TUĞRUL KUŞU (ANKA KUŞU)

TUĞRUL KUŞU (ANKA KUŞU)

Tuğrul-Simurg-Phoenix-Zümrüdü Anka Kuşu

Zümrüdüanka olarak, halk edebiyatımızın sözlü geleneği içinde yer alan ve özellikle yedi kat tamudan yeryüzüne uçabilen olarak nitelendirilen epik masal figürüdür. Bu figüre yüklenen en önemli yüklem; bilgi ağacının dalında yaşayan bilge bir kuş oluşudur. Aynı zamanda onun her yok oluşta kendi küllerinden hayata dönme kabiliyetinin olmasıdır. Bu da Türk milletinin her sefer zor dönemlerinde ayakta kaldığının sembolü olarak düşünülmektedir.

Tuğrul, Divânu Lügati't-Türk'te Togrıl olarak tanımlanır.

 

[1] Dumrul adı ile de bilinir.

 

[2] Gündüz yırtıcı kuşları (Falconiformes) takımında yer alan atmacagiller (Accipitridae) familyasından bir kuş, çakırdoğan (Accipiter gentilis).

 

[3] Macar ve Türk mitolojisinde önemli bir yere sahiptir. Toğrul veya doğrul olarak da söylenir. Türk mitolojisinde Zümrüdü Anka olarak da bilinen Simurg'un karşılığı olarak geçmektedir.

 

[4] Karakuş, kartal türünden kuşları tanımlar.

 

[5] Selçuklu sanatında doğunun ve batının hükumdarı anlamındaki çift başlı kartal tasvirlerinden bazılarının boyunlarında halka olması sebebi ile Anka'ya benzetilmesi bu iki efsanevi kuşun birleştiği söylenilir.

 

[6] Günümüz tarihçilerinin tespiti olmakla beraber tahminden öteye gidemeyen bir benzetmedir. Genel kanı bu mitolojik canlının sadece Macar (Finn-Ogur) ve Türk mitolojisiyle alakalı olduğudur.

Türk mitolojisinde doğaüstü nitelikleri olan kızıl renkli devasa bir kuştur. Anka Kuşu'nu akla getirir. Ölümsüzlüğü ve yeniden dirilişi simgeler. Her gün yeniden doğar. Anka Kuşu diğer pek çok Dünya uluslarının mitolojilerinde de değişik adlarla mevcuttur. Ancak Türk mitolojisindeki bu kuşun diğer mitolojilerdeki benzerlerinden en önemli farkı tek başına olmayıp bir benzerinin hatta ikizinin bulunmasıdır.

Konrul Kuşu, Toğrul Kuşu ile birlikte anılır. Her ikisi de Anka kuşunun tüm niteliklerini barındırırlar. Toğrul Kuşu yeraltına da inebilir. Atilla Han’ın ve bazı Oğuz boylarının bayraklarında yer almıştır.[11]

Oğuz Kağan ilk eşini, başında Tuğrul Kuşu olan bir ağacın kovuğunda bulmuştur.
Macarlar armalarında yer alan bu kuşa “Turul” derler. Bir efsaneye göre Toğrul Kuşu Moğolları, Konrul Kuşu ise Türkleri simgeler. Yiğitleri kanatlarının altına alıp yardım eder, ne isterse yapacağını söyler. Tüyleri sihirlidir, iki tüyünü birbirine sürtünce zenci bir cin gelir ve üç dileği yerine getirir. Ufuk noktasının ötesindeki sonsuz denizde bulunan kafdağının ardındaki karanlıkta yaşar. [12]

Attila'nın[13] ve bazı Oğuz boylarının bayraklarında Tuğrul kuşu yer almıştır.[14] Oğuz Kağan Destanı'nda Oğuz eşini tepesinde bir tuğrul kuşu bulunan bir ağacın kovuğunda bulur.[15] Bahaeddin Ögel'e göre Atilla'nın kalkanının üzerinde bir kuş (doğan) resmi vardır. Daha sonra Macar geleneğnde bu kuşun başına bir de taç koyulmuştur. Kral Geza zamanındaki Macarlar bu armayı tüm her yerde kullanmışlardır.[11]

Kökenleme

(Toğ/Doğ) kökünden türemiştir. Doğan (yeniden dirilen) anlamlarını taşır. Doğan adlı bir kuşun bulunması da bu sözcüğün kuşlarla olan bağlantısını açıkça ortaya koyar. Ayrıca doğa, doğurmak sözcükleri ile de kökendeştir.[12]

BUDA KALESİNDE TUĞRUL (ANKA) KUŞU-MACARİSTAN

SELÇUKLU AHŞAP OYMASINDA TUĞRUL KUŞU

Simurg-Zümrüdü Anka Kuşu Efsanesi

Simurg mitosundan, yani diğer adıyla Zümrüd-ü Anka kuşundan Pers mitolojisi diğer Doğu mitoloji ve efsanelerinde de bahsedilmektedir. Türk mitolojisinde ‘Tuğrul kuşu’ olarak da bilinir. Bu kuşun öleceği zaman, bir tür ateş olup kendi kendini yaktığı ve kendisinden yeniden doğduğu söylentiler arasındadır.

Mistik kuş Simurg, Fars sanatında kuş şeklinde, kanatlı dev bir yaratık olarak resmedilmiştir. İran efsanesine göre, bu kuş o kadar yaşlıdır ki dünyanın yıkılışına üç kez tanık olmuştur. Bir antik İran tanımında ise, kendisini alevler kaplayana kadar 1700 yıl yaşadığından, ölümsüz olduğundan ve Bilgi Ağacı’nda bir yuvası olduğundan bahsedilmiştir. Sasani Persler Simurg’un yere bereket bahşedeceğine ve dünya ile göğün arasındaki birliği sağlayacağına inanırlardı. Simurg’un tüylerinin bakır renginde olduğu söylenmiştir. Onun iyilik sever bir doğası olduğu ve kanatlarının bir dokunuşunun her türlü hastalık veya yarayı tedavi edeceğine inanılırdı.

Efsaneye göre kuşların hükümdarı olan Zümrüd-ü Anka, Bilgi Ağacı’nın dallarında yaşar ve her şeyi bilirmiş

Kuşlar Simurg’a inanır ve onun kendilerini kurtaracağını düşünürlermiş. Ama içlerinden onu gören olmamış. Simurg ortada görünmedikçe kuşkulanır olmuşlar ve sonunda umudu kesmişler. Simurg’un yuvası, etekleri bulutların üzerinde olan Kaf Dağı’nın tepesindeymiş. Bir gün uzak bir ülkede bir kuş sürüsü Simurg’un kanadından bir tüy bulmuş. Onun var olduğunu anlayan dünyadaki tüm kuşlar toplanmışlar ve hep birlikte Simurg’un huzuruna gidip, yolunda gitmeyen şeyler için yardım istemeye karar vermişler.

Kaf dağına varmak için ise yedi dipsiz vadiyi aşmak gerekirmiş, Bu vadilerin her biri bir diğerinden daha çetinmiş. Birincisi; İSTEK, ikincisi; AŞK, üçüncüsü; MARİFET, dördüncüsü; İSTİSNA, beşincisi; TEVHİD, altıncısı; ŞAŞKINLIK ve yedincisi ; YOKOLUŞ vadileriymiş.

‘Yedi vadi üzerinden uçtukça sayıları gittikçe azalmış.’

Kuşlar, hep birlikte göğe doğru uçmaya başlamışlar. İsteği ve sebatı az olanlar, dünyevi şeylere takılanlar yolda birer birer dökülmüşler. Yorulanlar ve düşenler olmuş. Önce ‘Aşk Denizi’nden geçmişler sonra ‘Ayrılık Vadisi’nden’ uçmuşlar. ‘Hırs Ovası’nı aşıp, ‘Kıskançlık Gölü’ne’ sapmışlar. Kuşların kimisi ‘Aşk Denizi’ne’ dalmış, kimisi ‘Ayrılık Vadisi’nde’ kopmuş sürüden. Kimi hırslanıp düşmüş ovaya, kimi kıskanıp batmış göle.

Önce Bülbül geri dönmüş, güle olan aşkını hatırlayıp; Papağan o güzelim tüylerini bahane etmiş (oysa tüyleri yüzünden kafese kapatılırmış); Kartal yükseklerdeki krallığını bırakamamış; Baykuş yıkıntılarını; Balıkçıl kuşu bataklığını özlemiş…

Sonunda sırrı, sözcükler çözmüş: Farsça ‘si’, ‘otuz’ demektir. ‘Murg’ ise ‘kuş’.
Ve nihayet beş vadiden geçtikten sonra gelen Altıncı Vadi ‘Şaşkınlık’ ve sonuncusu Yedinci Vadi olan ‘Yokoluş Vadisi’nde’ bütün kuşlar umutlarını yitirmiş. Kaf Dağı’na vardıklarında geriye sadece otuz kuş kalmış. Simurg’un yuvasını bulunca ögrenmişler ki ‘Simurg – otuz kuş’ demekmiş. Onların her biri birer Simurg’muş. 30 kuş anlar ki aradıkları kendileridir ve gerçek yolculuk, kendine yapılan yolculuktur.

Kaynakça

1.^ "Büyük Türkçe Sözlük". TDK. http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&ayn=bas&kelime=togr%FDl. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
2.^ "Büyük Türkçe Sözlük". TDK. http://tdkterim.gov.tr/bts/…. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
3.^ "Büyük Türkçe Sözlük". TDK. http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=tu%F0rul&ayn=tam. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
4.^ Doç. Dr. Ali Duymaz. "Anadolu ve Balkan Türklerinin Halk Anlatmalarında Mitolojik Bir Kuş: Zümrüdü Anka.". Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Cilt: 1 Sayı: 1 Yıl: 1998. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/…/dergi/edergi/c1s2/makale/c1s2m6.pdf. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
5.^ "Büyük Türkçe Sözlük". TDK. http://tdkterim.gov.tr/bts/?kategori=verilst&kelime=karaku%FE&ayn=tam. Erişim tarihi: 1 August 2009.
6.^ "Büyük Türkçe Sözlük". TDK. http://tdkterim.gov.tr/bts/…. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
7.^ Sembol, Efe. "Türklerde Şamanizm ve Sanatçı". .yenihaber.be.http://www.yenihaber.be/go.php…. Erişim tarihi: 1 August 2009.
8.^ "Büyük Türkçe Sözlük". TDK. 28 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/…/20…/http://tdkterim.gov.tr:80/bts/…. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
9.^ Yard. Doç. Dr. Erdoğan Altınkaynak. "Yer Altı Diyarının Kartalı.".erdoganaltinkaynak.com. 15 Aralık 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.http://web.archive.org/…/…/02/10/yer-alti-diyarinin-kartali/. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
10.^ H. Dilek Batîslam. "Divan Şiirinin Mitolojik Kuşları: Hümâ, Anka ve Simurg.". Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi,İstanbul 2002, 185-208. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/…/ESKI%20TURK%20%20EDEB…/batislam.pdf. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
11.^ a b Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 592)
12.^ a b Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)
13.^ "Avrupa Hun İmp. 375-454". mhp-kadikoy.org.tr. 13 Ocak 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. http://web.archive.org/…/www.mhp-kadikoy.org.tr…/devlet.php…. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2009.
14.^ Kurtoğlu, Fevzi (1987), Türk Bayrağı ve Ay yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
15.^ "Gilgameş'deki Lilit’in Ağacı ve Karagöz Oyunlarındaki Kanlı Kavak".zezefilm.com. 15 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.http://web.archive.org/…/www.zez…/ycibiroglu_kanlikavak.html. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2009.
Konrul Macarlar Oğuz Kağan Destanı