TURAN DİLLERİNDEKİ GÜN/KÜN SÖZCÜĞÜNÜN DÜNYA DİLLERİNE GEÇEN TÜREVLERİ
Türk Tarihi
29.12.2017, 16:45 29.12.2017, 16:45
TURAN DİLLERİNDE GÜN/KÜN SÖZCÜĞÜNÜN KÖKENİ
Türk dillerindeki *gün sözü (*kün, *kön, Çuvaşça *kun), Sümerce "ışıltılı parlamak" anlamına gelen *kun sözünden sözünden gelir. Gün anlamına gelen Mayaca *kin ve Baskça *egun sözleri de bu kökten evrilmedir. Buradaki evrimde, eylemden ada dönüşme söz konusudur. Yoksa Sümerce "gün", *ud demektir. Ancak bu söz aynı zamanda ay, güneş, yaz, ısı ve hararet gibi anlamlara da gelir ve günümüz Türk dillerine *ay (Çuvaşça *uyoh) sözüne evrilmilmiştir.
Sümerce bir de "yaz" anlamına gelen *emeş sözü vardır. Bu sözü Kırgızcada yaklaşık olarak "gün/gündelik" anlamına gelen "cumuş" (yumuş) olarak görüyoruz ("cumuşçu" da gündelikçi, amele anlamına geliyor). Sümerce *ud ve *emeş sözleri, bir Sami dili olan Akadçaya da "gün" anlamına gelen *ūmu ve "yaz" anlamına gelen *ummu olarak geçmiş. Akadçadan da ardılları olan Aramiceye *yūmā, İbraniceye *yôm ve Arapçaya *yawm olarak "gün" anlamında evrilmiştir.
Turan kökenden evrilen İran dillerinde de benzer durumu görüyoruz. Sümerce "parlak/berrak" anlamına gelen *ra sözü, "gün" anlamında Farsçaya *ruz, Belucçaya *roç, Zazacaya *roc, Sorancaya *roz ve Kurmanccaya da *roj olarak evrilmiştir. Burada -z çoğul ekiyle işlevsiz bir çoğullaştırma söz konusudur.
Avrupa'daki Turan kökenli dillerde de durum ayrı değil. Etrüskçe *tin sözü "gün" ve "Tanrı" (Gök Tanrı/Gün Tanrı) anlamlarına gelir. Bu sözün kökeni Sümerce "tanrı" anlamına gelen *dingir sözüdür. Etrüskçe bu söz, Latinceye "gün" anlamına gelen *diei/*dies (ve "Tanrı" anlamına gelen * divi/*divus) olarak evrilmiştir. Buradan da "gün" anlamında Germen dillerine *day, *tag, *dag, Latin dillerine *dia, *diurno, *giorno, *jour, Arnavutçaya *ditë olarak evrilmiştir. Fincede de bu kökten *päivä olarak görülüyor.
Yunancada ise, *mera sözü "gün" anlamına gelir. Etrüskçe *mar sözü "par/parlak" anlamına gelir ve Yunancaya "gün" anlamına gelen *mera olarak evrilmiştir. Etrüskçe bir kız adı olan ve *mar kökünden gelen Maria da, parlak ve zeki anlamlarına gelmektedir.
Arif Cengiz Erman
Türk dillerindeki *gün sözü (*kün, *kön, Çuvaşça *kun), Sümerce "ışıltılı parlamak" anlamına gelen *kun sözünden sözünden gelir. Gün anlamına gelen Mayaca *kin ve Baskça *egun sözleri de bu kökten evrilmedir. Buradaki evrimde, eylemden ada dönüşme söz konusudur. Yoksa Sümerce "gün", *ud demektir. Ancak bu söz aynı zamanda ay, güneş, yaz, ısı ve hararet gibi anlamlara da gelir ve günümüz Türk dillerine *ay (Çuvaşça *uyoh) sözüne evrilmilmiştir.
Sümerce bir de "yaz" anlamına gelen *emeş sözü vardır. Bu sözü Kırgızcada yaklaşık olarak "gün/gündelik" anlamına gelen "cumuş" (yumuş) olarak görüyoruz ("cumuşçu" da gündelikçi, amele anlamına geliyor). Sümerce *ud ve *emeş sözleri, bir Sami dili olan Akadçaya da "gün" anlamına gelen *ūmu ve "yaz" anlamına gelen *ummu olarak geçmiş. Akadçadan da ardılları olan Aramiceye *yūmā, İbraniceye *yôm ve Arapçaya *yawm olarak "gün" anlamında evrilmiştir.
Turan kökenden evrilen İran dillerinde de benzer durumu görüyoruz. Sümerce "parlak/berrak" anlamına gelen *ra sözü, "gün" anlamında Farsçaya *ruz, Belucçaya *roç, Zazacaya *roc, Sorancaya *roz ve Kurmanccaya da *roj olarak evrilmiştir. Burada -z çoğul ekiyle işlevsiz bir çoğullaştırma söz konusudur.
Avrupa'daki Turan kökenli dillerde de durum ayrı değil. Etrüskçe *tin sözü "gün" ve "Tanrı" (Gök Tanrı/Gün Tanrı) anlamlarına gelir. Bu sözün kökeni Sümerce "tanrı" anlamına gelen *dingir sözüdür. Etrüskçe bu söz, Latinceye "gün" anlamına gelen *diei/*dies (ve "Tanrı" anlamına gelen * divi/*divus) olarak evrilmiştir. Buradan da "gün" anlamında Germen dillerine *day, *tag, *dag, Latin dillerine *dia, *diurno, *giorno, *jour, Arnavutçaya *ditë olarak evrilmiştir. Fincede de bu kökten *päivä olarak görülüyor.
Yunancada ise, *mera sözü "gün" anlamına gelir. Etrüskçe *mar sözü "par/parlak" anlamına gelir ve Yunancaya "gün" anlamına gelen *mera olarak evrilmiştir. Etrüskçe bir kız adı olan ve *mar kökünden gelen Maria da, parlak ve zeki anlamlarına gelmektedir.
Arif Cengiz Erman
