Çince ve Hunca kelimeler, Asya hunları ve Türk dili (Çin yazısı ile ilk Türkçe metinler)

ÇİNCE VE HUNCA KELİMELER, c anlı b ahis oyna, ASYA HUNLARI VE TÜRK DİLİ

Hunlara ait birçok kelimenin Çince biçimleri farklı bilginler tarafından Türkçe olarak açıklanmıştır. Tengri, kut, il, törü, yabgu, ordu, sü (ordu), börü (kurt), temir, kural  (silâh), kıngrak (kılıç), kapagçı (kapı muhafızı), bitigçi (yazıcı) gibi Türkçe  kelimeleri kullandıklarını Çin kaynaklarından tespit ettiğimiz Asya Hunlan Türk  devletçiliğinin kurucularıdır. Talat Tekin "Hunların Dili" adlı kitabında bunlardan 17'sini kendi görüşlerini de ekleyerek belirtmiştir. Çince ve Türkçe biçim ve anlamlarıyla bu kelimeler aşağıda gösterilmiştir:

  • çeng-li (gök) tengri (gök, tanrı)
  • ku-tu (oğul) kut(ı) (kut, ilâhî güç; hazretleri)
  • şan-yü/tanhu (geniş ve büyük)
  • tabgu/yabgu (kağan, imparator)
  • king-lu (tören kılıcı) kıngrak (eğri kılıç)
  • yen-çi/yem-çi (hükümdar eşi)
  • eb-çi (eş, zevce)
  • teu-lo (mezar) toplu/tuplu (mezar)
  • tieh-fah (demir) temir (demir)
  • wo-lu-to/ao-tot (karargâh)
  • ordo/ordu (ordu, karargâh)
  • ko-po-çen (kapı muhafızı) kapagçı (kapıcı)
  • pi-te-çen (yazıcı) bitigçi (yazıcı)
  • hsien-çen (ulak) yamçı (ulak)
  • hu-lo-çen (hükümdarı kuşandıran) kurlagçı (kuşandırıcı)
  • ho-la-çen (süvari atlıg/atlag (atlı, süvari)
  • to-po-çen (yaya) tapançı (tabancı)
  • a-çen (sarayın mutfak bölümü) aşçı (aşçı)
  • hu-lo (silâh) kural (silâh)
  • teu-lu/tou-lu (töreye uymak, sadakat) törü/törö (töre, kanun) (Tekin 1993)

Çince Türkçe Ses Benzerlikleri ve Farkları

Yukarıdaki sözlerden son dokuzu Tabgaç dönemine (M.S. 338-557) aittir. Çincede r sesi bulunmadığı için Türkçe sözlerdeki r, ya / ile gösterilir veya hiç gösterilmez:

  • çeng-li / tengri,
  • king-lu / kıngrak,
  • wo-lu-to / ordu,
  • teu-lu / törii,
  • tieh-fah / temir.
  • İl, tuğ, börü gibi Türkçe sözlerin de Çince biçimleri, Hunca kelimeler olarak Çin kaynaklarında yer almaktadır (Kafesoğlu 1996)

Çin kaynaklarında geçen Hyung-nu (Hun) kelimelerinin sayısı Pulleyblank'a göre 190'dır. Maenchen-Helfen ise yüzlerce kelimeden bahseder (Tekin 1993: 9). Şu halde Çin kaynaklarında açıklanması gereken daha pek çok Hunca söz vardır.

Çin Yazısı İle İlk Türkçe Metinler

Çince Türkçe Ses Benzerlikleri ve Farkları, Çin Yazısı İle İlk Türkçe Metinler

Çin sülâlesi tarihinde, M.S. 329'da geçen bir olay vesilesiyle, Çin karakterleriyle tespit edilmiş iki cümle vardır. Çin sülâlesi tarihi Çin-şu, 10 karakterden oluşan bu cümlelerin (beytin) Hunca olduğunu belirttiği gibi her karakterin Çince anlamını da vermiştir. Olay Çin-şu'da şöyle anlatılmıştır:

"Hükümdar Şi Lo, Hsiung-nu'lara mensup Ho kabilesinden geliyordu. Başka bir Hsiung-nu lideri Liu Yao da Şi Lo'nun rakibi idi. Liu Yao, Kuangçu'nun on birinci yılında (329) ordusu ile geldi ve Lo-yang'ı kuşattı. Şi Lo, hemen Liu Yao ile savaşmak istiyordu. Fakat buyruğu altındaki kumandanların hiçbiri bu fikri uygun bulmadı. Şi Lo, bunun üzerine çok sevdiği ve saydığı Hintli rahip Fo-t'u-teng'e danıştı. Fo-t'u-teng daire biçimindeki bir çanı salladı ve çıkan sese göre Ho dilince şu kehanette bulundu:

Siu-k'i t'i-li-kang puh-koh kü-t'u-tang

Siu-k'i Ho dilinde 'ordu', t'i-li-kang da 'çıkmak' anlamındadır; puh-koh Liu Yao'nun ünvanıdır, kü-t'u-tang da 'tutmak, yakalamak' demektir. Bu sözcükler toplu olarak 'Ordu savaşmak için çıkacak ve Liu Yao'yu tutacak' anlamına gelir." (Tekin 1993: 37).

Hintli rahip Fo-t'u-teng'in Hun dilindeki kehanetini gösteren Çince karakterler iki ünlü Sinolog tarafından aşağıdaki şekilde seslendirilmiştir (Tekin 1993: 40, 53):

  1. B. Karlgren : siog tieg t 'iei lied kang b 'uok kuk g 'iu t 'uk-tang
  2. E. G. Pulleyblank: sux-keh the-let-kang buk-kok goh-thok-tang

Şiratori (1902), Ramstedt (1922), Bazin (1948), Gabain (1950), Tekin (1993) gibi Türkologlar, 10 karakterlik bu ibarenin Hun Türkçesindeki biçim ve anlamını bulmaya çalışmışlardır.

  • Ramstedt'in bulduğu biçim ve anlam şöyledir: Süke tahkıng (talıkang) bü'güg (ügeg) tutang = Savaşa çıkın, bügüyü t düşman hükümdannı) tutun! (Tekin 1993: 39-40).
  • Talat Tekin'in bulduğu biçim ve anlam ise şöyledir: Sü:ke tılıkang bugukgı tuktang = Savaşa çıkın, Buguk'u (küçük geyiği veya liderciği) tutun! (Tekin 1993: 46-53).

Gerek Ramstedt, gerek Tekin Doğu Huncaya ait bu ibarenin 1-r (Bulgar-Çuvaş) Türkçesine ait olduğu görüşündedirler; çünkü Köktürkçedeki taşıkmak (çıkmak) kelimesi burada talıkmak / tılıkmak biçiminde, yani ş yerine / ile geçmektedir (Tekin 1993: 53-55).

Çincedeki Türkçe Kelimeler

Türkler ve Türk dili için bu ibarenin önemini şöyle belirtebiliriz:

  • Çinceleşmiş bir söylenişle de kaydedilmiş olsa, bu iki cümle Türkçe olarak tespit edilmiş bulunan en eski (M.S. 329) cümlelerdir; üstelik keli melerin anlamları da Çince olarak verilmiştir.
  • Hükümdar Şi-lo'nun Hyung-nu'ların Ho boyundan olduğu ve cümlelerin de Ho dilinde söylendiği Çin kaynağında açıkça ifade edilmiştir. Dört kelimelik iki cümle Türkçe olarak okunup açıklanabildiğine göre Hyung Nu'ların Türklüğünden de şüphe etmeye gerek yoktur.
  • Hükümdar Şi-lo, büyük Hun hanedanı 216'da yıkıldıktan sonra Kuzey Çin'de kurulan küçük ve kısa ömürlü Hun devletlerinden biri olan 2. Cao devletinin hükümdarıdır. Şi-lo, doğu Hunlarından idi. Demek ki büyük Hun hanedanından sonraki küçük Hun devletlerinde de Hun Türkçesi kullanılmaya hiç olmazsa bir süre devam etmiştir.
  • Bütün Hunların olmasa bile en azından Doğu Hunlarının Türkçesi bir l r Türkçesi idi. Ş yerine l, z yerine r kullanılması daha sonraki Bulgar ve Çuvaş Türklerinin özelliğidir. Moğolca da bir l-r dilidir. Bulgar ve Çuvaşlar dışındaki bütün Türklerin dili ş-z Türkçesidir.

Kaynakça: Togan (1946), Emel Esin (1978), Taner Tarhan (1979), Yılmaz Öztuna (1990), Salim Koca (1990), Abdülhalûk Çay ve İlhami Durmuş (2002) Sakaların Türk olduğu görüşündedirler (Çay-Durmuş 2002: 483-486).

Türkçe kökenbilim sözlüğümüzden yararlanmak için TDH Türkçe Sözlüğü bölümüne bakabilirsiniz. Türkçe ve Göktürkçe başlığı altındaki yazılarımız da ilginizi çekebilir.

Yorumlar (0)