CÜMLENİN ÖGELERİ

Bir duyguyu, bir düşünceyi, bir isteği anlatan söz grubuna cümle (tümce) denir.

Cümle tek kelimeden de oluşur, birçok kelimeden de oluşabilir.

 

Geliyorum.

Sözcüklerin cümle içindeki görevlerine cümle ögesi denir. Ögeler temel ve yardımcı ögeler olmak üzere ikiye ayrılır.

1.Temel ögeler:

A)Yüklem

B) Özne

 

2. Yardımcı ögeler:

A) Nesne: belirtili nesne, belirtisiz nesne

B)Tümleç: Dolaylı tümleç, zarf tümleci, edat tümleci

 

* Yüklemi söylenmemiş, ama hissettirilen cümlelere eksiltili cümle denir.

 

Önce Antalya’da bir çay molası, sonra yola devam…

Gönlümde senin aşkın, ben sadece sana…

 

* Eksiltili cümle anlatım bozukluğu değildir.

Yüklem: Cümlede bir iş, bir oluş bildiren ögedir. Yüklem cümlenin temel ögesidir. Yüklemsiz cümle olmaz.

Mahallenin en yakışıklı delikanlısıyım.

Sevinçten etekleri zil çalıyordu.

En güzel insan hoşgörülü olandır.

 

* Yüklem isim olursa cümle isim cümlesidir.

Bugün edebiyattan yazılıyız.

* Yüklemin isim olduğunu anlamak için olumsuzluğuna “değil” getir.

Sınıfın en çalışkan öğrencisi Ahmet’tir.

Özne: İşi yapan veya olandır.

 

Yorgan gitti, kavga bitti.

Atı alan Üsküdar’ı geçti.

 

Özneyi bulmak için yükleme kim ve ne soruları sorulur.

Kim canlı varlıkları, ne cansız varlıkları buldurur.

Güneş batıyor.

Aslı yazılıdan iyi not almış.

 

Öznenin sayısı birden fazla olabilir.

 

Kadınlar, çocuklar ve ihtiyarlar ağlıyordu.

* Ögeleri buldurmaya yarayan sorular cümle içinde geçtiğinde buldurdukları ögelerin yerini alır.

Elinden ne düştü? (özne)

Kimi aradın? (nesne)

* Seslenme sözcükleri cümlede geçtiğinde cümle ögesi olmaz.

Koş, Murat, koş!

Eyvah maça gidemedik!(Eyvah cümle dışı unsur.)

* Özne iyelik eki ve çoğul eki alabilir. İsim hal eklerini almaz.

Babam bana güzel bir spor ayakkabı aldı.

Gözler sevdanın başlangıç noktasıdır.

 

Gizli Özne: Cümlede belli olmayan varlığı yüklemdeki şahıs ekinden anlaşılan öznedir.

Dünyanın bütün çiçeklerini getirin buraya.

 

Fiil cümlelerini öznesi ikiye ayrılır.

1.Gerçek Özne: İşi gerçekten yapan öznedir.

Kemal Hoca, hayatında ilk defa böyle akıllı bir sınıfın edebiyat dersine giriyor.

 

Sözde Özne: Edilgen çatılı fiillerde, işi yapmadığı halde özne sorusuna cevap veren öznedir.

 

Sorular çözüldü.

Çamaşırlar yıkanmış.

 

Edilgen çatılı fiillerde tarafından, -ce, -ca, yüzünden gibi ifadeler aslında öznedir; ama zarf tümleci gibi görünürler. Bunlara örtülü özne denir.

Belediye tarafından köpek zehirlendi.

Sel yüzünden evler yıkıldı.

 

 

Yardımcı Ögeler:

Nesne(Düz Tümleç): İkiye ayrılır.

Belirtili Nesne: İsmin -i halindedir. Neyi, kimi sorularıyla bulunur.

Belirtisiz Nesne: İsmin yalın halinde bulunur. Ne sorusuyla bulunur.

İsim cümlelerinde nesne bulunmaz.

Ben, senin beni sevebilme ihtimalini sevdim.

Ayıkla pirincin taşını.

Seninle tanışmak seni tanımak istiyorum.

Çocuklar tatlı sever.

 

Dolaylı Tümleç:   -e, de, den ekini alan tümleçlerdir. Yönelme, bulunma ve ayrılma anlamları taşır.

 

Nereye, nerede, nereden,

Kime, kimde, kimden

Neye, neden sorularıyla bulunur.

 

Benim sevgi kokan çiçeklerime kimse zarar veremez.

Tebeşir kireçten yapılır.

Nereden geliyorsun?

Gürültüden uyuyamadım.

 

Neden sonuç bildiren –den eki zarf tümleci oluşturabilir.

Gözleri uykusuzluktan şişmişti.

Her –de,da eki alan kelime dolaylı tümleç değildir.

 

Haziranda sınava gireceğim.

 

Bu sabah yağmur var İstanbul’da

Alışamadım ben bu kente

Alışamadım sensizliğe

 

Zarf Tümleci: Yüklemi zaman, durum, azlık çokluk yön ve neden bakımından tamamlayan ögelerdir.

 

Ne zaman, nasıl, ne kadar, nereye, neden sorularıyla bulunur.

 

Seni kara saplı bıçak gibi sineme sapladılar.

Geçen sene bu dersi hiç sevmiyordum.

Sevinçten içi içine sığmıyordu.

Bu kente yalnızlık çöktüğü zaman

Uykusunda bir kuş ölür ecelsiz

 

Uyarı: ”İçeri, dışarı, aşağı, yukarı, ileri, geri” gibi yer yön sözcükleri yalın haldeyken zarf tümleci, ismin –e,-de,-den halindeyken dolaylı tümleç, ismin –i halindeyken nesne olur.

İçeri gel.                   İçeriyi temizle.                         İçeride bekle.

Edat Tümleci: Yüklemi araç, birliktelik, neden, sebep bakımından tamamlayan ögelerdir.

Ne ile, kiminle, niçin soruları sorularak bulunur.

 

Arkadaşımla sinemaya gideceğim.   Uçakla Ankara’ya gideceğim.

Hayat seninle anlam kazanıyor.        Buraya senin için geldim.

Cümle Dışı Unsurlar:

Bağlaçlar cümle dışı unsurdur.

Üniversite öğrencileri bile bu soruyu çözemedi.

Seslenmeler cümle dışı unsurdur.

Ulu çınar seni bu sabah daha iyi anladım.

Bazı arasöz ve aracümleler cümle dışı unsurdur.

Adana, biliyorsunuz bir köy, son yıllarda adliyesiyle meşhur oldu.

Cihan yıkılsa, emin ol, senin yurdun yıkılmaz.

Köyüme, doğduğum yere, gidiyorum.

ALIŞTIRMALAR

Her sabah doğan güneş

Bir sabah doğmaz oldu

Elleri ellerimden kayıp giden yıldız oldu.

Yar

Seni kara saplı bıçak gibi sineme sapladılar.

Anımsadıkça bilecek insan neyi unutması gerektiğini.

Siz bu okulun şanslı öğrencilerinden birisiniz.

Şehir bir daha göremeyeceğim sevgilimdi.

Seni uyutmayan, içindeki yangınlı hesaplaşmaydı.

Uyuyor şimdi şehir içinde bir şehir.