladığını söyler.83 Bu zümreden olan Süleyman Çelebi'ye yer vererek tezkiresine onunla başlamıştır.

Âlî de XV. asrın şairlerini ele alırken, Türkçe hususunda nazım ve nesir dilinin "gerek Mevlânâ Şeyhî ve gerek Ahmedî ve gerek bir iki karn sonra gelen Ahmed Pâşâ ve Nizâmî fesâhat ve belâğat n'idügin bilürlendi. Hâlâ ki'amele getürmezler idi, Feammâ Mevlânâ Necâtî anlara nisbet hüsn-i edâya mukayyed idi Ve bi'l-cümle Mevlâna Şeyhî asrınun serâmedi ve zamanenün emirü'l-kelâm-ı müeyyedi idi" derken sâde ve anlaşılır Türkçeyi, süslü Türkçeden ayırıyor ve ikincisini tercih ediyordu. Ayrıca Germiyânoğlu hakkında şu hükümde bulunan Âlî, Germiyân Bey'ini Şeyhî'nin eserlerini anlamayan bir bey olarak gösterir ki doğrudur. Bu husus Osman Bey için de vâkidir. O da okuma-yazma bilmeyen ümmî bir beydir. Âşık Paşazâde bu hususa yer verirken yazı yerine Osman Bey'in kılıç ve kalkanını verdiğini yazmaktadır. İşte bu sebeplerdir ki Anadolu'da Türkçenin muzâhiri ve müdâfaacıları en önce beyler olarak karşımıza çıkarlar. Karamanoğlu İbrahim Bey'in 1277'deki Türkçe müdafii olarak ortaya çıkması zamanla diğer beylerde de görülen bir husustur. Şu hâlde bu devirlerde Türkçenin destekçileri, başka dilleri bilmeyen beyler, talipleri de beylerin yanında Türkçe okuma yazma isteği olan tebaa, müellifleri ise millete faydalı olma ve unutulmama niyetleri taşıyan şair ve müellifler olacaktır. Beylerin tutumu sebebi ile Türkçe yazan şairler gerçekten Türkçenin işlenmesine gelişip serpilmesine hizmet etmişler ve birçok eserler vermislerdir. Âlî Künhü'lAhbâr'ında bu hususla ilgili olarak da şu vak'ayı nakletmekten kendisini alamaz:

"Mevlânâ Şeyhî'asrınun serâmedi ve zamânenün emirü'l-kelâm-ı mü'eyyedi idi Germiyanoğlı nâmındaki hâkim-i rüstâyî ki suhan cevâhirini seng ü meder sanurdı mezbûrûn kasâyid ve eş'ârını fehm itmedügine binâ'en ri'âyetinden ve istimâ'-ı nazmından usanurdı. Menkûldur ki rüstâyî ozan n'idügini bilmezdi. Ozanlardan biri Germiyan-oğlı'na gelmiş:

Benüm devletlü sultânum âkıbetün hayır olsun
Yidügün bal ile kaymak yörüdügün çayır olsun

güftesini okımış. Mîr-i höş-fehm ki mizâcına muvâfık olan mazmûn-ı garîbi fehm itmiş. Ol hör-pâye bezl-i'ata kılup bir şehbâ bağışlamış. Henüz bir höşça söz işitdüm. Fehevâ ve edâsını pesend itdüm. Bizüm Şeyhî hiç bilmezin ne söyler medhimüz itmek ister ammâ güyâ bizi zemmeyler dimiş. Derd-mend Şeyhî işitdügi gibi gamından helâk olmış___ Mevlânâ Ahmedî gayrı bu sebeble Türkî edeyâ râgıb imiş"84

Âlî'nin istihfâfla belirttiği bu hâl, her ne şekilde olursa olsun Türkçenin lehine bir durumdur. O, akdemü'ş-şuâra eblegu'l-bulega Veliyyüddin oglı Ahmed Paşa için "Evvelâ Türkî dilde evsâf-ı kasîde-gûyân-ı râsih-kelâm semtini ol bulmışdur" dedikten sonra "Husûsâ vasl-ı imâlede müstahsenât ü selâseti muhal olan'acîb u garîb elfâzı işbâ' vü imtidâdla itâleden halâs idemeyüp lisân-ı Türkî ki hadd­i zâtında sakî1 ve fesâhat ü belâğati her cihetle nâdir ü kalîldür. Dâ'imâ zebân-ı Fârisîdeki güftâr-ı şehd-âsârla karışdurup ve ahyânen lisân-ı'Arabîde olan'ibârat-ı sükker-bârla alışdurup şîr ü şekkervâr imtizâc-ı pür-revâc-ı hikmet-dişâr virüp edâ-i belîğle söz nazm idememişdür"85 hüküm ve kanâtine yer vermektedir. Ahmed Paşa'nın Türkçe yazmada sade kaldığını söyleyen ve bu yüzden "lâkin'asrına göre üstâd-ı mevhûd ve ol zamân iktizâsınca pâkîze-gûy u sihr-âferîn dinilecek muhterî dinmemişdür" diyen Âlî bu fikri en çok işleyenlerden biridir. Açık Türkçe söyleyen Âlî "evvela Türkî şi're şöhret viren Seyyid-i mezbûrdur" şeklinde Seyyid Nesimî'yi,86 yukarıya aldığımız ibâreden başka "Evvelâ Türkî dilde evsâf-ı kasîde-gûyân-ı râsih-kelâm semtini ol bulmışdur" cümlesiyle Ahmed Paşa'yı, "Lisân-ı Türkîde hamse nâmına kitâblar dimişdi"87 "Vâlid-i büzürgüvârı zebân-ı Fârisîde emlehu'ş-şu'arâ oldugı gibi kendüler lisân-ı Türkîde âbâ vü ecdâdına tefevvuk idüp efsahu'l-bulegâ olmış idi"88 şeklinde Behiştî ve Sultan Süleymân Han Kanûnî'yi birer birer Türkçeye olan hizmetlerini de belirterek vermeden edemez. Ayrıca Kanûnî için "Egerçi ki lisân-ı Türkîdeki gazelleri şöhre-i hıredmendân olup vilâyet-i dâ'ir ü sâ'irde husûsâ ki ebyât-ı pesendîde ve matla'-ı bergüzîdeleri hayli mütekâşirdür"89 demektedir.

Yukarıda da söylediğimiz gibi Âlî, Türkçenin Farsça ve Arapça sayesinde güzelleşeceği fikrini en çok işleyenlerden biridir. O, açık Türkçe söyleyenleri tezkiresinde birer birer ele alıp istihfâf eder bir tavır takınırsa da hakkı teslimden kendisini alamaz. Zâten, tezkiresinde şairleri ele alırken, eserlerinin Türkçe olup olmadığına da dikkat etmiştir. Bu da Âlî'nin tezkiresinin umûmî havâsını vermektedir.

Hülâsa etmek gerekirse; tavâif-i mülûk adını verdiğimiz beylikler devrinde tebaa Türk idi. Selçuklular zamanından beri Anadolu'ya gelmiş ve gelmekte devam eden göçler burasını tamamiyle Türkleştirmişti. Anadalu'ya gelen bu büyük halk kitlelerinin okuma yazma bilip öğrenmesinden tabiî bir şey olamazdı. Çünkü halkın terbiyesi ancak ortaya çıkacak kültür faaliyeti ile mümkün olacaktı. Halkın hattâ beylerin Arapça ve Farsça bilmemeleri cemiyette ortaya çıkan okuyup yazma ihtiyâcı Türkçe eserlerin bir an önce yazılmasını gerektiriyordu. Ayrıca Türkçe eser  vermenin başka sebepleri de vardı. Bunları maddeler hâlinde yazarsak:


1. Pâdişâhların ve emirlerin isteği ile Türkçe eser verme ve onların kültür faaliyetlerini desteklemeleri,

2. Tamamen Türk olan tebaanın Türkçe yazmaya zorlaması ve öğrenme istekleri,

3. Tarîkat büyüklerinin halkı irşâd maksadı ile Türkçe yazıp söylemeleri,

4. Türkçe eser vermekle mensûbu bulundukları millete ilim yönünden hizmet, hayır duâ ile anılma ve unutulmama düşüncesi,

5. Tercüme arzusu yanında, Tatar ve Kırım Türkçesini beğenmeyerek bu şivelerde görülen eserleri Anadolu Türkçesine çevirme gayretleri,

6. Meslek gayreti,

7. Mevzûda çeşitlilik ortaya koyma düşüncesi,

8. İbret için eser yazma,

9. Müelliflerdeki Türkçe şuuru, gibi sebepler bu devir dil yâdigârlarının yazılmasına temel teşkil etmiştir. Bunlara ilâveten bizim tesbit ettiğimiz sebeplerden başka, çeşitli sebeplerle eser yazılmasının da, ihtimâl dâhilinde bulunduğunu belirtmek gerekmektedir.

Ayrıca Türkçenin bu asırlarda iki derdi vardır. Birincisi, gramerinin bulunmayışı; ikincisi, kısırlığı ve nasıl zenginleşeceğidir.

Başta Şeyhoğlu Mustafa, Âşık Paşa olmak üzere Kemâl-i Zerd'den Âlî hattâ Fuzûli'ye90 kadar hemen her şair ve yazarda bu fikir bulunmaktadır. Bunlar içerisinde; bilhassa Şeyhoğlu Mustafa ile Âşık Paşa'da; Türkçenin gramerinin olmadığı ve yapılması gerektiği fikri yer almaktadır. Bu ancak gayret ve sabırla Türkçenin işlenmesine bağlıdır.

Sabuncuoğlu ve Âlî'nin ele aldıkları Türkçenin kısırlığı ve ifâdeden mahrumluğu; ancak Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerle kurtarılabilir. Bu dillerden alınan kelimelerle Türkçe zenginleşecek ve süslenecektir.

Bir de herhangi bir fikir ileri sürmeden Türklüğe ve Türkçeye hizmet aşkı ile eser verenler vardır. Gülşehrî, Kadı Darîr ve Lâmiî gibi şair ve müellifler bu guruba dâhildirler. Bunlarda hissî olarak Türkçe sevgisinin ağır bastığını belirtmek gerekmektedir.

DİPNOTLAR

1 İ. Hakkı Uzunçarşılı; Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınlarından VII. seri sa 2a, TTK Basımevi, Ankara 1969, s. 210.
2 İ. Hakkı Uzunçarşılı; a.e., s. 329.
3 Nihat Sami Banarlı; Dâsitân-ı Tevârih-i Âl-i Osman ve Cemşîd ü Hurşid Mesnevisi, İstanbul 1939.
4 İ. Hakkı Uzunçarşılı; a.e., s. 6.
5 Atsız, Âşıkpaşaoğlu Tarihi, 1000 Temel Eser, Birinci Baskı, Millî Egitim Basımevi, İstanbul 1970, s. 11.
6 Mustafa İsen; Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı, İnceleme-metin, Doktora Tezi, Erzurum 1979, s. 10.
7 İ. Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 45.
8 İ. Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 46.
9 M. Çetin Varlık; Germiyanoğulları Tarihi (1300-1429), Ankara 1974.

10 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 46.
11 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 51.
12 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 56.
13 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 80, 82.
14 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 105.
15 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 113.
16 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 142.
17 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 142.
18 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 143.
19 Hakkı Uzunçarşılı: a.e., s. 139, 144.
20 Erzurumlu Mustafa Darîr; Sîretü'n-Nebî, Topkapı Sarayı Kütüphanesi Koğuşlar Nr.: 993, s. c., vrk. 2a/16-20 beyitler.
21 İ. Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Tarihi I. c., 3. baskı, Ankara 1972, s. 160-161.
22 Muharrem Ergin; Kadı Burhaneddin Divanı, İst. Üniversitesi Ed. Fak. Yayınları, Nr: 2224, Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1980.
23 Nihat Sami Banarlı; Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1971, I. c., s. 440; Sâmiha Ayverdi; Türk Tarihinde Osmanlı Asırları, Damla Yayınevi, İstanbul 1975.
24 Faruk K. Timurtaş; Tarih İçinde Türk Edebiyatı, İstanbul 1981, s. 86.
25 Sadece Mesneviler için bkz, Amil Çelebioğlu; Sultan II. Murâd Devri Mesnevîleri, Doçentlik tezi, Erzurum 1976.
26 Mustafa Canpolat: Ömer bin Mezid, Mecmûatü'n-Nezâir, TDK yayınları, A. Ü. Basımevi, Ankara 1982, s. 11.
27 İ. Hakkı Uzunçarşılı: Osmanlı Tarihi I. c., s. 540-541.
28 Kemâl Yavuz; Şeyhoğlu Kenzü'l-Küberâ ve Mehekkü'l-Ulemâ, Ankara 1991.
29 Şerafettin Turan; Tevârîh-i Âl-i Osman, İbn Kemâl, Türk Târih Kurumu Basımevi, Ankara 1970, s. 37.
30 Mustafa Canpolat; Tıpkıbasımlarıyla Türk Dili ve Edebiyatı Örnekleri, Ankara 1981, s. 9.
31 Hikmet Ertaylan; Behcetü'l-Hadâik fî Mev'izetü'l-Halâyık, tıpkı basım, İstanbul 1960, vrk. 2b/3-11/Yusuf Ziya Öksüz nüshası vrk. 2a/1-10, (Bu nüsha muahhardır. Eserin dili Anadolu sahasına ayarlanmaya çalışıldığı hâlde müstensihin eseri anlayamaması, yanlışlıklara sebep olmuştur).
32 Yazıcoğlu Ahmed-i Bicân; Envâru'l-'Âşıkîn, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1301, s. 3-5.
33 Yazıcoğlu Ahmed-i Bicân; Envâru'l-'Âşıkîn, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1301, s. 3-5.
34 M. Şerafeddin; Mevlânâ'da Türkçe Kelimeler ve Türkçe Şiirler, Türkiyat Mecmûası, İstanbul 1934, s. 112.

35 M. Şerafeddin; a.m.
36 Veled Çelebi (İzbudak); Divân-ı Tilrkî-i Sultân Veled, İst, 1341.
37 Mecdut Mansuroglu; Sultan Veled'in Türkçe Manzûmeleri, İstanbul 1958.
38 Mecdut Mansuroglu; a.e., s. 16-17.
39 Mecdut Mansuroglu; a.e., s. 25.
40 Kemal Yavuz; Muînî'nin Mesnevî-i Murâdiyyesi, Basılmamış Doktora tezi, İstanbul 1977, s. XXVI.
41 Kemal Yavuz; a.e., s. 524, 6313. beyit.
42 Kemal Yavuz; a.e., s. 362, 4327. b.
43 İ. Hikmet Ertaylan; Tabiatnâme, İstanbul 1960, s. 5/9-13.
44 İ. Hikmet Ertaylan; Tabiatnâme, İstanbul 1960, s. 6/1-3.
45 Selahaddin Olcay; Ebu'l-leys Semerkandî, Tezkiretü'l-evliya (Tercümesi), İnceleme-metin-indeks, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1965, s. 90 (vrk. 3b/1-9).
46 Şeyh Mesud bin Osman; Ferhengnâme-i Sâ'di Tercümesi, musahhihi, Kilisli Rifat, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1340-1342, s. 5/29-37.
47 Şeyh Mesud bin Osman; a.e., s. 6/41-58.
48 Sedit Yüksel; Mehmed, Işk-nâme (İnceleme-Metin) A. Ü. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi yayınları: 150, A. Ü. Basımevi, Ankara 1965, s. 72.
49 Vecihe Hatiboğlu; Cerrahiye-i İlhaniye Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Nr: 97, TTK Basımevi, Ankara 1956.
50 Vecihe Hatiboğlu; a.e., s. 1.
51 Vecihe Hatiboğlu; a.e., s. 10, 20.
52 Vecihe Hatiboğlu; a.e., s. 20.
53 Vecihe Hatiboğlu; a.e., s. 27, 28.
54 Vecihe Hatiboğlu; a.e., s. 27, 28.
55 Âgâh Sırrı Levend; Gazavat-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey'in Gazavat-nâmesi, TTK Basımevi, Ankara 1956, 167-184. beyitler.
56 Enverî, Düstûrnâme-i Enverî, Devlet Matbaası, İst. 1928.
57 İ. Hikmet Ertaylan, Bahrü'I-Hakayık, İstanbul 1960, s. 16 (vrk. 5/a8).
58 Mehmet Öztürk; Aşık Paşa, Garîb-nâme, (İnceleme-metin-indeks), Mezuniyet tezi, Eruzurum 1970, Ed. Fak. Araştırma Kitaplığı, Nu. 1970/11, s. 8 (vrk, lb (6-9).
59 Kemal Yavuz; Âşık Paşa, Garib-nâme, I/1, s. 7.
60 Kemal Yavuz; Âşık Paşa, Garib-nâme, II/2, İstanbul 2000, s. 953-954.
61 Kemal Yavuz; Âşık Paşa, Garib-nâme, II/2, İstanbul 2000, s. 955-957.
62 Kemâl Yavuz; Şeyhoğlu, Kenzü'I-Küberâ ve Mehekkü'l-'Ulemâ, Ankara 1991, s. 26-27.
63 Kemâl Yavuz; a.e., s. 27.
64 Kemâl Yavuz; a.e., s. 27-28.
65 Kemâl Yavuz; a.e., s. 28.
66 Kemâl Yavuz; a.e., s. 28.
67 Kemâl Yavuz; a.e., s. 28.
68 Devletoğlu Yûsuf (Balıkesirli); Vikâye Şerhi, Atatürk Üniv. Ktp. Agâh Sırrı Levend Yazmaları Nu: 459, vrk. 2a/4-17, 2b/17, 3a/1-12.
69 İ. Hikmet Ertaylan; Sinan Paşa, Maarif-nâme, İstanbul 1961, s. 25. 26.
70 İ. Hikmet Ertaylan; a.g.e 26 vd.
71 İ. Hikmet Ertaylan; Sinan Paşa, Maarif-nâme, İstanbul 1961, s. 27.
72 Agâh Sırrı Levend; Gülşehrî, Mantıku't-Tayr (tıpkı basım), Ankara 1957, Önsöz, s. 11 vd.
73 Sadettin Kocatürk; Gülşehri ve Feleknâme, Kültür ve Turizm Bakanlıgı, 1000 Temel Eser Dizisi: 90, Ankara 1982, s. 26-27.
74 Agâh Sırrı Levend; Gülşehrî, Mantıku't-Tayr (tıpkı basım), Ankara 1957, Önsöz, s. 11 vd.
75 Erzurumlu Mustafa Darir; Sîretü'n-Nebî, Topkapı Sarayı Kütüphanesi, Koğuşlar Nu: 993, 3. c. vrk. 72b/17-21, 73a/3, 2a/15-20.
76 Fuad Köprülü; Edebiyat Araştırmaları, TTK. Basımevi, Ankara 1966, (Millî Edebiyat Cereyanınm ilk Mübeşşirleri), s. 274.
77 Ali Karamanlıoglu; Türk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, Hareket Yayınları, İstanbul 1972, s. 60.

78 Hamit Bilen Burmaoğlu; Lâmiî Çelebi Divânı, Dok. t. Erz. 1983, s. 117.
79 İsmail H. Ertaylan: Bahrü'l-Hakâyık, İstanbul 1960, s. 16.
80 İsmail H. Ertaylan: Bahrü'l-Hakâyık, İstanbul 1960, s. 16.
81 İ, Hikmet Ertaylan; a.e., vrk. 4b/12.
82 Mustafa İsen; Künhü'l-Ahbâr'ın Tezkire Kısmı, inceleme-metin, doktara tezi, Erzurum 1973, s. 8-9, 1.
83 Mustafa İsen; a.e., s. 8-9, 1.
84 Mustafa İsen; a.t., s, 10.
85 Mustafa. İsen; a. t. s. 25.
86 Mustafa İsen; a.t., s, 18.
87 Mustafa. İsen; a. t. s. 25.
88 Mustafa İsen; a. t., s. 83.
89 Mustafa. İsen; a. t. s. 25.
90 Fuad Köprülü; a.g.e., s, 274-5.

Âşık Paşa; Garib-nâme, Atatürk Universitesi, Özege Kütüphânesi, Âgâh Sırrı yazmaları Nu:

Atsız; Aşıkpaşaoğlu Târihi, 1000 Temel Eser 1. Baskı, Millî Egitim Basımevi, İstanbul 1970. Ayverdi, Sâmiha; Türk Târihinde Osmanlı Asırları, 1. cild, Damla Yayınevi, İstanbul 1975. Banarlı, Nihat Sâmi; Dâsitân-ı Tevârih-i Âl-i Osmân ve Cemşid ü Hurşid Mesnevisi, İstanbul 1939.

Banarlı, Nihat Sâmi; Resimli Türk Edebiyatı Târihi, 1. cild, İstanbul 1971.

Burmaoğlu, Hamit Bilen; Lâmiî Çelebi Dîvânı, Doktora tezi, Erzurum 1985. Canpolat Mustafa-Erimer Kayıhan; Tıpkıbasımlarıyla Türk Dili ve Edebiyatı örnekleri, Ankara 1981.

Canpolat, Mustafa; Ömer bin Mezid, Mecmûatü'n-Nezâir, TDK. yayınları, A. Ü. Basımevi, Ankara 1982.

Çelebioğlu, Âmil; Sultân II. Murât Devri Mesnevileri, Doçentlik tezi, Erzurum 1976. Devletoğlu Yusuf (Balıkesirli), Vikâye Şerhi, Atatürk Üniversitesi, Özege Kütüphânesi, Âgâh Sırrı yazmaları Nu. 499.