Yapım Ekleri Nelerdir? Çeşitleri, Özellikleri, Örnekleri

Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir.

Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:

Gel-(-mek,-dim, -miş...)

Baba(-m, -lar, -dan) 

Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:

baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı

sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi

göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük... 

Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. bu ekler kökten hemen sonra gelirler. Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir:

bil-gi-ler, bil-dir-di;

göz-le-meliyim, göz-lük-ten... 

Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:

bil-gi-li,bil-dir-i

göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük...  

Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz: 

A) İsim Yapan Yapım Ekleri: 

İsimden İsim Yapan Ekler

Fiilden İsim Yapan Ekler

B) Fiil Yapan Yapım Ekleri: 

İsimden Fiil Yapan Ekler

Fiilden Fiil Yapan Ekler

A) İSİM YAPAN YAPIM EKLERİ

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır: 

1) İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER

-lİk

* Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük...

* Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük...

* Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük... 

* Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik... 

* Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık... 

* Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük... 

* Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik... 

* Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:

kışlıklar, kışlık odun;

günlüğüm, günlük masraf;

elbiselikler, elbiselik kumaş;

turşuluklar, turşuluk biber;

kiralıktan, kiralık daireden,

satılıklar, satılık arsalar... 

-cE Yapım Eki:

* Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça.. 

* Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca... 

* Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça...

-cİ Yapım Eki:

* İsim, sıfat, zarf türetir:

sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...

gazeteci çocuk, şakacı insan...

akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek) 

-lİ Yapım Eki:

* Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz. 

* Kişinin nereli olduğunu bildirir:

Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli... 

* Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:

tuzlu, şekerli, acılı, tozlu...

* Soy, devlet bildirir: 

Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu... 

* Durum (medenî hâl) bildirir:

sözlü, evli, nişanlı... 

* Renk bildirir; ikileme kurar:

mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı... 

* Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir: 

bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu... 

Diğerleri:

gönüllüler, gönüllü (kişiler)... irili ufaklı, kadınlı erkekli... 

-sİz Yapım Eki:

* -li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:

akıllı X akılsız doğru

bilgili X bilgisiz doğru

nişanlı X nişansız yanlış

köylü X köysüz   yanlış  

mavili X mavisiz   yanlış 

* İsim, sıfat ve zarf türetir:

korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)... 

-ki Yapım Eki:

* Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. -ki ve -kü şekillerinde kullanılır.

bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...

* Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:

aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)... 

-tİ Yapım Eki:

* Yansımalardan isim türetir:

çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı

 Diğer ekler:

-e: göze (kaynak)...

-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül...

-Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş...

-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil...

-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...

-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu...

-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...

-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık... 

2) FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.  

Mastar ekleri:-mEk

* Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.

gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...        

* Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:

yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak

-mE Yapım Eki:

* -mEk eki gibidir. Ama  -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):

başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma... 

* Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: 

Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)... 

* Bu ek niteleme sıfatı da türetir:

karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)... 

-İş Yapım Eki:

* Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:

Gülün açılış-ını seyret.

Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.

Adam oturuş-undan bellidir.

seziş, biliş, alış, veriş, anlayış... 

Kalıcı nesne isimleri:

Bu görüşü benimsemedim.

Bir buluş yapmış ki sorma

Alış verişe çıkacağız.

Sende hiç anlayış yok mu?...

Çıkış ne taraftaydı? 

Sıfat-fiil ekleri: Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir: 

-En Yapım Eki:

* Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:

gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan... 

-Esİ Yapım Eki:

* Sıfat ve isim yapar:

Ölesi-m gelir,

Yok olası adam, kırılası eller

Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası...

-mEz Yapım Eki:

* Olumsuzluk bildirir. -°r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:

Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler...

Yılmaz, korkmaz, çıkmaz...

Ne geçmez zamanmış! 

-°r Yapım Eki:

* İsim ve sıfat yapar:

okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz... 

-dİk Yapım Eki:

* İsim ve sıfat yapar:

tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz... 

-EcEk Yapım Eki:

* İsim ve sıfat yapar:

alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?... 

-mİş Yapım Eki:

* İsim ve sıfat yapar:

geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş... 

Diğer ekler:

-İm

Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar.

alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) ...

-Gİ

Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:

sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski... 

-Gİn

Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir:

dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün...

Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı... 

-İ

İsim ve sıfat türetir:

yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı...

Korkunun ecele faydası yok.

Doğuyu, batıyı karıştırdık.

Ölü balıklar suyun yüzündeydi.

Yurdun batı tarafı soğuyacak. 

-İcİ

Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar:

kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...

Eskiden iyi yüzücü imiş.

Okuyucu sayısı günden güne artıyor.

Bunlar üzücü hareketler.

Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.

Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor. 

-k

Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:

açık kapı, çürük diş, karışık işler,

hava soğuk,

açık konuşur,

bölük toplandı... 

-kEn

İsim ve sıfat yapar:

çalışkan, üretken, alıngan, atılgan... 

-tİ:

kızartı, karartı, bağırtı...

-Ek:

konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...

-ç:

inanç, sevinç, usanç...

-ntI:

alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı...

-e:

dize, süre...

B) FİİL YAPAN YAPIM EKLERİ

Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

göz>göz-le(mek)

bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek)

sev->sev-dir(mek)

bildir->bildir-il(mek) 

Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler 

1) İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:

isim-len-dir-

ad-lan-dır

iki-le-

durgun-laş- 

En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:

-lE Yapım Eki:

Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:

baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-... 

-El Yapım Eki:

Genellikle sıfatlardan fiil yapar:

çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...

-l Yapım Eki:

Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:

kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-...

-E Yapım Eki:

Fazla işlek değildir:

yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...

-°r Yapım Eki:

Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:

kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-... 

-dE Yapım Eki:

Yansımalara getirilir:

çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-...

-msE Yapım Eki:

Fazla işlek değildir:

az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-...

-sE Yapım Eki:

Fazla işlek değildir:

su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-...

-lEş Yapım Eki:

Bazı isimlere getirilir:

sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-... 

-lEn Yapım Eki:

Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:

ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-... 

2) FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:

-t Yapım Eki:

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:

yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-... 

-°r Yapım Eki:

Çatı ekidir. "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:

çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-... 

-Dİr Yapım Eki:

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):

yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-... 

-l Yapım Eki:

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:

at-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-... 

-n Yapım Eki:

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:

başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-...

-ş Yapım Eki:

Çatı ekidir; işteş fiil yapar:

döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-... 

-ElE Yapım Eki:

Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:

kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...

Yapım ekleri, Çekim Ekleri, Yapım ekleri örnekleri, yapım ekleri 4. sınıf, yapım ekleri test, isimden isim yapım ekleri, isim çekim ekleri örnekleri