SÖZCÜKTE YAPI > Basit Sözcükler, Türemiş Sözcükler, Birleşik Sözcükler
SÖZCÜKTE YAPI, Basit Sözcükler, Türemiş Sözcükler, Birleşik Sözcükler
Sözcük Yapısı, Sözcükte Yapı, Yapı Bakımından Sözcükler
SÖZCÜKTE YAPI, Basit Sözcükler, Türemiş Sözcükler, Birleşik Sözcükler
Dil, gün geçtikçe gelişen toplumun ihtiyaçlarını karşılamak için kendini sürekli değiştiren canlı bir varlıktır. Gelişen ve değişen toplumun ihtiyaçlarını karşılamak içinde dil de sürekli bir değişim içine girer. Dil, ihtiyaçlara cevap vermek adına yapım yoluna giderek yeni sözcükler oluşturur. Bu nedenle sözcükleri kök halinde olanlar, yapım ekini alanlar, başka sözcüklerle birleşenler olmak üzere “sözcük yapısı” başlığı ile kategorize edebiliriz.
Yapısına göre sözcükler konusunu şu başlıklarla sınıflandırabiliriz:
SÖZCÜKTE YAPI (Aşağıya tıklayabilirsiniz)
1) Basit Sözcükler
Herhangi bir yapım ekini almamış, daha basit bir şekilde köklerine ayrılamayan ve her zaman kök halde bulunan kelimelere “Basit sözcükler” denir. Türemiş ya da birleşik kelimeler grubuna dahil edemeyeceğimiz her kelime basit sözcük olarak değerlendirilebilir.
Örnekler
İsim soylu basit sözcükler: deniz, masa, saz, duvar, göz, taş, bahçe…
Fiil soylu basit sözcükler: gör-, al-, bak-, sal-, var-, git-, gel-…
Evine dün akşam hırsız girmişti.
(Yukarıda yer cümledeki kelimelerin tamamı basit yapıdadır.)
2) Türemiş Sözcükler
Kök durumdaki ad ya da fiile yapım eklerinin getirilmesiyle yeni kelimelerin oluşturulmasına “Türemiş Sözcük” denir. Türkçede bu yol ile yeni sözcükler türetilmiş olur.
Örneğin, “Göz” kökünden yeni sözcükler türetecek olursak;
Göz → Kök (Basit)
Gözlük → Gözün daha iyi görmesini sağlayan araç. (Türemiş)
Gözlükçü → Gözlüklerin satıldığı mekan. (Türemiş)
Örnekler
İsim soylu türemiş sözcükler: anaç, köken, birer, kitaplık, kapıcı, yolcu…
Fiil soylu türemiş sözcükler: batır-, gözet-, açıl-, öldür-, kopar-, yetiştir-…
Türkçe sevgisini aşılamak önemlidir.
(Yukarıdaki cümledeki tüm sözcükler türemiştir: Türk-çe, sev-gi, aşı-lamak, önem-li)
3) Birleşik Sözcükler
Türkçede yeni bir sözcük oluşturmanın yollarından biri de sözcükleri birleştirmektir. Birden fazla kelimenin (en az iki kelime) bir araya gelmesiyle oluşan kalıplaşmış yeni kelimelere “Birleşik Sözcükler” denir. Kalıplaşmış bir şekilde dilimize yerleşen birleşik kelimelerin arasında herhangi bir ek ya da sözcüğün girmesi mümkün değildir.
Örneğin; “Sivrisinek” sözcüğü, “sivri + sinek” sözcüklerinin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuş bir birleşik sözcüktür.
Türkçede birleşik sözcükler genellikle “Birleşik isim, birleşik sıfat ve birleşik fiiller” şeklinde oluşturulmaktadır.
Örnekler
Birleşik İsimler: hanımeli, gökkuşağı, ipucu, binbaşı, Kadıköy, ayakkabı, şekerpare…
Birleşik Sıfatlar: başıboş, soğukkanlı, mirasyedi, birtakım, aksakal, babayiğit…
Birleşik Fiiller: reddetmek, bakabilmek, alıvermek, namaz kılmak, düşeyazmak, affetmek…
Birleşik sözcüklerin yazımı
Yeni bir kavramı karşılamak üzere iki ya da daha çok sözcükten kurulmuş ögelere birleşik sözcük denir.
Türkçenin söz varlığında önemli bir yer tutan birleşik sözcükler, aralarına herhangibir ek ya da sözcükgiremeyecek, yerlerideğiştirilemeyecek kadarkalıplaşmışlardır. Satır
sonuna sığmayan birleşik sözcük, tek bir sözcük gibi hecelerine ayrılarak yazılır:
.......................................................................Emi- nönü.
Türkçede birleşik sözcüklerin kimi bitişik olarak yazılır, kimisi de ayrı. Bu nedenle birleşik sözcükleri yazım bakımından ikiye ayırarak, hangilerinin bitişik, hangileri- nin ayrı olduğunu göstererek inceleyeceğiz.
BİTİŞİK YAZILAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER (BİTİŞİK SÖZCÜKLER)
Yazılışları bitişik olan birleşik sözcüklere bitişik sözcük denir. Birleşik sözcükler,aşağıda gösterilen durumlarda bitişik sözcük olur ve bitişik olarak yazılır:
Ses türemesi:
Arapçadan dilimize girmiş olan af, zan, his, ret, zem gibisözcükler etmek, eylemek, olmak yardımcı eylemleriyle birlikte kullanıldıklarında,sözcüklerin asıllarında olan bir ses türer. Bu durumdaki birleşik sözcükler bitişik yazılır:
A. Ses türemesi: Arapçadan dilimize girmiş olan af, zan, his, ret, zem gibisözcükler etmek, eylemek, olmak yardımcı eylemleriyle birlikte kullanıldıklarında,
sözcüklerin asıllarında olan bir ses türer. Bu durumdaki birleşik sözcükler bitişik yazılır:
|
af > |
affetmek |
zan |
> |
zannetmek |
|
affolunmak |
hâl |
> |
hâlletmek |
|
|
affeylemek |
zem |
> |
zemmetmek |
|
|
ret > |
reddetmek |
his |
> |
hissetmek |
|
reddeylemek |
hissedilmek |
|||
|
reddolunmak |
hissolunmak |
B. Ses düşmesi: Arapçadan dilimize girmiş devir, emir, hüküm, kahır, kayıp,keşif, nakil, sabır, zehir
gibi sözcükler yardımcı eylemlerle birleşirken, asıllarınauygun olarak ikinci hecedeki ses düşer:
Bu ses değişiminin etkisiyle de bu sözcüklerbitişik yazılır:
|
devir + etmek |
> |
devretmek |
||||
|
emir + etmek |
> |
emretmek |
||||
|
hüküm +etmek |
> |
hükmetmek |
||||
|
kahır + etmek |
> |
kahretmek |
||||
|
kayıp + olmak |
> |
kaybolmak |
||||
|
keşif + etmek |
> |
keşfetmek |
||||
|
nakil + etmek |
> |
nakletmek |
||||
|
sabır + etmek |
> |
sabretmek |
||||
|
zehir + etmek |
> |
zehretmek |
||||
· Ses düşmesine uğrayan iki addan oluşmuş birleşik sözcükler bitişik yazılır:
|
kahve + altı |
> |
kahvaltı |
|
kayın + ana |
> |
kaynana |
|
ne + için |
> |
niçin |
|
pazar + ertesi |
> |
pazartesi |
|
güllü + aş |
> |
güllaç |
Vurgunun son heceye kaydığı birleşik sözcükler bitişik yazılır: açıkgöz, babayiğit, boşboğaz, büyükbaş, camgöz, günaydın, paragöz, tıknefes...
Vurgusu son hecede olan ikilemeler de bitişik yazılır: cızbız, çıtçıt, hımhım, hoşbeş, yüzgöz (olmak)...
Vurgunun ikinci hecede olduğu eş anlamlı ikilemeler ayrı yazılırken (hemen hemen,çabuk çabuk), vurgusu ilk heceye kayan ikilemeler bitişik yazılır: darmadağınık, karmakarışık...
Anlam değişmesi: Sözcüklerden biri ya da ikisi birleşme sırasında anlam kaymasına uğramış olan birleşik sözcükler bitişik yazılır: aslanağzı (bitki), horozibiği (bitki), gelinparmağı (üzüm), koyungöbeği (mantar), hanımeli (çiçek), balıksırtı (desen), bülbülyuvası (tatlı), kedidili (bisküvi), ayşekadın (fasulye), kargaburun (alet), karafatma (böcek), fildişi (renk), Büyükayı (bir yıldız kümesi), Güneybalığı (yıldız)...
· Birleşik sözcüğün yanına gelen renk, böcek gibi sözcükler ayrıyazılır: ayşekadın fasulyesi, fildişi rengi, Güneybalığı yıldızı...
Renk adlarıyla kurulan, bitki ve hayvan türlerini gösteren birleşiksözcükler bitişik yazılır: aksöğüt, akkuş, karadut, karasinek, alacakarga, alabalık, bozayı...
Kurallı birleşik eylemlerde -a, -e, -ı, -i, -u, -ü sesleriyle kurulanlarbitişik yazılır:
gül + bilmek
>
gülebilmek
sor + vermek
>
soruvermek
ol + gelmek
>
olagelmek
G. Kimi zaman da ekler yardımıyla birleşik sözcük oluşturulur:
· Ortaçlarla kurulan birleşik sözcükler: -an/-en, -r/-ar/-er, -maz/-mezortaç (sıfat- fiil) ekleriyle kurulup kalıplaşmış birleşik sözcükler bitişik yazılır:ağaçkakan, ahmakıslatan, cankurtaran, çöpçatan, alkolölçer, bilgisayar, değerbilmez, varyemez...
· Belirli geçmiş zaman ekiyle kurulan birleşik sözcükler: -dı/-di (-du/-dü, -tı/-ti,-tu/-tü) ekiyle kurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır: çıtkırıldım,dedikodu, gecekondu, imambayıldı, şıpsevdi…
· Geniş zaman ekiyle kurulan birleşik sözcükler: -r/-ar/-er ekiylekurulan birleşik sözcükler bitişik yazılır: biçerdöver, konargöçer, okuryazar,uyurgezer, yanardöner. Bu yapıdaki çakaralmaz sözcüğü de bitişik yazılır.
· İki ya da daha çok sözcüğün birleşmesinden oluşmuş kişi adları,soyadlar, lâkaplar bitişik yazılır: Aydoğan, Birol, Güntekin, Boynueğri MehmetPaşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet…
· İki ya da daha çok sözcükten oluşmuş yer adları bitişik yazılır:Bahçesaray, Eskişehir, Galatasaray, Kumkapı, Şebinkarahisar…
· Kişi adları ve unvanlarından oluşmuş şehir, kent, köy, mahalle, dağ,tepe, deniz, göl, ırmak ve kurum adları da bitişik yazılır: Bayrampaşa,Kemalpaşa, Sultanahmet...
· Yön adları: Ara yönleri belirten sözcükler bitişik yazılır: güneybatı,güneydoğu, kuzeybatı, kuzeydoğu…
· Ağa, bey, efendi, baş, hanım, nine, oğul gibi sözcüklerle kurulmuşbirleşik sözcükler bitişik yazılır: ağabey, ağababa, başbakan, başhekim,aşçıbaşı, onbaşı, beye- fendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, kadınnine,hanımnine, paşababa, dayıoğlu, eloğlu, çapanoğlu, hinoğluhin…
· Hane, name, perver, perest, zade sözcükleri ile kurulan birleşiksözcükler bitişik yazılır: çayhane, kahvehane, yatakhane, beyanname,Oğuzname, misafirperver, vatan- perver, hayalperest, amcazade, Resülzade…
· Kimi sözcükler ise bir kurala bağlı olmaksızın, eskiden beri bitişikyazılır. Böylece geleneksel olarak yaygınlaşmış birleşik sözcükleroluşmuştur: anneanne, büyükbaba, bugün, delikanlı, denizaşırı, gözyaşı,günaşırı, ilkokul, ilköğrenim, ilköğretim, kabataslak, kahverengi, ortaokul, sütanne, yeryüzü, yılbaşı, zeytinyağı...
· Belirsizlik bildiren sıfat ve adılları da bitişik sözcük olarakgelenekselleşmiştir: biraz, birazı, birkaç, birkaçı, birçok, birçoğu, birtakım, hiçbir, hiçbiri, herhangi…
· Pekiştirme sıfatları bitişik yazılır: apak, apaçık, büsbütün, bembeyaz,çepçevre, çır- çıplak, çırılçıplak, dümdüz, güpegündüz, sapsağlam, sapasağlam,sırsıklam, sipsivri…
· Arapça kurala göre kurulmuş tamlama ve öteki kalıplaşmış sözlerbitişik yazılır: aliyyülâlâ, darülâceze, fevkalâde, velhâsıl, velhâsılıkelâm…
· Farsça kurala göre kurulmuş tamlama ve öteki kalıplaşmış sözlerbitişik yazılır: dârıdünya, ehlibeyt, ehvenişer, erkânıharp, gayrıciddî, hüsnühat,hüsnükabul, hüsnü- kuruntu, suiistimal, hercümerç, meddücezir, tarumar, âlicenap,özbeöz, pürhiddet...
AYRI YAZILAN BİRLEŞİK SÖZCÜKLER
A. Etmek, olmak, kılmak yardımcı eylemleriyle kurulmuş birleşik eylemler, birleşme sırasında bir ses türemesi ya da ses düşmesineuğramazsa ayrı yazılır: alt etmek, arz etmek, doğru olmak, deli olmak, el etmek,güzel olmak, muhtaç olmak, namaz kılmak, rezil olmak, terk etmek, tertip etmek,okumuş olmak, oyun etmek, söz etmek, var olmak…
Birleşme sırasında hiçbir anlam değişikliğine uğramayan birleşiksözcükler ayrı yazılır: banyo sabunu, açık yeşil, koyu kahverengi, boncukmavisi, limon sarısı, duvar saati, döner sermaye, dönme dolap, fırın kebabı, meyvesineği, meyve suyu, sebze çorbası, yatak odası…
C. İkilemeler çoğunlukla ayrı yazılır: ağır ağır, allak bullak, çoluk çocuk,kapı mapı, ev mev, yer yer, yer yurt…
