İsimler herhangi bir canlı ya da cansız varlığın karşılığı olan sözcüklerdir. Ancak bazen tek bir sözcük varlıkların anlamlarını karşılamakta zorlanır ve bir ad başka isimle anlam bağı kurarak kelime grubu oluşturur. İşte burada “İsim tamlaması nedir?” sorusunun cevabı ortaya çıkar. En az iki ismin bir araya gelerek kendi aralarında oluşturdukları anlam ilgisi isim tamlaması – ad tamlaması olarak adlandırılır.
İsim tamlamalarını oluşturan sözcüklerden birinci olan isme “tamlayan” ve ikinci olan isme “tamlanan” adı verilir. Tamlayan ve tamlananın kendilerine ait ekleri ve görevleri vardır. Tamlayan ekleri “-in, -ın, -un, -ün“, tamlanan ekleri ise “-i, -ı, -u, -ü” şeklindedir.
| TAMLAYAN | TAMLANAN |
| Bilgisayarın | ekranı |
| Defterin | ortası |
| Uçak | kanadı |
| Tiyatro | gösterisi |
| Belediyenin | anonsu |
İsim tamlamalarında unutmamamız gereken bir nokta; isim tamlamalarında en az iki ismin bulunması hususudur. İsim Tamlamaları genel olarak dört başlıkta incelenir.
İsim Tamlaması Çeşitleri (Tamlamalar)
1-Belirtili İsim Tamlaması
Bu tamlama çeşidinde tamlayan yani birinci isim ilgi ekini (“-in, -ın, -un, -ün” eklerinden birini), tamlanan yani ikinci isim ise iyelik ekini (“-i, -ı, -u, -ü” eklerinden birini) almak durumundadır. Bu ekleri almış ve aralarında AİTLİK ilgisi kuran tüm tamlamalar belirtili ad tamlaması olarak adlandırılır.
Bu tamlamada bahsi geçen isimler bellidir, söylendiğinde akla bilinen tek bir varlık ya da düşünce gelir. Bu nedenle bu tür tamlamalara “belirtili” adı verilmiştir.
Belirtili isim tamlamalarında tamlayanı bulmak için iyelik eki almış tamlanana “Neyin? Kimin?” sorularını sormamız gerekir.
- Örnekler
Yukarıdaki cümlede yer alan “Sınıfın kapısı” sözcüklerinde isim tamlaması vardır: “Sınıf-ın kapıs-ı” Sınıf kelimesinde “-ın” ilgi eki, kapı kelimesindeki “-ı” ise iyelik ekidir. Ayrıca dikkat edildiğinde kapı kelimesi sınıf kelimesine ait olduğu anlamı ortaya çıkmaktadır.
Öğretmenin evi bu sokak üzerinde.
Babamın arkadaşları bu akşam bize gelecekler.
Bu karne bize yolun sonuna geldiğimizi gösterdi.
⇒ Belirtili isim tamlamasında tamlanan birden fazla tamlayana ya da tam tersi tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabilir.
Şehrin sokakları, caddeleri, evleri ve çarşısı o kadar düzenli ki… (Tamlayan şehir-in, tamlanan ise sokakları, caddeleri, evleri, çarşısıdır. Görüldüğü gibi tamlayan birden fazla tamlananla ilgi kurmuştur.)
Evlerin, arabaların, dükkanların sigortası mutlaka yaptırılmalıdır. (Tamlanan sigortas-ı, tamlayan ise evlerin, arabaların, dükkanlarındır. Görüldüğü gibi tamlanan birden fazla tamlayanla ilgi kurmuştur.)
⇒ Belirtili isim tamlamalarında bazen tamlayan düşebilir ve söylenmez. Bu tür isim tamlamasına “tamlayanı düşmüş isim tamlaması” denir.
Telefonunuz masada kalmış. (Sizin telefonu-nuz)
Arabası bozulmuştu. (On-un arabası)
⇒ Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına başka sözcük ya da sözcükler girebilir.
Babamın dedesinden miras kalan saati kayboldu.
⇒ Bazen tamlayan ile tamlananın cümle içerisindeki yeri değişebilir.
Soğuğu kötü olur buralarda kışın.
2-Belirtisiz İsim Tamlaması
Tamlayanın yani birinci ismin ek almadığı ancak tamlananın yani ikinci ismin iyelik eki olan “-i, -ı, -u, -ü” harflerinden birini almasıyla oluşturulan isim tamlaması çeşididir. Bu tür isim tamlamalarında aitlikten ziyade iki ismin birlikte yeni bir varlık ya da kavram ismi oluşturma ilgisi vardır. Bu tür tamlamalarda bahsi geçen isimler belirsizdir. Örneğin aşağıdaki örnekte “kapı kolu” denildiğinde hangi kapıdan bahsedildiği belirsizdir. Bu nedenle bu tür tamlamalara “belirtisiz” adı verilmiştir.
- Örnekler
Bu örnekte tamlayan olan “kapı” ilgi ekini almamıştır. Ancak tamlayan görevindeki “kolu” ismi “-u” iyelik ekini almıştır. Bu durumda olan tamlamalara belirtisiz isi tamlaması denir.
Sokak çocuğu soğuklarda üşümüştü.
Kalem açacağı sınav zamanında kaybolmuştu.
Yaprak sarması en sevdiğim yemektir.
NOT: “Kendi” zamiri belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan görevinde kullanılabilir.
Kendi derdi ona yetmezmiş gibi başkalarının sorunlarını da dinliyordu.
3-Zincirleme İsim Tamlaması
Başlı başına bir tamlama çeşidi olmayan “Zincirleme İsim Tamlamaları” aslında belirtili ve belirtisiz isim tamlamalarının kendi aralarında birbirlerine bağlanması durumudur. Yani zincirleme isim tamlaması için en az 3 ismin birbirine bağlanması gerekmektedir. Karışık gibi görünün zincirleme isim tamlaması belirtili-belirtisiz isim tamlamalarının kavranması durumunda çok basit bir şekilde anlaşılabilir.
- Örnekler
Yukarıda bir zincirleme isim tamlaması örneği bulunmaktadır. “Sınıf kapıs-ı” belirtisiz isim tamlamasıdır. “Kapısın-ın kol-u” da belirtili isim tamlamasıdır. Dikkat ederseniz “kapısının” ismi kendisinden önce gelen “sınıf” ile belirtisiz, kendisinden sonra gelen “kolu” ile de belirtili isim tamlaması oluşturmuştur. Yani belirtili ve belirtisiz isim tamlamasının ortak ögesi olup iki tamlamayı birbirine zincirleme bağlamıştır.
Okulun konferans salonu bugün doluydu.
Ali’nin babasının arabası bozulmuştu.
Çalışma masasının tozunu alır mısın?
Futbol topunun havası inmişti.
Arabanın kar lastiği patlayınca yolda kaldık.
4-Takısız İsim Tamlaması
Takısız ad tamlaması oldukça tartışmalı bir konudur. Kimi kaynaklar takısız isim tamlamasını yok sayarlar. O kaynaklara göre takısız isim tamlamaları aslında bir sıfattır. Sıfata oldukça fazla benzeyen takısız isim tamlamaların ayırt edici yönü ise şudur: Takısız isim tamlamalarında tamlayan tamlananın yani birinci isim ikinci ismin NEYDEN yapıldığını ya da NEYE benzediğini belirtir.
İpucu: Takısız isim tamlamalarını kolayca anlayabilmek için tamlamadaki iki ismin arasına “-den, -dan” ekini getirebiliriz.
- Örnekler
Altın kolye (Neyden yapıldığını gösterir.)
Tahta kaşık (Neyden yapıldığını gösterir.)
Yün çorap (Neyden yapıldığını gösterir.)
Zeytin göz (Neye benzediğini gösterir.)
Tilki çocuk (Neye benzediğini gösterir.)
Çelik irade (Neye benzediğini gösterir.)
İnci diş (Neye benzediğini gösterir.)
Altın saç (Neye benzediğini gösterir.)
EK AÇIKLAMALAR
İsim Tamlamaları Konu Anlatımı, Tamlama Örnekleri
Ana SayfaTamlamalar
İsimler, isim soylu sözcükler ve fiil türündeki bütün kelimeler; nesneleri ve hareketleri tek tek karşılayan, onların tek tek adları olan kelimelerdir. O nesneleri ve hareketleri bazı çeşitli yönleri ile daha geniş olarak ifade etmek için tek kelimeden daha fazla sözcüğe ihtiyaç duyulur.
Tek bir kelimenin karşılayamadığı, tek kelime olarak karşılıklarının, adlarının bulunmadığı; daha geniş dil birlikleri ile ifade etmek zorunda olduğumuz durumlar vardır. İşte bu durumda birbiriyle ilgisi olan, biri diğerini sahiplik (iyelik) yönünden tamamlayan, en az iki isimden oluşan kelime gurubuna başvurulur ki bunlara biz “isim tamlamaları” diyoruz.
Örneğin; resimde görülen nesneye sadece “düğme” demek onu tam anlamıyla tarif etmediğimiz anlamına gelir. Çünkü düğme bu nesneyi tarif etmek için çok genel bir sözcük iken; resimde görülen ve belirtilmek istenen “ceketin düğmesi” ifadesi daha net bir şekilde nesneyi tanımlamaktadır.
İsim tamlamaları
İsim tamlamaları
En az iki tane ismin oluşturduğu isim tamlamalarında birinci isim “tamlayan” ikinci isim ise “tamlanan” olarak görev yapar.
Tamlayan Tamlanan
Sınıfın kapısı
Cep telefonu
Çelik tencere
Evimin bahçesinin çicekleri
İsim Tamlamaları Çeşitleri
İsim tamlamaları çeşitlerine geçmeden önce bilmemiz gereken şey tamlayan ve tamlanan denilen bu iki unsurun çeşitli ekler almasıdır. İsimler arasındaki bağlantıyı kurarak tamlama oluşmasını sağlayan bu eklere “tamlama ekleri” denilir. Peki hangi eklerdir bu tamlama ekleri ? Aşağıda inceleyelim:
Tamlayan Ekleri (İlgi Hali Eki, Genitif Eki): -ın, -in, -un, -ün, -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün.
Ceket –in düğmesi Yol – un sonu Kanape – (n)- in rengi
kaynaştırma harfi
Tamlanan Ekleri (İyelik, Sahiplik Eki) : -ı, -i, -u, -ü, -(s)ı, -(s)i, -(s)u, -(s)ü.
Ceketin düğme-(s)–i Yolun son-u Kanapenin reng-i
kaynaştırma harfi
İşte isim tamlamaları bu ekleri alıp almama durumlarına göre çeşitlere ayrılmışlardır. Dört çeşit isim tamlaması vardır:
1-Belirtili İsim Tamlamaları
2-Belirtisiz İsim Tamlamaları
3-Takısız İsim Tamlamaları
4-Zincirleme İsim Tamlamaları
1-Belirtili İsim Tamlaması
Hem tamlayan (1. isim) hem de tamlananın (2. isim) tamlama eklerini almış olduğu isim tamlamasıdır. Bir tamlamanın “belirtili isim tamlaması” olabilmesi için;
İki tane isimden oluşması,
Her iki isim de tamlama eklerini almış olması yani birinci isim tamlayan ekini (ın, in, un, ün), ikinci isim de tamlanan ekini (ı, i, u, ü) alması gerekir.
Örnekler:
Taşın üstü
Tamlayan Tamlanan
(1. isim) (2.isim)
*evin yolu *kalbimin sahibi *yemeğin tadı *havuzun dibi *elinin kiri
*dumanın karası, *kaderin cilvesi *hayatımın anlamı *zamanın değeri *saçının teli
*atmosferin sıcaklığı *babamın inadı *imanın şartları *mahşerin esrarı *müziğin etkisi
NOT: Belirtili isim tamlamalarının tamlayanı ya da tamlananı zamir olabilir. “Ben” ve “biz” kişi zamirlerinde tamlayan eki ve tamlanan eki “-im ve -imiz” şeklinde değişiklik gösterebilir.
*Bizim evimiz *Benim kararım *Onun hedefi *Bazılarının cildi
*Odanın biri *Ünlülerin birkaçı *Tellerin bazıları *Bunların şeyi
NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına bir veya birden fazla sözcük girebilir.
*Kitabın yırtık sayfası (Tamlananı niteleyen bir sıfat girmiştir.)
(Tamlayan) ( Tamlanan)
*Yarimin gül kokan nefesi (Tamalananı niteleyen bir sıfat gurubu girmiştir.)
(Tamlayan) ( Tamlanan)
NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştirebilir. Dikkat ederseniz özellikle şiirlerde bu yola sıkça başvurulur.
* Sevgisi her şeye değerdi annemin.
(Tamlanan) (Tamlayan)
* Bu konudaki tek eksiği hızlı okuyamamaktı Elif‘in.
(Tamlanan) (Tamlayan)
NOT: Belirtili isim tamlamalarında tamlayan ya da tamlanan cümle içinde kullanılmamış olabilir, ya da tamlanan eki düşmüş olabilir. Biz bunu cümledeki anlamdan çıkartabiliriz.
* Odası darmadağın olmuştu. (Ahmet’in odası)
(Tamlanan)
* Kimsesi olmadığı için bakım evine alındı. (Kadının kimsesi)
(Tamlanan)
* Bu arsa onların. (onların arsası)
(Tamlayan)
* Bu arsa onların arsa. (onların arsası)
(Tnn) (Tnn)
2-Belirtisiz İsim Tamlaması
Sadece tamlananın (2. ismin) ek aldığı (-ı, -i, -u, -ü iyelik ekleri), tamlayanın (1. ismin) ek almadığı (-ın, -in, un, ün ilgi hali ekleri) isim tamlamalarıdır.
Örnekler
*Gül bahçe-(s)-i *Aşk acı-(s)-ı *Ölüm uyku-(s)-u *Hazine avcı-(s)-ı
*Bebek koku-(s)-u *Deniz su(y)-u *Sabah rüzgar-ı *Süveyş Kanal-ı
*Çanakkale Boğaz-ı *Nar ağac-ı *Fotoğraf yarışma-(s)-ı *Parfüm şişe-(s)-i
*Türkçe öğretmen- i *Makyaj kutu – (s)-u *Anlaşma metn-i *Türk asker-i
NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına hiç bir sözcük girmez. Bu kurala aykırı kullanımlar bulunmaktadır fakat yanlış olarak değerlendirilir.
Kırşehir eski milletvekili (Yanlış)
Eski Kırşehir milletvekili (Doğru)
NOT:Belirtisiz isim tamlaması halinde olan yer ve mekan adları oldukça fazladır.
*İstanbul Boğazı *Harran Ovası *Tuz Gölü *Bartın Kalesi
*Dolmabahçe Sarayı *Kızılay Meydanı *Gezi Parkı *Fatih Sultan Mehmet Köprüsü
NOT: Bazı birleşik kelimeler belirtisiz isim tamlaması şeklinde oluşturulmuşlardır.
*aşçıbaşı *yüzbaşı * hanımeli *kadınbudu *kuşburnu *keçiboynuzu, *kargaburnu
NOT: Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan ile tamlanan yer değiştiremez.
3-Takısız İsim Tamlaması
Hem tamlayanın (1. ismin) hem de tamlananın (2. ismin) hiçbir tamlama ekini almadığı isim tamlamalarına “takısız isim tamlaması” denilmektedir. Peki iki sözcük de tamlama eki almadığında birbirini nasıl tamamlayarak anlamlı bir kavram oluşturacak dersiniz?
Örnek:
Demir parmaklık
(1. isim) (2. isim)
(tamlayan) (tamlanan)
Şöyle ki; burada iki sözcüğün birbirini tamamlaması yönünden önemli olan iki durum vardır. Bunlar:
a- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neyden yapıldığını belirtir. Yani tamlanan olan sözcükte belirtilen varlığın yapımında kullanılan maddenin ne olduğunu bize tamlayan vermektedir.
Örnekler
* Tahta kaşık * Deri mont * Bakır tel * Demir kapı
* Gümüş kemer * Yün çorap * Çelik tencere * Ahşap ev
* Taş duvar * Cam kavanoz * Lastik top * Keten gömlek
* Altın yüzük * Kağıt mendil * Pırlanta küpe * Mermer saray
İpucu: Bu tamlamaların takısız isim tamlaması olup olmadığını anlayabilmek için tamlayandan sonra “(-den, -dan) yapılmış” ifadesini kullanarak sağlama yapabilirsiniz.
Demir (den yapılmış) kapı
Bakır (dan yapılmış) tel
b- Tamlayan (1. isim), tamlananın (2. ismin) neye benzediğini belirtir.
Örnekler
* Demir yumruk *Altın saç *Selvi boy * Kalem kaş
* Badem göz * Kömür göz * Deniz gözlü * İnci diş
* Aslan asker * Tilki adam * İpek saç * Yufka yürek
* Pamuk kalp * Taş kalp * Şahin bakış * Çelik irade
ÖNEMLİ NOT: Takısız isim tamlamaları, sıfat tamlamaları ile sık sık birbiriyle karıştırılmaktadır. Bunun sebebi; sıfat tamlamalarını isme “nasıl” sorusunu sorarak bulmanızın yanında, takısız isim tamlamalarında da “nasıl” sorusunu isme sorduğunuzda kulağa düzgün ve anlamlı gelmesinden dolayı sıfat tamlaması yakıştırmasını yapmanızdır.
Örneğin:
Tilki adam (takısız isim tamlaması) (nasıl adam: tilki adam)
Benzeyen: adam
kendisine benzetilen: tilki
niçin benzetildiği: kurnaz olması
Yukarıdaki örnekteki gibi takısız isim tamlamalarında benzeyen ile kendisine benzetilen arasında “niçin benzetildiği“ni söyleyebileceğiniz gizli bir unsur (benzetme yönü) bulunmaktadır. Yani adam tilkiye “kurnaz” olması bakımından benzetilmiştir.
Kurnaz adam (sıfat tamlaması) (nasıl adam: kurnaz adam)
Yukarıdaki sıfat tamlamasında ise adam herhangi bir şeye benzetilmeden adamın niteliği vurgulanmıştır. Yani tamlama direk benzetme yönü ile oluşturulmuştur. Takısız isim tamlamalarında olması gereken ise “benzeyen” ve “kendisine benzetilen” dediğimiz iki unsurdur.
Aşağıdaki örnekleri karşılaştıralım:
*Demir yumruk: Neye benzediği (takısız i. t.)
Sert yumruk: Yumruğun niteliği (sıfat tamlaması)
*Aslan asker: Neye benzediği (takısız i. t.)
Cesur asker: Askerin niteliği (sıfat tamlaması)
*Kömür göz: Neye benzediği (takısız i. t.)
Siyah göz: Gözün niteliği (sıfat tamlaması)
4-Zincirleme İsim Tamlaması
Zor ve fazlasıyla karışık olduğu zannedilen “zincirleme isim tamlaması”nı rahatlıkla görebilmenin, aslında yukarıda anlatılan tamlamalara hakim olmanıza bağlı olduğunu biliyor muydunuz?
Zincirleme isim tamlaması, “en az üç ismin birbirini tamlama kuralları çerçevesinde tamamlayarak, bir varlık ya da kavramı karşılar hale gelmesidir” şeklinde tanımlanabilir. Bu bazen belirtili, belirtisiz veya takısız isim tamlamasının başka bir isimle birleşmesiyle; bazen de belirtilen tamlamaların yine kendileri gibi başka bir tamlama ile birleşmelerinden meydana gelir.
* Sırasıyla; bir isim tamlaması ve bir isim, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim tamlaması”, tamlananı “isim”den meydana gelmiş olur.
Belirtili isim tamlaması + (n)ın + isim + ı = Z. isim tamlaması
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Bahçenin kapısı + (n)ın + kol + u
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Benzer örnekler:
Saatimin kordonunun rengi
Sınıfın duvarının sıvası
Elif’in annesinin elbisesi
Belirtisiz isim tamlaması + (n)ın + isim + ı = Z. isim tamlaması
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Örnek: Ses teli + (n)in + kalınlık + ı
(Tamlayan) ( Tamlanan)
Benzer örnekler:
Kayısı ağacının çiçeği
Resim yarışmasının sonucu
Kutup yıldızının parlaklığı
Takısız isim tamlaması + (n)ın + isim + i = Z. isim tamlaması
Demir kapı + (n)ın + kol + u
Benzer örnekler:
Deri montun kokusu
Mermer sarayın görüntüsü
Şahin bakışın sonucu
* Sırasıyla; bir isim ve bir isim tamlaması, tamlama eklerinin de sayesinde birleşerek zincirleme isim tamlaması oluşturabilir. Bu durumda zincirleme isim tamlamasının tamlayanı “isim”, tamlananı “isim tamlaması”ndan meydana gelir.
isim + (n)ın + Belirtisiz isim tamlaması= Z. i. t.
(Tamlayan) (Tamlanan)
Çocuk + un + ses tonu
(Tamlayan) (Tamlanan)
isim + (n)ın + Takısız isim tamlaması + i = Z. i. t.
(Tamlayan) (Tamlanan)
Gitar+ ın + çelik tel + i
(Tamlayan) (Tamlanan)
* İki tamlama birleşerek zincirleme isim tamlamasını meydana getirebilir. Bu durumda tamlayan “1. tamlama”, tamlanan ise “2. tamlama” olarak kabul edilebilir.
1. tamlama + (n)ın + 2. tamlama
(Tamlayan) (Tamlanan)
Suat’ın annesi + nin + gözlük kabı (4 isim)
(Tamlayan) (Tamlanan)
Benzer örnekler:
Okulun bahçesinin çöp kutusu (4 isim)
Eskişehir yolunun asfalt işleri
Filenin sultanlarının smaç sayısı
- DİLBİLGİSİ KONULARI KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ
- Dilbilgisi
- Dil-Anlatım
- Yazım Bilgisi > Kompozisyon, Yazım Kuralları, Noktalama İşaretleri
- Anlam Bilgisi > Sözcükte Anlam, Cümlede Anlam, Paragrafta Anlam
- Yapı Bilgisi > Tamlamalar, Anlatım Bozuklukları
- Ses Bilgisi
- Sözcük Bilgisi > Yapım Ekleri, Adlar, Sıfatlar, Zamirler, Zarflar, Edatlar
- Ünlemler, Eylemler, Eylemsiler
- Nasıl yazılır?
- Atasözleri ve Deyimler
- Türkçe Göktürkçe Edebiyat
- Yazım Kılavuzu
- SÖZLÜKLERİMİZ
