Türk Lehçelerinin Sınıflandırılması pdf, Türk Lehçeleri, Lehçeler / Dr. Ufuk Tavkul

Türk Lehçelerinin Sınıflandırılması, Türk Lehçeleri, Lehçeler / Dr. Ufuk Tavkul

Türk Lehçelerinin Sınıflandırılması, Türk Lehçeleri, Lehçeler / Dr. Ufuk Tavkul

TÜRK LEHÇELERİNİN SINIFLANDIRILMASINDA BAZI KRİTERLER pdf indir

TÜRK LEHÇELERİNİN SINIFLANDIRILMASINDA BAZI KRİTERLER pdf indir.pdf

Lehçe ve Şive Nedir? Kısaca Anlamı ve Açıklaması

Bir dilin tarihi, bölgesel, siyasi sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan kolu, diyalekt. Kırgız Lehçesi, Kazak Lehçesi vb.

Doğu Türkçesi, Türk lehçeleri,  türk dilleri,  kuzeybatı türk lehçeleri,  güneybatı oğuz grubu türk lehçeleri,  türk lehçe grupları,  batı türk dilleri,  oğuz türkçesi,  güney sibirya grubu lehçeleri, Kuzey Türkçesi, Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi, Azeri Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Batı Türkçesinin Gelişmesi, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlıca, Türkiye Türkçesi, Türk dilinin tarihi gelişimi, Türkçenin tarihi gelişimi, eski 

Sibirya'dan Doğu Avrupa'ya kadar uzanan çok geniş bir coğrafya üzerinde yaklaşık 200 milyon kişi tarafından konuşulmakta olan Türkçe'nin tarih boyunca pek çok lehçe, şive ve ağızlara ayrılmış olması, bu lehçelerin linguistik esaslara göre tasnif edilmesini Türkoloji biliminin önemli meselelerinden biri haline getirmiştir.

Türk lehçelerinin sınıflandırılması meselesi ile ilk uğraşan araştırmacının 11. yüzyılda Divanü LugatitTürk'ü yazan Kaşgarlı Mahmud olduğu anlaşılmaktadır. Eserinde kendi çağında yaşayan Türk boylarını doğu ve batı olmak üzere kabaca iki gruba ayıran Kaşgarlı Mahmud, Hakaniye adını verdiği doğu grubuyla Karahanlılar, Kaşgar ve Balasagun civarındaki yazı dilini kastederken, Karluk, Çigil, Yağma, Tohsı ve Uygur lehçelerini de buna dahil etmiştir. Kaşgarlı Mahmud'a göre batı grubuna bütün Oğuz lehçeleri, Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar lehçeleri girmektedir.1

Çağdaş Türk lehçelerinin sınıflandırılması denemeleri 19. yüzyıl başlarından beri devam etmektedir. Türk lehçelerinin tasnifi denemeleri beş bölüm halinde incelenebilir. Bunlar:

1. Radloff'a kadar olan tasnif denemeleri
2. Radloff'un tasnif denemesi
3. Samoyloviç'e kadar olan tasnif denemeleri
4. Samoyloviç'in tasnif denemesi
5. Samoyloviç'ten sonraki tasnif denemeleri

Türk lehçelerinin ilk tasnif denemelerinden birini yapan Berezin 1849 yılında yaptığı çalışmada Türk lehçelerini söz başında tveya dsesinin bulunması, şimdiki zamanın kurulması gibi kriterlere dayanarak üç gruba ayırmıştır. Bunlar:

1.Çağatay veya Doğu Grubu (Türkistan)
2.Tatar veya Kuzey grubu (Kıpçak)
3.Türk veya Batı grubu

Radloff'un Tasnif Denemesi

1837 yılında Almanya'da doğan ve Berlin Üniversitesi'nde HindAvrupa dilleri öğrenimi gören Wilhelm Radloff, hayatının gençlik döneminde Rusya'ya gider ve Rusya vatandaşı olarak hayatının geri kalan kısmını orada tamamlar. Altay bölgesindeki Barnaul şehrinde kalan Radloff Sibirya'da yaşamakta olan Türk boyları arasına pek çok seyahat yapar ve bu arada Türk lehçelerini öğrenmeye başlar. Daha sonra Kazan'a giderek Tatar, Başkurt ve Kazak Türkçelerini öğrenen Radloff Türk boylarının dilleri, folklorları ile ilgili pek çok antropolojik malzeme derler. 1883 yılında St. Petersburg'a taşınan Radloff Rusya Bilimler Akademisi'ne girer ve yıllar boyunca derlediği malzemeyi yayına hazırlamaya başlar.2

Türk dilbiliminin kurucusu W. Radloff'un 1882 yılında Leipzig'de yayımlanan "Phonetik der nördlichen Türksprachen" (Kuzey Türk dillerinin fonetiği) adlı eserinde yer alan Türk lehçelerinin ses özelliklerine göre tasnifi, daha önceki tasnif denemelerine nazaran çok daha bilimsel ve ayrıntılıdır. Radloff Türk diyalektlerini dört gruba ayırmaktadır:

I. Doğu Diyalektleri 1Asıl Altay diyalektleri

aAltay

bTelevüt 2Baraba diyalekti 3Kuzey Altay diyalektleri

aLebed

bŞor

4Abakan diyalektleri

aAsıl Abakan diyalektleri Sagay, Koybal, Kaç

bYüs, Kızıl

5KüyerikÇolım, 6Soyon 7Karagas 8Uygur

II. Batı Diyalektleri 1Kırgız diyalektleri

aKarakırgız

cKarakalpak 2İrtiş diyalektleri

aTuralı

bKuvurdak

cTobol, Tümen 3Başkurt diyalekti

aOva Başkurtçası

bDağ Başkurtçası 4Volga (Kuzey Rusya) diyalektleri

aMişer
bKama
cSimbir
dKazan
eBelebey
fKasım

III. Orta Asya Diyalektleri

1Tarançı 
2Hami 
3Aksu 
4Kaşgar
5Çağatay diyalektleri

aKuzey Sart 
bHokand
dBuhara
eHive 


IV. Güney Diyalektleri 

1Türkmen 
2Azerbaycan

3Kafkasya diyalektleri (KaraçayMalkar, Kumuk) 4Anadolu diyalektleri (HüdavendigârBursa, Karaman) 5Kırım diyalekti (Karaim) 6Osmanlı diyalekti
Radloff'un tasnifi yalnızca dilleri değil lehçe ve diyalektleri de içine alması bakımından oldukça ayrıntılıdır. Radloff dört ayrı gruba soktuğu lehçelerin fonetiği hakkında geniş bilgiler vermiştir. Ancak Radloff'un türlü lehçeler için verdiği ses özellikleri ayırt edici nitelikte özellikler olmayıp, niteleyici özelliklerdir.

Radloff'un Türk dillerini (diyalektlerini) sınıflandırmasını şöyle tenkit edebiliriz:

1Tasnifte Türk lehçeleri ayırt edici fonetik ölçütlere göre gruplandırılmamış, coğrafî bir sınıflandırmadan sonra, her grubun ses özellikleri belirtilmiştir.

2Bu yöntemin bir sonucu olarak belli bir gruba aitmiş gibi görünen özellikler başka bir grubun da özellikleri olmaktadır.

3Tasnifte Yakutça ve Çuvaşçaya yer verilmemiştir.

G. J. Ramstedt'in Tasnif Denemesi

Fonetik esaslara ve coğrafî konumlarına göre Türk lehçelerini beş grup altında sınıflandıran Ramstedt'in tasnifi şöyledir:

II (B) Yakut dili
III (C) Kuzey Grubu

1. dbölümü (taE) 1Uranhay, Soyot 2Karagas
2. zbölümü 1Koybal, Şor 2Çolım
3. ybölümü



1Baraba
2Altay (Altay Kalmukları, Televüt, Lebed, Kumandı)

IV (D) Doğu Grubu



1Sart (Buhara, Hive)

2Doğu Türkistan (Yarkend, Kaşgar, Turfan, Hami, Tarançı, Çağatay)


1Türkmen (Türkmenistan, Stavropol) 2Türk veya Osmanlı.3 Samoyloviç'in Tasnif Denemesi

Türk lehçelerinin ilk bilimsel tasnifi Rus Türkolog A. N. Samoyloviç tarafından yapılmıştır. 1922 yılında Petrograd (Leningrad) şehrinde yayımlanan Nekotorie dopolneniya k klassifikatsi turetskih yazıkov (Türk dillerinin sınıflandırılmasına bazı ilaveler) adlı eserinde Samoyloviç şu kriterleri göz önünde bulundurarak Türk lehçelerini sınıflamıştır:

Ses Denklikleri 1r~z

Ana Türkçedeki z sesinin yerine r sesinin bulunduğu Türk lehçelerini sınıflayan Samoyloviç "Bulgar grubu" dediği bu gruba yalnızca Çuvaşçayı sokmuştur. Burada kriter olarak aldığı Ana Türkçedeki tokuz (dokuz) kelimesi Yakutçada togus, Tatarcada tugız, Azericede dokkuz biçimlerindeyken, Çuvaşçada tPhPr biçimini almıştır.

2d sesinin durumu

Ana Türkçedeki d sesinin çeşitli lehçelerde aldığı d, t, z, y ses denkliklerine göre Samoyloviç Türk lehçelerini "d, t, z" ve "y" grubu olarak ikiye ayırmıştır. Ana Türkçede ayak anlamına gelen "adak" kelimesini kriter alan Samoyloviç, Türk lehçelerini adak ve ayak grubu olarak ikiye ayırmıştır. "adak" grubuna Kuzey (Uygur) grubu adını vermiştir.

3aE (taE) sesinin durumu

Ana Türkçedeki aE ses grubunun taE (dağ) kelimesinde aldığı şekli kriter olarak değerlendiren Samoyloviç, aE sesinin av (aw) şekline dönüştüğü grubu Kıpçak grubu olarak göstermiştir. Buna göre eski Türkçe taE (dağ) kelimesi bu lehçelerde tav şeklindedir.

4ıE sesinin durumu

ıE ses grubunun çeşitli lehçelerde aldığı şekle göre Samoyloviç Türk lehçeleriniıE, ık ve ı olmak üzere üç gruba ayırmıştır. Bu sesin eklendiği ta_ (dağ) kelimesini kriter alan Samoyloviç Türk lehçelerini taElıE, taElık, tağlı, tavlu, dağlı gibi alt bölümlere ayırmıştır.

5Ek başındaki E sesinin durumu

kalfiilini kriter olarak alan Samoyloviç sıfat fiilinEan (kalEan) ya daan (kalan) şeklinde bu kelimeye geliş biçimine göre Türk lehçelerini iki gruba ayırmıştır.
6Eski Türkçedeki bol(olmak) fiilinin başındaki bsesinin durumuna göre bolve olgrupları olmak üzere Türk lehçelerini sınıflandırmıştır.

Bu kriterlerin ışığında Samoyloviç Türk lehçelerini şu gruplar altında sınıflandırmıştır:

Irgrubu (Bulgar grubu)

Bu gruba giren lehçelerin fonetik özellikleri şunlardır: r





Bu gruba giren tarihî lehçeler:

Bulgar Türkçesi
1Volga Bulgarları
2Tuna Bulgarları

Bu gruba giren çağdaş lehçeler:

Çuvaş

IIdgrubu (UygurKuzeydoğu)

Bu gruba giren lehçelerin fonetik özellikleri şunlardır:

z "tokuz" (dokuz)

d "adak" (ayak)

bol(olmak)

g "taE, taElıE" (dağ, dağlı) kalEan (kalan)

d sesinin "d", "t", "z" gibi farklı şekillerine göre bu grup üç bölüme ayrılır. 

Bunlara şu lehçeler dahildir:

Adbölümü
Tarihî lehçeler:
1Orhun
2Uygur

Çağdaş lehçeler:

1Soyon (Soyon ve Uranhay)

3Salar

Btbölümü
Yakut
Czbölümü
ISarı Uygur
2Kamasin
3Koybal
4Sagay
5Kaça
6Beltir
7Şor
8Kızıl
9Küyerik

IIITav grubu (KıpçakKuzeybatı)

Bu gruba giren lehçelerin fonetik özellikleri şunlardır:

z "tokuz" (dokuz)
ybol(olmak)
vBu gruba giren tarihî lehçeler: Kıpçak

1Altay
2Televüt
3Kumandı
4Kırgız
5Kumuk
6KaraçayMalkar
7Tobol
8Baraba
9İç Rusya Türk lehçeleri
10Mişer
11Başkurt
12Kırım (Güney sahili hariç) 
13Karaim (Osmanlılaşmış olanlar hariç) 
14Nogay
15Kazak
16Karakalpak


Bu gruba dahil lehçeler birbirlerine olan yakınlıklarına göre iki ana grupta toplanabilirler: 1Moğol devrinden önceki lehçeler: aAltay, Televüt, Kırgız
bKumuk, KaraçayMalkar, Karaim, Kırım Tatar 2Moğol devrinden sonraki lehçeler: Kazak, Nogay, Karakalpak IVTaElık grubu (Çağatay, Güneydoğu)

Bu gruba giren lehçelerin fonetik özellikleri şunlardır: z "tokuz" (dokuz) y

E "taE" (dağ)

k
kalEan (kalan)

Bu gruba dahil tarihî lehçeler: Çağatay

Bu gruba dahil çağdaş lehçeler:

IDoğu Türkistan lehçeleri (Sarı Uygur ve Salar hariç)

2Batı Türkistan lehçeleri (Hive Sart ağzı hariç)

3Özbek (Fergana, Taşkent, Semerkand, Buhara)

VTaElı grubu (KıpçakTürkmen, Orta)

Bu grubun fonetik özellikleri şunlardır:

z "tokuz" (dokuz)

y
bol(olmak)

E "taE" (dağ) taElı
kalEan (kalan)

Bu gruba giren lehçeler şunlardır:

aTomsk vilayeti

IÇolım

3Çernevo

bGüneybatı grubu özellikleri ile karışık olanlar: lÖzbek (Hive) 2Sart (Hive)

VIolgrubu (TürkmenGüneybatı)

Bu gruba giren lehçelerin fonetik özellikleri şunlardır:

z "dokuz" (dokuz)

y
ol(olmak)



dağlı
kalan

Bu gruba giren Türk lehçeleri şunlardır:

1Hive cumhuriyeti ahalisi
2Buhara cumhuriyeti ahalisi
3Afganistan Türkistanı
4Türkmenistan Cumhuriyeti
5İran (Azerbaycan, Esterabad, Horasan)
6Azerbaycan Cumhuriyeti
7Ermenistan Cumhuriyeti Türkleri
8Gürcistan Cumhuriyeti Türkleri
9Anadolu Türkleri
10Suriye Türkleri (Kuzey kısmı)
11İstanbul ve civarı 
12Balkan yarımadası 
13Besarabya 1
4Kırım (Güney sahili) 
15StavropolAstrahan Türkmenleri

Samoyloviç'in Çuvaşçayı başlı başına bir gruba koyması son derece isabetlidir. Fakat, ayrı bir gruba konulması gereken Yakutçayı ayırmaması bir hatadır. Samoyloviç'in sınıflandırması bazı seslerin fonetik uygunluğu esasına dayanan bir sistemdir. Bu sistem bir dereceye kadar HintAvrupa dillerinin centum ve satem gruplarının sınıflandırılmasına benzemektedir.4

L. Ligeti'nin Tasnif Denemesi

Macar Türkologlarından L. Ligeti Türk lehçelerini 6 grupta şöyle tasnif etmiştir: IUz (Oğuz) dilleri: 1Azerbaycan 2Kırım (a) 3Türk (Osmanlı) 4Türkmen

Bu gruba Selçuklu, Kaşgarlı Mahmud'da Guz işareti ile gösterilen dil malzemesi, Houtsma ve diğer eski Kıpçak sözlüklerindeki Türkmence dil malzemesi de dahildir.

IIKıpçak dilleri:

1Balkar (Malkar)
2Başkurt
3Karaçay
4Karaim
5KaraKırgız

8Kırım (b)
9Kumuk
10Kurdak
11Mişer
12Nogay
13Özbek (a) 
14Tobol
15Tura

Bu gruba Peçenek, Kuman, İbn Mühenna, Ebu Hayyan lugatlarının dil malzemesi de dahildir.

IIlSibirya dilleri:

1Abakan
2Altay
3Baraba 
4Kaça 
5Kandak 
6Karagas
7Kızıl
8Kondom
9Kumandı
10Küyerik
11Lebed
12Şor 
13Sagay
15Televüt
16Tuva
17Uranhay

IVTürkî dilleri:

1Çağatay
2Yoğur
3Çin Türk şiveleri
4Özbek (b) "Hive Tatarları şivesi"
5Salar
6Tarançı
7Asıl Türkî

VÇuvaş

VIYakut 5

S. E. Malov'un Tasnif Denemesi

Rus Türkologlarından S.E. Malov Türk lehçelerinin sınıflandırılmasında farklı kriterler kullanmıştır. Malov'un sınıflandırma yönteminde dilin muhafaza ettiği eski özellikler ve dilin ortaya çıkışını gösteren en eski tarihî kayıtlar önem taşımaktadır. Tarihî kayıtlara dayanan kriterde Malov etnologların araştırmalarından faydalanmıştır. Dolayısıyla Malov'un sınıflandırması etnolinguistik ve etnogenetik izahlara da bir temel oluşturmaktadır. Her ne kadar kendi içinde bir genetik sınıflandırma olmasa da, Malov'un sınıflandırması kronolojik bir sıra izlemektedir ve tarihî dil malzemesi açısından kullanışlıdır.6

Malov Türk dillerinin sınıflandırılmasında tarihî kategorileri dört devire ayırmıştır. Bunlar eski (ancient), orta (medieval), modern ve yeni (recent) devirlerdir. Buna göre Malov'un sınıflandırması şöyledir:

1Eski

Volga BulgarcasıXIIIXIV. yüzyıllara ait belgelerde korunmuş olan Türkçe.

Uygur1. milenyumda doğu Asya'da konuşulan ve günümüzde Çin'in Kansu eyaletindeki Sarı Uygurlar tarafından muhafaza edilen Türkçe.

(Çuvaş)batı Urallar, Bulgar Türkçesinin en yakın ahfadı.

(Yakut, Dolgan)çağdaş, kuzeydoğu Sibirya.

2Orta

Oğuzrunik yazıtların dili, Moğolistan ve Türkistan, 1. milenyum. Kırgız, orta Uygur (Batı Türkistan)1. milenyumun sonu. (Tuva)çağdaş güney Sibirya, Orta Kırgız ve Uygur Türkçelerine yakın. (TofalarKaragas, Hakas, Koybal, eltir, Sagay, Kaçin, Şor)çağdaş güney Sibirya. 3Modern ÇağatayTürkistan'ın edebî dili, XVXIX. yüzyıllar. KıpçakXIXIV. yüzyıllar, batı Asya, güneydoğu Rusya. Kumanorta güney Rusya stepleri PeçenekKuman ile çağdaş. (Çulım)günümüzde batı Sibirya'da. (Gagauz)günümüzde Balkanlar'da. (Kumandı)günümüzde batı Sibirya'da. (Salar)günümüzde KansuÇin'de. (Türkiye Türkçesi) (Türkmen)çağdaş Orta Asya (Özbek)çağdaş Orta Asya (Uygur)çağdaş Orta Asya 4Yeni 


Altay Türkçesi (Oyrot, Televüt)

Başkırtbatı Urallar Çuvaş

KarakalpakOrta Asya KazakOrta Asya KırgızOrta Asya KumukKuzey Kafkasya KaraçayMalkarKuzey Kafkasya Kazan ve Batı Sibirya Tatarcası, Mişer Yakut ve Dolgan (Yakutlaşmış Tunguz) N. A. Baskakov'un Tasnif Denemesi
Bir başka ünlü Rus Türkoloğu, N.A. Baskakov ise Türk lehçelerinin sınıflandırılmasında farklı kriterlere başvurur. "Hunik" (Hunlara ait) adını vererek doğu ve batı gruplarına ayırdığı Türkçeyi Batı Hunik ve Doğu Hunik adları altında sınıflandıran Baskakov, Hunik kavramıyla protoTürkçeyi ya da ortak Türkçeyi ifade etmektedir.7 Baskakov'un Türk dilleri sınıflandırması şöyledir:

I. BATI HUN

A. Bulgar grubu eski: Bulgar Hazar
modern: Çuvaş
B. Oğuz grubu

1. OğuzTürkmen alt grubu eski: Oğuz

modern: Türkmen, Stavropol Türkmencesi (Truhmen)

2. OğuzBulgar alt grubu eski: Peçenek

2. modern: Gagauz 3OğuzSelçuk alt grubu eski: Selçuklu eski Osmanlıca modern: Türkiye Türkçesi Azerice

C. Kıpçak grubu

1. KıpçakBulgar alt grubu eski: Batı Altın Ordu

modern: Tatar (Kasımov, Mişer, diğer diyalektler) Başkırt

2. KıpçakOğuz alt grubu eski: KıpçakKuman modern: Karaim Kumuk
3KıpçakNogay alt grubu eski: Nogay

modern: Kazak, Karakalpak

D. Karluk grubu

1. KarlukUygur alt grubu eski: Karahanlıca
modern: Karahanlı Türkçesi sonrası

2. KarlukHarezm alt grubu

2. eski: Doğu Altın Ordu Eski doğu Özbekçesi

modern: Özbekçe (Kıpçak diyalektleri hariç) Uygur (Salar ve Hoton diyalektleri dahil) 

II. DOĞU HUN

A. Uygur grubu

1. UygurT'uÇüeh alt grubu eski: Orhon yazıtları Oğuzcası Eski Uygurca
modern: Tuva (Uranhay, Soyon) Karagas (Tofa)

2. Yakut alt grubu modern: Yakut (ve Dolgan)

3. Hakas alt grubu modern: Hakas Kamasin Küyerik

Şor

Kuzey Altay Türkçesi (Tuba, Şalkandu, Kumandı) Sarı Uygur

B. KırgızKıpçak grubu modern: Kırgız

Altay Türkçesi (Altay, Televüt, Telengit) Reşid Rahmeti Arat'ın Tasnif Denemesi

Türk dilini Türk Lehçe Grupları ve Türk Şive Grupları olarak ikiye ayıran R. R. Arat, fonetik esaslara dayanarak Türk lehçelerini şöyle sınıflandırmaktadır:
A. Türk Lehçe Grupları:

I. rgrubu (r ~ z, l ~ ş, s~ y) (Çuvaş)
II. tgrubu (t ~ d, s~ y) (Yakut)
B. Türk Şive Grupları:

I. dgrubu (adak, taE, taElıE, kalEan) (Sayan)
II. zgrubu (azak, taE, taElıE, kalEan) (Abakan)
III. tavgrubu (ayak, tav, tavlı, kal_an) (Kuzey)
IV. taElıgrubu (ayak, taE, taElıE, kalEan) (Tom)
V. taElıkgrubu (ayak, taE, taElık, kalEan) (Doğu)
VI. dağlıgrubu (ayak, dağ, dağlı, kalan) (Güney) 8

Johannes Benzing ve Karl Heinrich Menges'in Tasnif Denemeleri

J. Benzing ve K. H. Menges Türk lehçelerinin sınıflandırmasının ancak kaba hatlarıyla yapılmasının mümkün olduğunu ileri sürerlerken, günümüzde takip edilen sınıflandırma metodunun bazı seslerin fonetik uygunluğu esasına dayanan Samoyloviç'in sınıflandırma sistemi olduğunu belirtmektedirler. Ancak her iki Türkoloğa göre Türk lehçelerinin fonetik verileri, sadece bunlara dayanılarak bir sınıflandırma yapılabilecek kadar sâbit değildir.9 J. Benzing ve K. H. Menges ilk önce Türk lehçelerini fonetik ve gramer özelliklerine dayalı dilbilim tarihi açısından birbirleriyle yakından ilgili 5 ana gruba ayırarak şu alt gruplar halinde sıralarlar:

(a) Bulgar grubu:

ITarihî lehçeler olarak Volga ve Tuna Bulgar Türkçesi 2Çağdaş lehçelerden Çuvaşça

(b) Güney Türkçesi (Oğuz grubu):

1Osmanlıca (Türkiye Türkçesi, Anadolu ve Rumeli şiveleri, Gagavuzca)

2Azerice (Azerbaycan cumhuriyeti ve Kuzeybatı İran). Kaşkay Türkçesi de bu gruba girer.

3Türkmence

(c) Batı Türkçesi (KıpçakKuman dilleri): 1PontusHazar grubu

aKaraim bKaraçayMalkar cKumuk 
2Ural grubu aKazan Tatarcası bBaşkurt
3AralHazar grubu:

aKazak
bKırgız
(d) Doğu Türkçesi (Uygurca grubu):

1Özbek
2Yeni Uygur

(e) Kuzey Türkçesi: 1AralSayan grubu aAltay (Oyrat, Televüt)
bŞor (Abakan, Hakas, Sagay, Beltir, Kaçin, Koybal, Kızıl) cTuva (Soyon, Uranhay, Karagas) 2Kuzey Sibirya grubu Yakut ve Dolgan
Türk lehçelerinin coğrafî veya bölgesel esasa göre "Kafkaslar'daki Türk dilleri", "Güney Sibirya Türk dilleri" gibi, ya da tarihî temellere dayanılarak Eski Türkçe, Orta Türkçe, Yeni Türkçe gibi alt gruplara ayrılarak sınıflandırılmasının da dilbilimi yönünden geçerli olabileceğini ileri süren J. Benzing ve K. H. Menges, Türk lehçeleri arasında gelişen farklılıkları ortaya çıkaracak linguistik değişme temellerine dayanan bir genetik sınıflandırma metodunu en açık yol olarak görmektedirler. Farklı Türk kabile ve boylarının tarihinden, onların göçlerinden ve Avrasya'daki bölgesel dağılımları ile coğrafî konumlarından elde edilen bilgilerle desteklenen böyle bir sınıflandırma 6 bölüm ve 12 gruptan meydana gelmektedir:

A. Merkezî ve Güneydoğu Asya Dilleri veya Türküt Dilleri:

I. Merkezî Asya Grubu

1Orhun (ve Yenisey) yazıtları ve Eski (Klasik) Uygurca

2Orta Türkçe dönemi dilleri (Divanü LugatitTürk, Karahanlıca metinler, Harezmdeki bir kuzeydoğu lehçesi)

3Sonraki dönem ve modern Çağatayca

4Özbekçe (Farsça etkisinde kalan lehçeler)

5Tarançi ve diğer lehçeleri ile Uygurca, Moğolca ve Çince etkisindeki Sarı Uygurca, Salarca 6KuzeyBatı (B) grubundan bazı kuvvetli tesirler altında kalan Kırgızca

II. Oğuz Grubu veya GüneyBatı Grubu

1Eski Anadoluca (Selçuklu) ve eski Osmanlıca

2Osmanlıca (çok çeşitli lehçeleriyle Rumeli, Anadolu, Güney Kırım), Gagauzca, Azerice (İran ve Kaşkay lehçeleriyle)

3Türkmence

B. KuzeyBatı veya Kıpçak Lehçeleri:

III. "Orta Türkçe" Döneminin eski KuzeyBatı dilleri 1Codex Cumanicus ve Kumanların (Polovtsı) dili Kıpçakça

IV. Kuman (Kıpçak) Türkçesi ile yakından ilgili 

1PontusHazar dilleri 
2Karaim
3KaraçayMalkar
4Kırım Tatarcası (asıl Kırımca)
5Kumuk
6Kazan Tatarcası (asıl Tatarca), Tepter, Mişer ve Kasımov Tatarcası
7Batı Sibirya lehçeleri: Tunalı, Tümenli, Tobollı, Işımlı, Kurdak, Irtışlı
8Baraba
9Küyerik
10Başkurt
11 AralHazar Dilleri
11Kazakça ve Karakalpakça
12(Farsça etkisinde kalmamış veya Kıpçakça) Özbekçe 
13Nogayca
14 (Sadece edebî dil göz önüne alındığında bazı özellikleriyle) Kırgızca

C. VII. Oyrotça (Altay Dağlarında) ve Lehçeleri: AltayKiji, Telenget, Lebed (KNKiji) ve YışKişi (veya Tuba)

D. VIII: Merkezî Güney Sibirya, Abakan veya Hakas Grubu:

1Şor
2Sagay, Koybal, Kaça, Kızıl ve Beltir lehçelerinden oluşan Abakan IX.Doğu veya Tuva Grubu (TangnuTuva veya Uranhay) 

1Karagas
2Soyong (Tuba, Tuva, Tyba veya Uranhay dili)

E. X. KuzeyDoğu, Doğu Sibirya veya Yakut Grubu: Yakut (Saha) dili ve Dolgan

Yakut tesirindeki Nanasan (Tavgy) Samoyed lehçeleri

F. VolgaBulgar veya HunBulgar Bölümü: XI. VolgaBulgar Türkçesi

F. Yaklaşık 150 yıldır devam eden Türk lehçelerinin sınıflandırılması çalışmaları Türkoloji araştırmalarının gelişip yaygınlaşmasıyla yeni verilere ve bilgilere ulaşmış, bunun neticesinde Türk lehçelerinin yeni bir sınıflandırılmasının yapılması gerekli olmuştur. Günümüzdeki bilgilerimizle Türk lehçelerini 6 kriter çerçevesinde 12 gruba ayırmak mümkündür. Bu kriterler şunlardır:

1r~l, r~z, l~ş ses denklikleri.
2Kelime başındaki h sesinin durumu.
3Eski Türkçe söz içi ve sonundaki d sesinin durumu.
4Çok heceli kelimelerin sonundakiı_ ses grubunun durumu.
5İlk hecedekiaE ses grubunun durumu.
6Kelime başındaki tünsüzünün durumu

Bu kriterlere göre Türk dil ve lehçeleri 12 gruba ayrılabilir:

1r/l grubu

Tek temsilcisi Çuvaşçadır.

2Kelime başındaki h sesini koruyan grup

Tek temsilcisi Orta İran'da konuşulan Halaççadır.

3atah grubu

Tek temsilcisi (Dolgan diyalekti ile birlikte) Yakutçadır. 4adak grubu
Karagas diyalekti ile birlikte Tuva Türkçesi bu gruba girer. 5azak grubu
Yazı dili olarak Hakasça (Abakan diyalekti). Hakas Türkçesinde art damak konsonantı k sesi h sesine dönüşür (azak > azah). Hakas Türkçesini kelime başındaki ysesinin durumuna göre iki alt gruba ayırmak mümkündür:

açıl grubu (Hakasça)

byıl grubu (Sarı Uygurca)

Kuzey Altay diyalektleri, aşağı Tuba, aşağı Çulım, Kumandu lehçeleri bu gruba girer. 7tNlu grubu

Güney Altay diyalektleri (Telengit, Televüt) bu gruba girer. 8thlN grubu
Kırgızca bu gruba girer. 9taElık (Çağatay) grubu Özbekçe ve yeni Uygurca bu gruba girer.

Bu grup i sesi tesiri ile ilk hecedeki a sesinin durumuna göre iki alt gruba ayrılır: başı > boşı (Özbek) başı > beşi (Uygur) 10tavlı~tavlu (Kıpçak) grubu
Kazan Tatarcası, Başkurtça, Kazakça, Karakalpakça, Nogayca, Kumukça, KaraçayMalkarca, Karaimce, Baraba Tatarcası, Kırım Tatarcası bu gruba girer. Kıpçak grubu iki kriter kullanılarak üç alt gruba ayrılır:

a ilk hecedeki o sesinin durumu

b sesinin durumu

Eski Türkçe koş(katmak) kelimesi Kıpçak grubu Türk dillerinde üç farklı şekle girer. Buna göre: koş: Kumuk, KaraçayMalkar, Baraba Tatar, Kırım Tatar Türkçeleri. kuş: Kazan Tatar ve Başkurt Türkçelerinde. kos: Kazak, Karakalpak, Nogay Türkçelerinde. 11taElı grubu

Çin'de konuşulan Salar diyalekti bu gruba girer. 12dağlı (Oğuz) grubu
Türkiye Türkçesi, Azerice, Türkmence, Harezm Oğuz diyalekti bu gruba girer.

k|l(Ana Türkçe) > g|l(Türkmence) ~ k|l(Özbekçenin Harezm Oğuz diyalekti) ~ gal(Azerice) ~ kal(Türkiye Türkçesi)

Çağdaş Türk lehçeleri arasındaki mukayeseli araştırmalar gelişip çoğaldıkça, lehçeler arasındaki fonetik özelliklerden başka, morfolojik özellikler açısından da yeni bilgilerin elde edilmesiyle, Türk lehçelerinin sınıflandırılması meselesinde yeni merhaleler kat edilebilecektir.



1 Arat, Reşid Rahmeti ve Ahmet Temir. "Türk Şivelerinin Tasnifi". Türk Dünyası El Kitabı, 2. Cilt "DilKültürSanat". Ankara, 1992, s. 225.
2 Poppe, Nicholas. Introduction to Altaic Linguistics. Wiesbaden: Otto Harrasowitz, 1965, s. 102.
3 AratTemir, s. 231232.
4 Benzing, Johannes ve Karl Heinrich Menges. "Türk dillerinin sınıflandırılması". Tarihî Türk Şiveleri/ed. Mehmet Akalın. Ankara, 1979, s. 2.
5 AratTemir, s. 235.
6 Krader, Lawrence. Peoples of Central Asia. Bloomington: Indiana University, 1966, s. 46.
7 Krader, a.g.e., s. 48.
8 Rasonyı, Laszlo. Tarihte Türklük. Ankara, 1988, s. 17.
9 BenzingMenges, s. 2.

Yorumlar (0)