Ürümchi Qirghinchiliqi we Sherqiy Türkistan
Hörmetlik Uyghur Qerindashlirim bundin 5 yil burun men Enqerede <<5- İyul Ürümchi Qirghinchiliqi we Sherqiy Türkistan >> namliq kitab yazghan idim.
Kitab neshir qilinghili 5 yil bolghan bolsimu, Uyghur oqurmenlerge tarqitalmiduq, bu kitabni oqushni xalighanlar adresini manga ewetse heqsiz ewetip berimen.
23-, 24-fewral kunliri xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki we dunya uyghur qurultiyi wekilliridin teshkil tapqan bir heyet enqerede turkiyening bir qisim dolet organlirini ziyaret qilip, muhim sohbetlerde boldi.
mezkur heyet xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki reisi we sherqiy turkistan maarip we hemkarliq jemiyiti reisi hidayetullah oghuzxan, dunya uyghur qurultiyi muawin reisi we uyghur tetqiqat instituti reisi doktor erkin ekrem, sutuq bughraxan ilim we medeniyet weqfi reisi doktor abduxaliq uyghur, sherqiy turkistan olimalar birliki reis wekili mehmudjan damollam, dunya uyghur qurultiyi bash katipi doktor erkin emet we sherqiy turkistan tijaretchiler jemiyiti wekili adil muhemmedtin teshkil tapqan bolup, heyet ikki kun jeryanida turkiye ichki ishlar ministirliki, tashqi ishlar ministirliki, adalet we tereqqiyat partiyesi, turkiye chet el turkliri we qerindash milletler idarisi we turkiye nopus idariside ziyarette boldi. we xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki enqere shobiside enqerediki yerlik teshkilat wekilliri bilen ortaq xizmetler heqqide kengesh yeghini achti.
bu qetimliq ziyarette turkiyening sherqiy turkistan mesilisidiki ornining muhim ehmiyetke ige ikenliki tekitlengen asasta, sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliq, jaza lagerliri we bashqa insaniy hoquq depsendichiliklirining toxtitilishi uchun besilishi kerek bolghan qedemler, turkiyede yashawatqan sherqiy turkistanliqlarning puqraliq salahiyiti we bixeterlik mesilisi, shundaqla bashqa doletlerde qapsilip qalghan sherqiy turkistanliqlarni qutuldurush qatarliq nuqtilar asasliq nishan bolghan.
tunji ziyaret turkiye adalet we tereqqiyat partiyesi ammiwiy alaqige mesul muawin reisi julide xanim bilen partiye merkizide uchrishish bilen bashlanghan bolup, sherqiy turkistanliqlarning hakimiyet beshidiki aq partiyesidin kutidighanliri, dewaning telep we teqezzaliri, bolupmu zulum chekige yetken bugunkidek bir peytte aq partiyesi we hokumetning bu heqte qarap turmasliqi kerekliki qatarliq jiddiy mesililer muzakire qilinghan. jumlidin turkiyediki barliq sherqiy turkistanliqlargha 2009-yilidikige oxshash qolaylashturulghan halda omumyuzluk puqraliq salahiyiti berish we bixeterlik mesililiri heqqide pikirler otturigha qoyulghandin keyin, turkiye-xitay munasiwetlirining tereqqiyatigha bolghan endishiler we telepler otturigha qoyulghan. shundaqla turkiye-xitay arisidiki «jinayetchilerni almashturush kelishimnamisi»ning sherqiy turkistan dewasigha elip kelidighan ziyanliri tekitlengen.
ziyaret axirida sherqiy turkistan insan heqliri doklati tapshurulghan. julide xanim sherqiy turkistan heyitining teleplirini shu kuni bir-ikki saettin keyin aq partiyesi reisi we turkiye jumhuriyiti pirezidenti rejep tayyib erdoghan bilen echilidighan yighinda pirezident erdoghangha yetkuzidighanliqini, ozige sunulghan mesililerning hel qilinishi uchun tirishidighanliqini bildurgen.
ikkinchi qetimliq ziyaret turkiye tashqi ishlar ministirlikide dawam qilghan bolup, heyetni muawin tashqi ishlar ministiri yawuz selim kiran kutuwalghan. uchrishishta turkiye-xitay arisidiki «jinayetchilerni almashturush kelishimnamisi», lagerlardiki turkiye puqrasi bolghan uyghurlarning turkiyege qayturup kelinishi, tayland we hindoneziyediki sherqiy turkistanliqlarning turkiye doliti teripidin qutuldurulushi qatarliq mesililer asasliq muzakire temisi bolghan. bulardin sirt, heyet yene turkiye tashqi ishlar ministirlikining xelqara sehnilerde, bolupmu b d t we yawropa ittipaqi yighinlirida sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliqning toxtitilishi we lagerlarning taqilishi uchun eniq pozitsiye bildurushi, unumluk qedemlerni elishi kereklikini otturigha qoyghan. shundaqla urumchi shehiride turkiye konsulxanisi echish, sherqiy turkistanliqlarning sayahet erkinlikini eslige kelturush, urumchi-istanbul arisidiki hawa qatnishini eslige kelturush qatarliqlarning sherqiy turkistandiki insaniy hoquq depsendichilikini toxtitishtiki ijabiy roli muzakire qilinghan.
heyetning teleplirige ijabiy jawab qayturghan muawin ministir selim kiran ependi turkiye tashqi ishlar ministirlikining bu teleplerni orundash we mesililerni hel qilish uchun jiddiy heriket qilidighanliqini bildurgen.
heyet yene turkiye muawin ichki ishlar ministiri ismayil chataklini ichki ishlar ministirlikidiki ishxanisida ziyaret qilghan we ozara jiddiy mesililerni muzakire qilghan. sohbet sherqiy turkistan heyiti teripidin bundin burunqi ziyaretlerde turkiye parlamenti (buyuk millet mejlisi) reisi pirofessor doktor mustapa shentopqa we ichki ishlar ministiri sulayman soylugha sunulghan «turkiyediki barliq sherqiy turkistanliqlargha 2009-yildikidek omumyuzluk puqraliq salahiyiti berish» iltimasini surushte qilish we bu iltimasning ijra xizmitining qaysi basquchta ikenliki heqqide melumat elish bilen bashlanghan. arqidin turkiyediki sherqiy turkistan xelqining bixeterlik mesilisi, G87 kodi qoyulghanlarning kodlirini bikar qilish, xitayning erz qilishi seweblik tutulush we sotlinish ehwallirigha qarita tedbir qollinish, tutup turuluwatqan gunahsiz sherqiy turkistanliqlarni qoyuwetish we turkiyede dawamlishiwatqan paaliyetlerni qollash qatarliq telepler muzakire qilinghan. muawin ichki ishlar ministiri ismayil chatakli turkiye ichki ishlar ministirlikining sherqiy turkistanliqlar mesilisidiki pozitsiyesini we semimiyitini alahide tekitligen.
heyet yene turkiye nopus we puqraliq ishliri idarisi bashliqini ziyaret qilghan bolup, her xil usullar bilen puqraliqqa iltimas qilghan sherqiy turkistanliqlarning alaqidar resmiyetlirining tezlitilishi, puqraliq iltimasida telep qilinidighan hojjetlerning asanlashturulushi qatarliq teleplerni sunghan.
turkiye chet el turkliri we qerindash milletler idarisidiki ziyarette, turkiyediki we chet ellerdiki sherqiy turkistanliqlarning xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki bilen telim-terbiye jehette elip berilidighan ortaq xizmetliri muzakire qilinghan.
xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki reisi hidayetullah oghuzxan ependi bu qetimliq ziyaretning ehmiyiti we netijiliri heqqide toxtilip: «biz bu qetimliq ziyaret arqiliq turkiyening herqaysi nopuzluq organliri we ministirlikliri bilen kuntertiptiki jiddiy mesililerni muzakire qilduq. bir qisim doletler xitayning sherqiy turkistanda ijra qiliwatqan jinayetlirini irqiy qirghinchiliq dep etirap qiliwatqan we etirap qilishni muzakire qiliwatqan, xitay herxil wasitiler bilen buninggha tosqunluq qiliwatqan bir peytte, turkiye tashqi we ichki ishlar ministirlikide bu ziyaretlerning bolushi we herxil mesililerde ortaqliq hasil qilinishi xitayning ozini perdazlashta meghlup bolghanliqini we turkiyening sherqiy turkistan siyasitidiki semimiyitini ipadileydu. aq partiyesi bayanatchisi omer chelikning 23-fewral axbarat elan qilish yighinida sherqiy turkistan heqqide ipade bildurushi bu qetimliq ziyaritimizning eng gewdilik netijiliridin biri bolup hesablinidu. allah xalisa buningdin keyinki kunlerde teximu kop ijabiy netijilerning royapqa chiqishigha tilekdashmiz» degenlerni bildurdi.
turkiye bilen xitay otturisidiki «jinayetchilerni almashturush kelishimnamisi» diqqet qozghawatqan, turkiyening sherqiy turkistan mesilisidiki pozitsiyesi talash-tartish qiliniwatqan bir peytte, turkiyediki sherqiy turkistan teshkilatlirining bu qetimliq uchrishishliri muhim ehmiyetke ige bolmaqta.
