Eski Anadolu Türkçesinde Fiil Çekimleri, Eski Anadolu Türkçesinde Fiiller

Eski Anadolu Türkçesinde Fiil Çekimleri, Eski Anadolu Türkçesinde Fiiller

Eski Anadolu Türkçesinde bugünkü g kip de kullanılmıştır1. 

1- Görülen Geçmiş Zaman :  

Bütün kişilerde yuvarlak şekli kullanılmış (-du, -dü) yalnız Tekil 3. kişide hep düz şekli kullanılmıştır (yazdum, yazdı, yazduk) . 

2- Görülmeyen Geçmiş Zaman:  Bütün kişilerde düz şekli kullanılmıştır (-mış, -miş). Bazan    (-up) zarf fiil eki de kullanılmıştır (okumışam, gelüpdür = gelmiştir). 

3- Şimdiki Zaman :   Ayrı bir ek kullanılmamıştır. Geniş zaman ve istek ekleriyle karşılanmıştır. 

4- Geniş Zaman :   Bütün kişilerde yuvarlak şekli kullanılmıştır (-ur, -ir). Şimdiki zaman için de kullanılmıştır. Geniş zaman bazan istek ekiyle de karşılanmıştır. 

5- Gelecek Zaman :  İki şekli vardır:  1- -ısar, -iser şekli (gelisersin)  2- - se + gerek şekli ( gelse gerek)  Bazan istek eki de kullanılmıştır.                                               

 1Karamanlıoğlu, Ali. Türk Dili, dergah yayınları, İstanbul, 1985. s. 136.

6- İstek :   -a, -e (gelevüz = gelelim) 

7- Şart :   -sa, -se (gelsenüz) 

8- Gereklilik :  Ayrı bir eki yoktur (sa + gerek) şekli kullanılmıştır.  (gelse gerek = gelmeli) 

9- Emir: Emir için bir ek yoktur. Fiil köklerine emir için kullanılan şahıs ekleri getirilerek kullanılmıştır. (tutsun, tutun, tutsunlar, tutayım, tutalum) . 

Eski Anadolu Türkçesi Ses Özellikleri, Eski Anadolu Türkçesi Kelime Yapımı

Eski Anadolu Türkçesi Ses Özellikleri, Eski Anadolu Türkçesi Kelime Yapımı

Huda Hasan Mşiri

Gerek Eski Anadolu Türkçesi, gerekse Anadolu ağızları, Oğuzcanın karakteristik özelliklerini taşır. Meselâ Kâşgarlı‘nın Oğuzca için zikrettiği t>d, d>y değişmeleri, kelime başında b>m değişmesinde b‘lerin korunması, g düşmesi gibi özellikler, Eski Anadolu Türkçesinde ve Anadolu ağızlarında ortaktır. Eski Anadolu Türkçesinde, meselâ görülen geçmiş zaman ve bazı hâl eklerindeki d‘li şekiller, sadece ağızlarda değil imlâya rağmen bugün aydın konuşmasında bile yaşamaktadır. Eski Anadolu Türkçesinde kelime başında k>g değişmesinin varlığı, bazı eserlerde kullanılan özel işaretle (üç noktalı kef, çift keşideli kef) anlaşılıyor. Eski Anadolu Türkçesi, bu bakımdan da Anadolu ağızlarıyla birleşir. Bütün bu özelliklerin, Oğuzcayı karakterize ettiği için Eski Anadolu Türkçesi ve Anadolu ağızlarında ortak olması tabiîdir.. Eski Anadolu Türkçesinin, ağızların ancak bir kısmı ile ortak olan özellikleri nelerdir? Bu özellikleri iki grupta toplamak istiyorum. Birinci gruptakiler Eski Anadolu Türkçesine özgü, önceki yazı dillerinde bulunmayan özelliklerdir. İkinci grup özellikler ise Eski Anadolu Türkçesi ve önceki yazı dillerinde ortaktır. Eski Anadolu Türkçesinde seslilerde görülen en büyük özellik uyum konusudur:

1- Kalınlık- İncelik Uyumu : Bu uyum kuvvetlidir. İlgi eki ki de uyuma uyumuş ve kalın şekli kullanılmıştır. (başundağı). 2-Düzlük- Yuvarlık Uyumu . Bu uyum zayiftir. Bu: A: kelime sonundaki g ve ğ'ların düşerde bir önceki sesliyi yuvarlaklaştırmasından olmuştur. (ayrığ--- ayru). B: Dudak Sessizleri b, p, m ve Diş- dudak sessizleri v,f 'nin yuvarlaklaştırıcı tesiriyle olmuştur. (demür, kirpük). C: Yapım eklerindeki yuvarlak seslerin tesiriyle yuvarlaklaşma olmuştur. (içerü, dikensüz). Ç: Bazı kelimeler de daima yuvarlak yazılmıştır (berü, karşu, kendü). 3- Düzleşme : A: Bazı kelimelerin seslileri düzelmiştir (mu---mı). B: Bazı kelimelerin ilk şekilleri yuvarlak olduğu halde son ekler düz olarak kalmıştır. (okı-). C: Belirme soru 3. şahıs iyelik ekleri, görülen geçmiş ve öğrenilen görülmeyen geçmiş zamanın 3. şahıs ekleri daima düz kullanılmıştır. (gelür, oturdı, bulmış). 4- İnceleme : İçinde ç, ş, y sessizi bulunan bazı kelimelerin seslileri incelemiştir. (yorı--- yürü) 5-Birleşme Yanyana gelen iki kelimenin son ve ilk harflerindeki sesliler tek sesli halinde birleşmişlerdir. (ne için—niçin/ şu imdi—şimdi).

Sesli Harfler Eski Anadolu Türkçesinde bulunan sesliler şunlardır: a,e,ı,i,o,ü,u,ö ayrıca bir de kapalı e'nin varlığı düşünülebilir. Bugün (e) ile yazılan kelimelerin çoğu Eski Anadolu Türkçesinde (i) ile yazılmıştır. (dimek—demek, virmek---vermek).

Sessiz Harfler Eski Anadolu Türkçesinde diğer sessizlere ilave olarak bugün kullanılmayan (h) ve(ñ) sessizleri vardı. (irah, deñiz ). Sessiz Değişmeleri Bugün görülen sessiz değişmelerinin büyük bir kısmı Eski Anadolu Türkçesi devresinde olmuştur. Bir kısmı ise bu devrede henüz gerçekleşmemiştir. Bu gibi hallerde sessiz aslı şekillerini muhafaza etmektedir. 1- b değişmesi A) b---v (eb--- ev) B) b harfinin deşmesi (bolmak---olmak) 2- d---y değişmesi (adak---ayak/ bod---boy) 3- g/ğ ---v değişmesi (gügercin--- güvercin / soğuk--- sovuk) 4- g---ğ değişmesi (eğri --- eğri) 5- g/ğ düşmesi Bir hecede fazla olan kelimelerin sonundaki g/ğ'ler düşmüş ve bazılarında bir önceki sesi yuvarlaklaştırmıştır. (çerig—çeri/ arığ--aru) yapım ve çekim eklerinde de düşmüştür. (korkgu--- korku). 6- k---g değişmesi (kelmek--- gelmek) 7- k---h değişmesi (çok--- çoh/ yıkmak---yıhmak)

L düşmesi (olturmak--- oturmak) 9- t---d değişmesi Kelime başında t/d sesleri karışıktır. Umumiyetle Eski Türkçedeki (t)'ler Eski Anadolu Türkçesinde (d) olmak beraber (t)'li kalan kelimeler de vardır. (ter) 10- y düşmesi (bazen görülür ) (yılan--- ılan/ yırlamak --- ırmak ). 11- n yardımcı sessiz olarak türemiştir. Yalnız bular zamirine ilave edilmiştir. (bular—bunlar) Diğer Sessiz Olayları da Şunlardır : 1- Sessiz Uyumu Ekler kök arasında sadalı sadasızlık bakımından uyumu yoktur. (işden) 2- Sessiz yer değiştirmesi (az görülür) (yaprak—yaprah/ tavran--- tarvan) 3- Sessiz ikileşmesi (s sesinde çok görülür) (ası---assı/ usu---ussu) 4- Sadalılaşma Sadasız iki sesli arasında sadalılaşmıştır. (yaratmak--- yaradan / artuk--- artuğı) 5- n--- m değişmesi (konşu--- komşu/ gönlek--- gömlek) III- Şekil Özellikleri İsim Hal Ekleri 1- Belirtme Eki : (-ı, -i)

Kolı, gözi, 1. ve 2. kişilerde bazan eksiz kullanmıştır, (gönlüm aldı). 3. kişi iyelik eklerinden sonra (n) şeklinde kullanmıştır, (başın urdı). Yönelme ekiyle de belirtme hali ifade edilmişti (kıssa-yı Yusuf'a bünyada idelüm). 2- Yönelme Eki : (-a, -e) 3- Bulunma Eki : (-da, -de) 4- Ayrılma Eki : (-dan, -den) 5- İlgi Eki : (-un, -ün, -ın, -in) (at---- atun/ Mustafa--- Mustafa'nun) 6- Eşitlik Eki: (-ca, -ce, -ça, -çe) 7- Vasıta Eki: (-n) 8- Yön Eki : (-ra, -re, -aru, -erü) (sonra, içerü) 9-Çokluk Eki: (-lar, -ler)1 İyelik Ekleri : Tekil 1. kişi : -m, -um, -üm (el---elüm/ kapu---kapum) Tekil 2. kişi : -n, -un, -ün (el—elüm/ kapu—kapun) Tekil 3. kişi : -ı, -i, -sı, -si (el---eli/ kapu--- kapusu) Çoğul 1. kişi : -muz, -müz, -umuz, -ümüz (el- elümüz/ kapu—kapumuz) Çoğul 2. kişi: -nuz, -nüz, -unuz, -ünüz (el---elünüz/ kapu--- kapunuz) Çoğul 3. kişi : -ları, -leri

1 Caferoğlu, Ahmed. Türk Dili Tarihi 2. Baskı Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi yayınları İstanbul, 1974 s.33.

(el---elleri/ kapu---kapuları)

1- Gösterme ları: Bu, şu, o, şol, ol, uşbu (işbu) 2- Belirsizlik ları: bir, birkaç, iki üç, kamu, her, herbir, her nice, hep, hiç, cümle, değme, ne, nice, kankı, dükeli, fülan. 3- Soru ları : ne, nice, kaç, kankı Zarf 1- Zaman Zarfları Bugün, dünle, düngün, ahir, gice, güce gündüz, yarın, şimdi, girü, indi, imdi, çü, öün, son, sonra, evvel, irte, ilkin, lahza, ön, pes ve sol, ol, her, gah, dem, şöl dem, ol dem, her dem, subh dem, bir ay, bu gice, kaçan, hemiş, nice bir, -a dek, -a değin, -dan berü, -dan girü. 2- Yer Zarfları Karşu, ara, girü, içerü, kanda, kançaru, anaru, berü, aşaga, ilerü, ırak, yukarı, tapa, taşara, öte. 3- Nasıllık – Nicelik Zarfları : Öyle, böyle, şöyle, öyle kim, böyle kim, şöyle kim, bu denlü, şu denlü, bu resme, şu resme, ol resme, buncılayın, ancılayın, bencileyin, sizcileyin, sencileyin, nice, niceme, yalnız, ansuzun, bellü, seraser, hoş ve dürlü dürlü, saf saf, pare pare, halka halka. 4- Azlık – Çokluk Zarfları : Çok, biraz, bir katre, bir avuç, bir zerre, bir arapa, bol, külli, deste, deste, katre katre, bin bin.

5- Gösterme Zamirleri: Bu, şu, o, ol, şol, bular, şular, olar. 6- Belirsizlik Zamirleri: Kimsene, kamusı, kangısı, ayruk, özgeler. 7- İlgi Zamirleri : -ki, -kı, (-gı) 8- Kişi Zamirleri: Ben, sen, o, ol, biz, siz, olar. 9- Dönüşlülük Zamirleri: Öz, kendü, kendüz.1 Edat : 1- Çekim Edatları : Gibi, içün, ile, bile, berü, birle, girü, sonra, özge, sanki, benzer, üzre. 2- Bağlama Edatları : Kim, ile, fakat, zira, çün, çünki, eger, gerçi, meger, illa, likin, velikin. 3- Soru Edatları : Ne, nice, neden, ne için, niçin, kanı, kanda, kandan. 4- Denkleştirme Edatları : Ya, yahud 5- Çağırma Edatları : İ, iy, ya, eya, -a, -ya. 6- Ünleme Edatları:

Emre, Ahmed Cevdet. Türk Dilbilgisi, TDK gramer kolbaşısı, cumhuriyet matbaası İstanbul, 1999. s. 66.

Ah, heyhat, heyhey, aman, eyvah, vah, ha, vay. 7- Gösterme Edatları : Uş, uşda, uşbu, işbu1

Eski Anadolu Türkçesi > Kelime Yapımı

I- İsimdem İsim Yapan Ekler

1) –an, -en : gelen 2) –cı, -ci, -çı, -çi : daima düzdür (kapucı, okcı) 3) –cuk, -cük, -cuğaz, -cüğez: daima yuvarlaktır (kısacuk, kızcuğaz). 4) –ıncı, -incü: daima düzdür (onıncı, üçinci) 5) –layın, -leyin, -cılayın, -cileyin: (bencileyin ) 6) –lık, -lik, -luk, -lük : (togrılık, nazüklük) 7) –lu, -lü: daima yuvarlaktır: (bahtlu) 8) –rak, -rek: (ulurak, yigerk). 9) –suz, -süz: daima yuvarlaktır: (başsuz)2

II- İsimden Fiil Yapan Ekler

1) –a, -e : (yaşa-) 2) –al, -el: (boşal-, yönle- ) 3) –ar, -er, -r : (agar-, göger-, karar- ) 4) –da, -de: (hırılda-, ünde- ) 5) –ı, -i: (bayı-, berki- ) 6) –L : (kısal- )

1 Emre, Ahmed Cevdet. A.g.e., s. 67. 2 Gülsevin, Gürer. Erdoğan Boz. Eski Anadolu Türkçesi 2006. s. 130.

7) –la, -le : (bağla-, -işle) 8) –sa, -se, -mse: (susa-) III- Fiilden Fiil Yapan Ekler : 1) –k : ( turuk-, duraklamak ) 2) –y : ( koy-) 3) –ar, -er (çıkar- ) 4) –ur, -ür (yitür- ) 5) –dar, -der (gönder- ) 6) –dur, -dür (yağdur-) 7) –gur, gür (irgür- ) 8) –t (arat-) 9) –z (utuz-) 10) –ş (göriş-) 11) –n (urın-) 12) –L (dökil-)

IV- Fiilden İsim Yapan Ekler : 1) –aç, -eç (güleç) 2) –ak, -ek (bıçak) 3) –ç (ilenç) 4) –daş, -deş (karındaş ) 5) –gu, gü (kaygu) 6) –guç, -güç (aldaguç- aldatıcı) 7) –gun, gün (argun ) 8) –ıcı, -ici (alıcı) 9) –iş, -ış (bakış)

10) –k, -uk, -ük (adak, çözük) 11) –m (toyum) 12) –ma, -me (demge) 13) –mak, -mek (olmak) 14) –n (düğün) 15) –t (binit) 16) –u, -ü, -i, -i (bilü, ayıru)1

Fiiler

1) –a, -e (çıka- ,gel- ) 2) –alı, -eli, -alıdan, -eliden ( ideli) 3) –arak, -erek, -urak, -ürek (gezerek) 4) –dukda, -dükde (oldukda) 5) –dukça, -dükçe (umdukça) 6) –dugınca, -dügince (döndügince) 7) –dugında, -düginde (gördüginde) 8) –ıcak, -icek (çekicek) 9) –ınca, -ince (olınca) 10) –iken (ister iken) 11) –madın, -medin (gemedin) 12) –mazdın ön ( sürmezdin ön) 13) –u, -ü, -ı, -i (aglayu) 14) –up, -üp (bakup) 15) –uban, -üben ( gerüben) 16) – ubanı, -übeni ( kalkubanı)

1 Gülsevin, Gürer. Erdoğan Boz. Eski Anadolu Türkçesi 2006. s. 130.

17)–ubanın, -übenin ( diyübenin)

Fiiler 1- Geniş Zaman Fiileri : -ar, -er, -ur, -ür (akar) Olumsuz şekli de kullanır -maz, -mez (yaramaz)

2- Geçmiş Zaman Sıfat Fiileri : -duk, -dük, -mış, -miş (bildük, toğmış)

3- Şimdiki Zaman Sıfat Fiileri : -an, -en (turan, seven)

4-Gelecek Zaman Sıfat Fiileri : -acak, -ecek, -ası, -esi (gelecek, sığınası) 1

Fiil Kişi Ekleri

1- Geniş zaman, görülmeyen geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, istek ve gereklilik kiplerinde kullanılan kişi ekleri şunlardır2: Tekil 1. kişi : -am, -em -van, -ven (-vanın, -venin) Tekil 2. kişi : -sın, -sin Tekil 3. kişi : -dur, -dür (-durur, -dürür) Çoğul 1. kişi : -uz, -üz (-vuz, -vüz) Çoğul 2. kişi: -sız, -siz Çoğul 3. kişi : -lar, -ler

2- Görülen geniş zaman ve şartta kullanılan kişi ekleri de şunlardır: Tekil 1. kişi : -m

1 Levend, Agah Sırrı. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1972, s. 82. 2 Gülsevin, Gürer. Ardoğan Boz. Aski Anadolu Türkçesi 2006 . s. 135.

Tekil 2. kişi : -n Tekil 3. kişi : Çoğul 1. kişi : -k, -k (-vuz, -vüz) Çoğul 2. kişi: -nuz, -nüz Çoğul 3. kişi : -lar, -ler

3- Emir kipinde kullanılan kişi ekleri de şunlardır: Tekil 1. kişi : -ayın, -eyin -ayım, -eyim (-ayum, -eyüm) Tekil 2. kişi : -gıl, -gil Tekil 3. kişi : -sun, -sün (-durur, -dürür) Çoğul 1. kişi : -alum, -elüm Çoğul 2. kişi: -n, -un, -ün, -nuz, -nüz Çoğul 3. kişi : -sunlar, -sünler

Kaynaklar  1- Caferoğlu, Ahmed. Türk Dili Tarihi 2. Baskı Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi yayınları İstanbul, 1974.  2- Emre, Ahmed Cevdet. Türk Dilbilgisi, TDK gramer kolbaşısı, cumhuriyet matbaası İstanbul, 1999.  3- Ergin, Muharrem. Türk Dilbigisi, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi yayınları İstanbul 1972.  4- Gülsevin, Gürer. Erdoğan Boz. Eski Anadolu Türkçesi 2006.  5- Karamanlıoğlu, Ali. Türk Dili, dergah yayınları, İstanbul, 1985.  6- Korkmaz, Zeynep. Selçuklu Çağı Türkçesinin Genel Yapısı Timurtaş, Faruk, Osmanlı Türkçesi Grameri, 5.

Baskı, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi yayınları, İstanbul 1985.  7- Korkmaz, Zeynep. Türk dili Üzerine Araştırmalar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1995.   8- Levend, Agah Sırrı, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1972.  9- Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi .