Belirtili İsim Tamlaması, Belirtisiz İsim Tamlaması, Zincirleme İsim Tamlaması, Takısız İsim Tamlaması, Karma İsim Tamlaması
Tamlamalar: Belirtili İsim Tamlaması, Belirtisiz İsim Tamlaması, Zincirleme İsim Tamlaması, Takısız İsim Tamlaması, Karma İsim Tamlaması
Tamlamalar: Belirtili İsim Tamlaması, Belirtisiz İsim Tamlaması, Zincirleme İsim Tamlaması, Takısız İsim Tamlaması, Karma İsim Tamlaması.
İsim Tamlamaları Konu Anlatımı, Tamlama Örnekleri
İsimler, isim soylu sözcükler ve fiil türündeki bütün kelimeler; nesneleri ve hareketleri tek tek karşılayan, onların tek tek adları olan kelimelerdir. O nesneleri ve hareketleri bazı çeşitli yönleri ile daha geniş olarak ifade etmek için tek kelimeden daha fazla sözcüğe ihtiyaç duyulur.
Tek bir kelimenin karşılayamadığı, tek kelime olarak karşılıklarının, adlarının bulunmadığı; daha geniş dil birlikleri ile ifade etmek zorunda olduğumuz durumlar vardır. İşte bu durumda birbiriyle ilgisi olan, biri diğerini sahiplik (iyelik) yönünden tamamlayan, en az iki isimden oluşan kelime gurubuna başvurulur ki bunlara biz “isim tamlamaları” diyoruz.
Örneğin; resimde görülen nesneye sadece “düğme” demek onu tam anlamıyla tarif etmediğimiz anlamına gelir. Çünkü düğme bu nesneyi tarif etmek için çok genel bir sözcük iken; resimde görülen ve belirtilmek istenen “ceketin düğmesi” ifadesi daha net bir şekilde nesneyi tanımlamaktadır.
İsim tamlamaları
İsim tamlamaları
En az iki tane ismin oluşturduğu isim tamlamalarında birinci isim “tamlayan” ikinci isim ise “tamlanan” olarak görev yapar.
Tamlayan Tamlanan
Sınıfın kapısı
Cep telefonu
Çelik tencere
Evimin bahçesinin çicekleri
İsim Tamlamaları Çeşitleri
İsim tamlamaları çeşitlerine geçmeden önce bilmemiz gereken şey tamlayan ve tamlanan denilen bu iki unsurun çeşitli ekler almasıdır. İsimler arasındaki bağlantıyı kurarak tamlama oluşmasını sağlayan bu eklere “tamlama ekleri” denilir. Peki hangi eklerdir bu tamlama ekleri ? Aşağıda inceleyelim:
Tamlayan Ekleri (İlgi Hali Eki, Genitif Eki): -ın, -in, -un, -ün, -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün.
Ceket –in düğmesi Yol – un sonu Kanape – (n)- in rengi
kaynaştırma harfi
Tamlanan Ekleri (İyelik, Sahiplik Eki) : -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü.
Ceketin düğme-(s)–i Yolun son-u Kanapenin reng-i
kaynaştırma harfi
İşte isim tamlamaları bu ekleri alıp almama durumlarına göre çeşitlere ayrılmışlardır. Dört çeşit isim tamlaması vardır:
1-Belirtili İsim Tamlamaları
2-Belirtisiz İsim Tamlamaları
3-Takısız İsim Tamlamaları
4-Zincirleme İsim Tamlamaları
1-Belirtili İsim Tamlaması
Hem tamlayan (1. isim) hem de tamlananın (2. isim) tamlama eklerini almış olduğu isim tamlamasıdır. Bir tamlamanın “belirtili isim tamlaması” olabilmesi için;
İki tane isimden oluşması,
Her iki isim de tamlama eklerini almış olması yani birinci isim tamlayan ekini (ın, in, un, ün), ikinci isim de tamlanan ekini (ı, i, u, ü) alması gerekir.
Örnekler:
Taşın üstü
Tamlayan Tamlanan
(1. isim) (2.isim)
*evin yolu *kalbimin sahibi *yemeğin tadı *havuzun dibi *elinin kiri
*dumanın karası, *kaderin cilvesi *hayatımın anlamı *zamanın değeri *saçının teli
*atmosferin sıcaklığı *babamın inadı *imanın şartları *mahşerin esrarı *müziğin etkisi
NOT: Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı ya da tamlananı zamir olabilir. “Ben” ve “biz” kişi zamirlerinde tamlayan eki ve tamlanan eki “-im ve -imiz” şeklinde değişiklik gösterebilir.
*Bizim evimiz *Benim kararım *Onun hedefi *Bazılarının cildi
*Odanın biri *Ünlülerin birkaçı *Tellerin bazıları *Bunların şeyi
NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına bir veya birden fazla sözcük girebilir.
*Kitabın yırtık sayfası (Tamlananı niteleyen bir sıfat girmiştir.)
(Tamlayan) ( Tamlanan)
*Yarimin gül kokan nefesi (Tamalananı niteleyen bir sıfat gurubu girmiştir.)
(Tamlayan) ( Tamlanan)
NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Dikkat ederseniz özellikle şiirlerde bu yola sıkça başvurulur.
* Sevgisi her şeye değerdi annemin.
(Tamlanan) (Tamlayan)
* Bu konudaki tek eksiği hızlı okuyamamaktı Elif‘in.
(Tamlanan) (Tamlayan)
NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan cümle içinde kullanılmamış olabilir, ya da tamlanan eki düşmüş olabilir. Biz bunu cümledeki anlamdan çıkartabiliriz.
* Odası darmadağın olmuştu. (Ahmet’in odası)
(Tamlanan)
* Kimsesi olmadığı için bakım evine alındı. (Kadının kimsesi)
(Tamlanan)
* Bu arsa onların. (onların arsası)
(Tamlayan)
* Bu arsa onların arsa. (onların arsası)
(Tnn) (Tnn)
2-Belirtisiz İsim Tamlaması
Sadece tamlananın (2. ismin) ek aldığı (-ı, -i, -u, -ü iyelik ekleri), tamlayanın (1. ismin) ek almadığı (-ın, -in, un, ün ilgi hali ekleri) isim tamlamalarıdır.
Örnekler
*Gül bahçe-(s)-i *Aşk acı-(s)-ı *Ölüm uyku-(s)-u *Hazine avcı-(s)-ı
*Bebek koku-(s)-u *Deniz su(y)-u *Sabah rüzgar-ı *Süveyş Kanal-ı
*Çanakkale Boğaz-ı *Nar ağac-ı *Fotoğraf yarışma-(s)-ı *Parfüm şişe-(s)-i
*Türkçe öğretmen- i *Makyaj kutu – (s)-u *Anlaşma metn-i *Türk asker-i
NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına hiç bir sözcük girmez. Bu kurala aykırı kullanımlar bulunmaktadır fakat yanlış olarak değerlendirilir.
Kırşehir eski milletvekili (Yanlış)
Eski Kırşehir milletvekili (Doğru)
NOT:Belirtisiz isim tamlaması halinde olan yer ve mekan adları oldukça fazladır.
*İstanbul Boğazı *Harran Ovası *Tuz Gölü *Bartın Kalesi
*Dolmabahçe Sarayı *Kızılay Meydanı *Gezi Parkı *Fatih Sultan Mehmet Köprüsü
NOT: Bazı birleşik kelimeler belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşturulmuşlardır.
*aşçıbaşı *yüzbaşı * hanımeli *kadınbudu *kuşburnu *keçiboynuzu, *kargaburnu
NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez.
3-Takısız İsim Tamlaması
Hem tamlayanın (1. ismin) hem de tamlananın (2. ismin) hiçbir tamlama ekini almadığı isim tamlamalarına “takısız isim tamlaması” denilmektedir. Peki iki sözcük de tamlama eki almadığında birbirini nasıl tamamlayarak anlamlı bir kavram oluşturacak dersiniz?
Örnek:
Demir parmaklık
(1. isim) (2. isim)
(tamlayan) (tamlanan)
Şöyle ki; burada iki sözcüğün birbirini tamamlaması yönünden önemli olan iki durum vardır. Bunlar:
a- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neyden yapıldığını belirtir. Yani tamlanan olan sözcükte belirtilen varlığın yapımında kullanılan maddenin ne olduğunu bize tamlayan vermektedir.
Örnekler
* Tahta kaşık * Deri mont * Bakır tel * Demir kapı
* Gümüş kemer * Yün çorap * Çelik tencere * Ahşap ev
* Taş duvar * Cam kavanoz * Lastik top * Keten gömlek
* Altın yüzük * Kağıt mendil * Pırlanta küpe * Mermer saray
İpucu: Bu tamlamaların takısız isim tamlaması olup olmadığını anlayabilmek için tamlayandan sonra “(-den, -dan) yapılmış” ifadesini kullanarak sağlama yapabilirsiniz.
Demir (den yapılmış) kapı
Bakır (dan yapılmış) tel
b- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neye benzediğini belirtir.
Örnekler
* Demir yumruk *Altın saç *Selvi boy * Kalem kaş
* Badem göz * Kömür göz * Deniz gözlü * İnci diş
* Aslan asker * Tilki adam * İpek saç * Yufka yürek
* Pamuk kalp * Taş kalp * Şahin bakış * Çelik irade
ÖNEMLİ NOT: Takısız isim tamlamaları, sıfat tamlamaları ile sık sık birbiriyle karıştırılmaktadır. Bunun sebebi; sıfat tamlamalarını isme “nasıl” sorusunu sorarak bulmanızın yanında, takısız isim tamlamalarında da “nasıl” sorusunu isme sorduğunuzda kulağa düzgün ve anlamlı gelmesinden dolayı sıfat tamlaması yakıştırmasını yapmanızdır.
Örneğin:
Tilki adam (takısız isim tamlaması) (nasıl adam: tilki adam)
Benzeyen: adam
kendisine benzetilen: tilki
niçin benzetildiği: kurnaz olması
Yukarıdaki örnekteki gibi takısız isim tamlamalarında benzeyen ile kendisine benzetilen arasında “niçin benzetildiği“ni söyleyebileceğiniz gizli bir unsur (benzetme yönü) bulunmaktadır. Yani adam tilkiye “kurnaz” olması bakımından benzetilmiştir.
Kurnaz adam (sıfat tamlaması) (nasıl adam: kurnaz adam)
Yukarıdaki sıfat tamlamasında ise adam herhangi bir şeye benzetilmeden adamın niteliği vurgulanmıştır. Yani tamlama direk benzetme yönü ile oluşturulmuştur. Takısız isim tamlamalarında olması gereken ise “benzeyen” ve “kendisine benzetilen” dediğimiz iki unsurdur.
Aşağıdaki örnekleri karşılaştıralım:
*Demir yumruk: Neye benzediği (takısız i. t.)
Sert yumruk: Yumruğun niteliği (sıfat tamlaması)
*Aslan asker: Neye benzediği (takısız i. t.)
Cesur asker: Askerin niteliği (sıfat tamlaması)
*Kömür göz: Neye benzediği (takısız i. t.)
Siyah göz: Gözün niteliği (sıfat tamlaması)
4-Zincirleme İsim Tamlaması
Zor ve fazlasıyla karışık olduğu zannedilen “zincirleme isim tamlaması”nı rahatlıkla görebilmenin, aslında yukarıda anlatılan tamlamalara hakim olmanıza bağlı olduğunu biliyor muydunuz?
Zincirleme isim tamlaması, “en az üç ismin birbirini tamlama kuralları çerçevesinde tamamlayarak, bir varlık ya da kavramı karşılar hale gelmesidir” şeklinde tanımlanabilir. Bu bazen belirtili, belirtisiz veya takısız isim tamlamasının başka bir isimle birleşmesiyle; bazen de belirtilen tamlamaların yine kendileri gibi başka bir tamlama ile birleşmelerinden meydana gelir.
* Sırasıyla; bir isim tamlaması ve bir isim, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim tamlaması”, tamlananı “isim”den meydana gelmiş olur.
Belirtili isim tamlaması + (n)ın + isim + ı = Z. isim tamlaması
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Bahçenin kapısı + (n)ın + kol + u
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Benzer örnekler:
Saatimin kordonunun rengi
Sınıfın duvarının sıvası
Elif’in annesinin elbisesi
Belirtisiz isim tamlaması + (n)ın + isim + ı = Z. isim tamlaması
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Örnek: Ses teli + (n)in + kalınlık + ı
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Benzer örnekler:
Kayısı ağacının çiçeği
Resim yarışmasının sonucu
Kutup yıldızının parlaklığı
Takısız isim tamlaması + (n)ın + isim + i = Z. isim tamlaması
Demir kapı + (n)ın + kol + u
Benzer örnekler:
Deri montun kokusu
Mermer sarayın görüntüsü
Şahin bakışın sonucu
* Sırasıyla; bir isim ve bir isim tamlaması, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim”, tamlananı “isim tamlaması”ndan meydana gelir.
isim + (n)ın + Belirtisiz isim tamlaması= Z. i. t.
(Tamlayan) (Tamlanan)
Çocuk + un + ses tonu
(Tamlayan) (Tamlanan)
isim + (n)ın + Takısız isim tamlaması + i = Z. i. t.
(Tamlayan) (Tamlanan)
Gitar+ ın + çelik tel + i
(Tamlayan) (Tamlanan)
* İki tamlama birleşerek zincirleme isim tamlamasını meydana getirebilir. Bu durumda tamlayan “1. tamlama”, tamlanan ise “2. tamlama” olarak kabul edilebilir.
1. tamlama + (n)ın + 2. tamlama
(Tamlayan) (Tamlanan)
Suat’ın annesi + nin + gözlük kabı (4 isim)
(Tamlayan) (Tamlanan)
Benzer örnekler:
Okulun bahçesinin çöp kutusu (4 isim)
Eskişehir yolunun asfalt işleri
Filenin sultanlarının smaç sayısı
Annem doktordu.
Ne doktoru?
Penceresinden ağaçlar görüne.
Ne ağaçları?
Bir ocakta çalışır
Ne ocağı?
Orada krallık yaşar
Neyin ya da nerenin krallığı?
kolaylıklardan fazlaca yararlanır
Neyin ya da nelerin kolaylıkları?
rüzgâr arkadaşım olurdu.
Ne arkadaşı?
Masada,
Ne ya da kimin masası?
içte,
Neyin içinde?
resim dururdu.
Neyin ya da kimin resmi?
Kocaman bir masası ve koltuğu vardı.
Kimin?
İsim Tamlamaları Tanımı
Aralarında anlamca ilgili bulunan ya da sonradan ilgi kurulan, birinin diğerini iyelik yönünden bütünlediği iki isimden oluşan kelime gruplarına isim tamlaması denir.
İsim Tamlamaları Özellikleri
İsim tamlamalarında birinci kelimeye tamlayan; ikincisine de tamlanan denir.
Tamlayan, tamlananın anlamını bütünler. Tamlayan başta gelir, tamlanan sonda (şiirde yer değiştirebilir).
Bu, "Türkçede yardımcı unsur başta; asıl unsur sonda bulunur." kuralına göre açıklanabilir. Asıl unsur tamlanandır. Ama vurgu tamlayandadır. Çünkü tamlayan sonradan eklenerek tamlananın anlamını bütünlemektedir.
"kenar" dendiğinde ne kenarı, neyin kenarı olduğu anlaşılmamaktadır. "deniz kenarı" diyerek "kenar"ın "deniz"e ait olduğunu belirtmiş oluruz. Bu durumda "deniz" vurgulu söylenir.
İSİM (AD) TAMLAMALARI
Bir ismin aitlik ilgisi bakımından daha belirli hâle gelmesi için başka bir isim tarafından tamlanmasıyla meydana gelen söz öbeğine isim tamlaması denir.
Belli kurallar dahilinde en az iki sözcük bir araya gelerek isim tamlamasını oluşturur.
İsim tamlamaları "tamlayan ve tamlanan" olmak üzere iki unsurdan oluşur.
Tamlayan birinci sözcük, tamlanan ise ikinci sözcüktür. İsim tamlamalarının tamlayanında ilgi, tamlananında ise iyelik eki vardır.
Şimdi isim tamlamasının türlerini görelim.
1. Belirtili isim Tamlaması
Tamlayanın ilgi, tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.
Her iki unsuru da ek alarak oluşturulan bu tür tamlamalarda kuvvetli bir aitlik ilgisi vardır.
"Evin kapısı açık kalmış."
cümlesindeki “evin kapısı” altı çizili söz öbeği belirtili isim tamlamasıdır. Görüldüğü gibi, her iki sözcük de ek almıştır. Bu tamlamada iki sözcük arasındaki kuvvetli bir ilişki kendini göstermektedir.
Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcükler girebilir.
"Kerem'in mavi gömleği güzelmiş."
cümlesinde araya "mavi" sıfatı girmiştir.
"- den" hal eki tamlayanda kullanılan ilgi ekinin yerine geçerek belirtili isim tamlaması kurabilir.
"Resimlerin birini de ben alayım."
cümlesindeki "resimlerin birini" sözü belirtili isim tamlamasıdır. Biz bunu "resimlerden birini" biçiminde de söyleyebiliriz. Yani sadece tamlayan eki "-in" yerine, aynı işlevi gören "-den" hâl ekini getirmiş oluyoruz.
Belirtili isim tamlamalarında bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabileceği gibi, bir tamlanan birden fazla tamlayana da bağlanabilir.
"Evin bahçesi, odaları, mutfağı o kadar geniş ki..."
cümlesinde "evin" tamlayan; "bahçesi, odaları, mutfağı" sözcükleri de tamlanandır.
"Kırların, çiçeklerin, kuşların, böceklerin neşesi hepimizi coşturmuştu."
cümlesinde "kırların, çiçeklerin, kuşların, böceklerin" tamlayan; "neşesi" tamlanandır.
2. Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanın ilgi eki almayıp tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.
Bu tür tamlamalarda bir ismin başka bir isme aitliğinden çok bir nesne ya da kavram ismi oluşturmak esastır.
"Çocuğun elbisesini alacağız."
cümlesindeki "çocuğun elbisesi" tamlaması belirtilidir. Bu tamlamada belli bir çocuğa ait elbiseden söz edilmektedir.
Biz bu tamlamayı,
"Çocuk elbisesi alacağız."
şeklinde söylersek yani "-nın" ekini kaldırırsak tamlama belirtisiz olur. Bu durumda belli bir kişiye ait elbiseden değil, genel bir elbise çeşidinden "çocuk elbisesi" nden söz etmiş oluruz.
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan tamlananın neden yapıldığını, neye benzediğini bildirebilir:
"Lahana turşusu", "Erik hoşafı", "Bulgur pilâvı"
Bu tamlamalarda tamlayan tamlanın neyden yapıldığını bildirir.
"Deve kuşu", "Kılıç balığı", "Küpe çiçeği"
Bu tamlamalarda ise tamlayan tamlananın neye benzediğini bildirir.
Belirtisiz isim tamlaması sıfat göreviyle kullanılabilir.
"El yazması kitaplar şimdi çok değerli."
cümlesinde "el yazması" belirtisiz isim tamlamasıdır. Bu tamlama cümlede sıfat göreviyle kullanılmıştır.
3. Takısız İsim Tamlaması
Tamlayanı ve tamlananı ek almamış olan isim tamlamalarıdır.
Takısız isim tamlamalarında her iki unsur da ilgi ve iyelik eklerini almaz.
Bu tamlamaları iki grupta inceleyebiliriz:
a. Bir şeyin neyden yapıldığını gösterir.
"Boynunda altın kolye vardı."
cümlesindeki "altın kolye" sözü kolyenin altından yapıldığını gösterir.
"Cam vazo, çelik tencere, deri mont"
tamlamaları da bunlara örnektir.
b. Bir şeyin neye benzediğini bildirir.
"Altın saçları rüzgârda dalgalanır."
cümlesinde "altın saç" takısız isim tamlamasıdır. Bu tamlamada "saçlar" altına benzetilmiştir.
"Gül yanak, zeytin göz, tilki Rıfkı..."
gibi tamlamalar takısız isim tamlamasıdır.
4. Zincirleme İsim Tamlaması
Tamlayanın, tamlananın veya her ikisinin kendi içinde başka bir isim tamlaması olduğu söz öbekleridir.
Zincirleme isim tamlamaları en az üç ismin bir raya gelmesi ile oluşur.
"Macera romanlarının okuyucusu çoktur."
cümlesinde "macera romanları" belirtisiz isim tamlamasıdır. Bu tamlamaya "-nın" ilgi eki eklenmiş ve tamlama "okuyucusu" tamlananına bağlanmış. Böylece iki tamlama iç içe girmiş ve zincirleme isim tamlaması olmuştur:
"Saka kuşunun ötüşü çok hoştu."
cümlesinde "saka kuşunun ötüşü" üç isimden oluşan zincirleme isim tamlamasıdır. Tamlayan "saka kuşu", tamlanan ise "ötüşü" sözcüğüdür.
Tamlamalar: Belirtili İsim Tamlaması, Belirtisiz İsim Tamlaması, Zincirleme İsim Tamlaması, Takısız İsim Tamlaması, Karma İsim Tamlaması
