TUVA TÜRKLERİ, TUVA TÜRKÇESİ

TUVA TÜRKLERİ

Güney Sibirya'daki Türk boylarından Tofa (Karagas), Tuba (Altayların bir boyu), Tuva (kendilerince Tıva) adlarının 4 -5. yüzyıllarda Çin'in kuzeyinde kurulan Toba devletiyle bağı bulunduğu yolunda görüşler vardır. Toba devletinin çoğunluğunu Türkler oluşturmaktaydı. Bugünkü Tuva topraklarında Göktürkler, Uygurlar, Kırgızlar, Moğollar tarihin çeşitli devirlerinde hakimiyet kurmuşlardır. Bilimsel araştımalarda bugünkü Tuvalar; Uryanhay, Uranhay, Soyon, Soyot, Sayan, Tuva vb… çeşitli şekillerde adlandırılmıştır. 1921-1944 yıllarında yarı bağımsız “Tuva Arat Respublika”sını (Tuva Halk Cumhuriyeti) kuran Tuvalılar, 1944 tarihinde Sovyetler Birliğine ilhak edilmiş, 1991‟de Rusya Federasyonu içerisinde federe cumhuriyet olmuştur.

Bugün, Tuva Türklerinin büyük bir kısmı, Tuva Cumhuriyetinde yaşamaktadır. Rusya Federasyonu içerisinde özerk bir yapısı bulunan Tuva Cumhuriyetinin; güneyinde Moğolistan, doğusunda Buryat Cumhuriyeti, kuzeyinde Krasnoyarsk Oblastı, kuzey-doğusunda Hakas Cumhuriyeti, batısında Dağlık Altay Cumhuriyeti bulunmaktadır. “170.500 kilometre kare toprağı bulunan Tuva‟nın 1989 sayımlarına göre nüfusu 308.557 kişidir. Bunun 198.446 kişisi Tuva Türkleri, 98.831 kişisi Ruslar, geri kalanı ise çeşitli milletlerden veya topluluklardan insanlardır. Moğolistan‟da 30.000, Çin‟in İincan özerk bölgesinde 5.000 Tuva Türkünün bulunduğu sanılmaktadır." (MTİ 30)

TUVA TÜRKÇESİ

Tuva Türkçesi, Türk lehçelerinin Kuzeydoğu grubuna girer. Kuzeydoğu grubunda Altay, Saha, Hakas, Tuva lehçeleri bulunmaktadır. Bu grup Sibirya Türk lehçeleri olarak da adlandırılır.

Tarihsel olarak Tuva Türkçesi, Saha Türkçesiyle birlikte, içerisinde Moğolca unsurlar en yoğun bulunan Türk lehçesidir. Kelime içerisinde -d- sesinin durumuna göre “adak” lehçe grubuna girmektedir. Eski Türkçede bulunan bu -d- sesini koruyan yegâne Türk lehçesidir.

Tasnif çalışmalarında Tuva Türkçesinin yeri ile ilgili şu sonuçlar çıkarılabilir: Radloff, Tuva Türkçesini Abakan grubunun bir alt şivesi olarak almıştır. Samoyloviç, Bogoroditskiy, Räsänen, Benzing; şimâl-i şarkî veya Kuzey Türkçesi adı altında Yakut, Tuva ve Hakas Türkçelerini bir ana grup olarak alıp, daha sonra alt gruplara ayırmıştır. Benzing, bu üç lehçeye Altay‟ı da dahil eder ve dörtlü ana grubu Yakut ve diğerleri olmak üzere iki alt gruba ayırır. R.R. Arat ve T. Tekin -d- ve -z- seslerinden hareketle Tuva ve Hakas Türkçelerini farklı gruplara almışlardır. Tarihî olarak; Samoyloviç, Räsänen, Baskakov Tuva Türkçesini Orhun Türkçesine bağlar. Menges, Poppe, Doerfer, Tuva ve Hakas lehçelerini aynı ana grup içinde tasnif etmiştir.

S.Ç.Sat‟ın tasnifiyle Tuva Türkçesi dört ana “lehçe” ve iki ağıza ayrılır: “1.Töp di-yalekt “Merkez lehçesi” 2.Barıın diyalekt “Batı lehçesi”, 3.Murnuu-çöön diyalekt “Güney-Doğu lehçesi” 4. Soŋgu-çöön diyalekt “Kuzey-Doğu lehçesi”; Kaa-Hem ayalgazı bile Tere-Höl ayalgazı “Kaa-Hem ve Tere-Höl ağızları”.

GÜNÜMÜZ TUVA ALFABESİ

ÜNLÜLER

Tuva Türkçesinin 24 ünlüsü üç gruba ayrılır:

• Normal uzunluklu ünlüler: a, e, ı, i, o, ö, u, ü.
• Gırtlaksı ünlüler: a‟, e‟, ı‟, i‟, o‟, ö‟, u‟, ü‟.
• Uzun ünlüler: aa, ee, ıı, ii, oo, öö, uu, üü.

Normal Uzunluklu Ünlüler

Normal uzunluklu ünlüler Türkiye Türkçesindeki ünlülere benzer. Aşağıdaki tablo-da görüldüğü gibi sayıları ve özellikleri aynıdır: