Abbâsîler Döneminde Türklerden Oluşturulan Ordu: Hassa Ordusu / Yrd. Doç. Dr. Mehmet Azimli

İslam'ın dünyaya yayılmaya başlamasından itibaren İslam devletlerinin en önemli kurumlarından biri ordu teşkilatı olmuştur. Bu kuruma bu kadar önem vermelerinin sebebi İslam'ın ilk dönemlerden itibaren Atlas okyanusundan Çin sınırlarına varan geniş bir coğrafyada devamlı bir mücadeleyi gerektirecek bir durumla yüz yüze olmalarından dolayıdır. Bunun içindir ki, bütün İslam devletleri daima ordularının bölgelerinde hakim bir güç olması için uğraşmışlardır.

Saltanat dönemleri ilerledikçe halifeler devleti koruyan orduyla yetinmeyerek kendilerini ve çevresini koruyan özel ordular kurmaya başladılar. Bunlara Hassa orduları denmektedir.1 Emevilerle başlayan bu muhafız kuvvetleri özellikle Abbasilerde oldukça büyüyecek ve gerçek ordunun yerini alacaktır. Bu çalışmamızda Abbasiler döneminde Türklerden kurulan Hassa ordusunu incelemeye çalışacağız.

I. Abbasilerde Ordu

Abbasiler, Emeviler zamanında oluşan kurumların bir çoğunu korumuşlardır. Böylece Emevilerle birlikte başlayan halife muhafız ordusu, aynen Abbasilerde de devam etmiştir.2

Abbasilerde ordu kurumu iki bölümden oluşmaktaydı;

1. Düzenli ordu: Ordunun bu bölümü divana kayıtlıydı ve düzenli bir şekilde aylık alıyordu. Murtazıka da (ücretli) denilen bu grubun her türlü ihtiyaçları devlet tarafından karşılanıyordu. Hassa ordusu da bu ordu içerisinde yer almaktaydı.

2. Gönüllü Birlikler: Mutatavvıa (gönüllü) denilen bu grup kendi istekleriyle savaş zamanlarında orduya katılıyor, zekat ve ganimetlerden pay alıyorlardı. Bunlar Bedevilerden oluştuğu gibi, içlerinde şehirliler de vardı.3

Emeviler de gücünün zirvesinde olan Arap birlikleri, Abbasilerle birlikte önemini kaybetmeye başlamıştı. Abbasilerde ilk yıllardakinin aksine sonraki yıllarda orduda Arap birlikleri iyice zayıfladı. Rejime bağlı Araplar dan olan bir sınıf asker devam ettirilse de çok geçmeden bunlar da önemini kaybettiler ve orduya hususi eğitime tabi tutulan Memlükler (Türkler) alınmaya başlandı.4 Değişik gruplardan halifeyi korumak adına birlikler oluşturuldu. Mısır, Yemen ve Kaysîlerden oluşturulan birliklere "Meğâribe", Fergana taraflarından5 oluşturulan birliğe de "Ferâğine" denildi.6

Asıl birlik ise Asya'dan getirilen ve ordunun çoğunluğunu teşkil eden Türklerden oluşturuldu. Bunlar ordunun çekirdeği olan halifeye bağlı hassa birliklerini oluşturuyordu. Aynı zamanda idarenin en önemli dayanağı idiler. Merkezde Halife birliklerine önem veren Abbasilerin Bağdat'ta belli dönemlerde 125.000'e yakın asker bulunduruyorlardı.7

II. Türklerden Kurulmuş Bir Orduya İhtiyaç Duyulmasının Sebebi

Her ne kadar Abbasi Devrimi'ndeki İranlı (Fars) askerlerin etkisi büyük olsa da, ilk Abbasi halifelerinin ordudaki temel siyaseti, Arap unsurunu dışlamadan Arap-Fars dengesini bozmamak yönündeydi. Özellikle bu dengeyi Ebu Cafer Mansur güzel bir şekilde uygulamıştı. Fakat Abbasiler Araplara güvenmediklerinden dolayı Arapların etkisi Memun Dönemi'nde artık zayıflayacaktı.8 Böylece Abbasi Devrimi'nden sonra 100 sene içinde yavaş yavaş Arap unsuru orduda bilinçli olarak azaltıldı.9

Abbasiler, devletin kuruluşunu sağlayıp devleti hegemonyası altına almaya çalışan Farslılara karşı, Abbasi Devrimi'nde de önemli rol oynayan10 Türklerden destek aradılar. Memun'un Türklerden oluşan Hassa ordusu kurmasının en büyük sebeplerinden biri devletteki Fars (İran) etkisini kırmaktı.11Abbasiler, Harun Reşit Dönemi'nde meydana gelen Bermekiler12 olayında İranlılara karşı bütün güvenlerini yitirmişlerdi. Ayrıca ordudaki İranlılar da lüks ve zenginliğe alışmış olup savaşlarda isteksizdiler.

Gerek Memun gerek Mutasım Abbasi Devleti'ni kuran İranlılara güvenmiyorlardı. Fars unsuruna dayanan Tahir b. Hüseyin devletten ayrılmış ayrı bir devlet kurmuştu (Tahiriler). Devletin güvenliğinin tevdi edileceği daha sadık bir ordu, yeni bir kuvvet gerekliydi. Ayrıca bu ordunun kurulmasına sebep olan Memun ve Mutasım Türkleri seviyorlardı.13 Abbasiler bu düşüncelerle Türkleri getirdiler, Arap ve Farslılara karşı politika aracı olarak kullandılar.14

Abbasiler halifeye kayıtsız şartsız teslim olan bir birlik istiyorlardı. Bu birlik kölelerden olmalıydı. Bu köleler genç yaşta elde edilmeli, yetenek ve bilgisine göre seçilmeliydi. Ayrıca İslamiyet'in iç kavgalarından hiçbirisi ile ilişkisi olmamalıydı.15 Türkler merkezi hükümete daha çok bağlı kalabilirlerdi. Gerçekten askeri kabiliyetleri çoktu. Atların üzerinde süratle ok kullanıyorlardı. Merttiler ve cesaretleri vardı. Dine yeni giriyorlardı. Coşkuları vardı, israf ve lüksleri yoktu. Riya bilmemeleri, ahlaklarının bozulmaması, entrikalarının olmaması, onların tercih edilmelerini sağladı.16

Abbasiler, İslam medeniyetini benimseyen Arap ve İranlıların zararına, Türkleri orduda çoğalttılar. Abbasiler de IX. yy. ikinci çeyreğin de büyük bir değişim yaşandı. Abbasi ordusundaki bu değişimle Türkler orduda hakimiyet kurdular. Bunun sonucunda devlete de hakim oldular.17 Bu rejimin daha da askeri bir karakter taşımaya başlamasına sebep oldu.18

Sonuçta zorla ve cizye yoluyla getirilmeye başlanan Türk askerleri orduda belli bir yekun oluşturmaya başladılar.

III. Memun Dönemi'ne KadarTürkler

Abbasi Devleti'nin kurucusu Ebu Müslim el-Horasani'nin ihtilal ordusunda çok sayıda Türk bulunuyordu. Abbasi Devrimi'nin komutanlarından Muhammet b. Sul Türk'tü. Yine Tarhun b. ez-Zaî ve Tarhun b. Cemal Türk'tü.19Talas Savaşı'nda Çinlilere karşı Türklerin yanında yer alan Abbasiler daha önce ordularında İranlılara yer verirken, bu savaşla birlikte Türklere yöneldiler ve onlarla aralarında oluşan yumuşama zeminini iyi değerlendiler ve ordularını artık yavaş yavaş Türk illerinden oluşturmaya başladılar.20

Ebu Cafer Mansur, Ebu Müslim'le arasındaki meseleden dolayı Ebu Müslim'i çok seven İranlılara güvenemeyince, Türkler onun döneminde orduya alınmaya başlandı. Devlet işinde Türklere vazife veren ilk halife Ebu Cafer kabul edilir.21Ebu Cafer'in ordusunun önemli adamlarından biri Hammad et-Türki idi. Artık bundan sonra halifelerin Türklere görev vermesi adet oldu. 22

Daha sonraki yıllarda Mehdi Dönemi'nde Mübarek et-Türkî'yi, Harun Dönemi'nde sınır boylarında Ebu Süleyman Ferecü'l-Hadim et-Türki'yi görüyoruz. Bu dönemlerde değişik adlarda şeref kıtaları da Türklerden oluşuyordu.23 Bu yıllarda Türkler Arap merkezlerine adeta akmaya başlamış, sayıları çoğalmış ve özellikle Suğur ve Avasım bölgeleri denilen Bizans sınırlarına yerleştirilmiştir. Devlet ricali yanında itibar ve mevkileri gittikçe artmıştır.

IV. Memun Dönemi'nde Türkler

Memun'un annesinin Meracil adlı bir Türk cariye olduğu belirtilmektedir.24 Harun Reşit'in iki oğlu Emin ve Memun'un hilafet mücadelesinde Memun -hazinenin ve ordunun Emin'in tarafında kalmasından çekinerek-dayıları olan Türk hakanlarına sığınmak ister. Fakat vezir Fazl b. Sehl, buna engel olarak dayılarına sığınmamasını, fakat onlardan yardım alarak Emin'e saldırmasını tavsiye eder. Bunun üzerine Memun doğu sınırları komşusu olan Hakan'la ilişki kurmuştur.25

Harun Reşid'in ölümüyle başa geçen Emin'in Memun tarafından tahttan indirilmesi ve öldürülmesinden sonra Memun hilafete Merv'de devam etti. O Merv'de iken gelişen olaylar Memun'un İranlılara ve Araplara olan güvenini sarstı. Memun sadece İran unsuruna dayanmanın yanlışlığını anlamıştı. Zaten Bermekiler26 olayında İranlılara olan güveni azalmıştı. Arapların Emin'i desteklemesiyle de Araplara güveni kalmamıştı. Onun yeni bir kuvvet ve kadroya ihtiyacı vardı. Ordu'daki Arap ve Fars unsuruna karşı Türkler denge unsuru olabilirdi. Horasan'dayken yakından tanıdığı ve kabiliyetlerini gördüğü Türkleri orduya alıp kendine iyi bir dayanak yapmayı düşündü. Bundan dolayı hilafet ordusuna bu yeni unsuru kattı.27

Memun özellikle son yıllarında Türkleri orduya almayı bir devlet politikası haline getirdi. Böylece Memun Dönemi'nde az da olsa Türklerden bir kuvvet oluşmuş oldu.28 Bunların içinde Afşin,29 Aşnas, Boğa el-Kebîr, Urtuç gibiler birer komutandı.30 Memun, Türklere karşı çok yumuşak davranıyordu. Türklerden vergisini vermeyen Kavus'ü yakalatınca ona ikram da bulundu. Onu Türk illerine görevli olarak gönderdi. Uşrusanalı31 olan bu şahsın oğulları Afşin, Fadl ve Reşit büyük komutanlar arasına girdiler.32

Memun Dönemi'ndeki Türkleri toplama ve ordu oluşturma işini kardeşi Mutasım yapıyordu. Mutasım, Memun zamanında Semerkand'a Nuh b. Esedin yanına Cafer el-Huşşekî'yi gönderdi. Bu şahıs oradan her sene bir miktar Türk'ü Bağdat'a getirdi. Böylece Memun Dönemi'nde orduda belli bir yekün Türk oluşmuştu. Bu Türkler içinde daha sonra Mısırda Toloniler Devleti'ni kuracak olan Ahmet b. Tolun'un babası Tolun da vardı.33 Memun'un bu birlikleri Fergana, Uşrusana, Şas, ve Soğd34 gibi bölgelerden getirildi. İlk düzenli şekilde halifenin hassa ordusu bu şekilde kurulmuş oldu. Mutasım, Avasım bölgesinde vali iken bile Bizans'la savaşmak için, keşfettiği Türklerden iyi bir ata binen ve ok atan bir birlik oluşturmuştu.35

Memun Horasan'da başladığı Türkleri orduya alım işini ve Hassa ordusunu geliştirmeyi düşünüyordu. Çünkü gerek Babek Hareketine karşı gerekse Harici Mehdi Ayaklanmasına karşı bunlardan çok faydalanmak istiyordu. Artık Bizans saldırılarına da karşı kardeşi Mutasım'ın emrindeki Afşin, Aşnas, Boğa el-Kebir gibi Türk komutanlar gönderiliyordu.36 Bu Türk komutanlardan Aşnas H. 215 (M. 830) da Anadolu'ya başarılı akınlarda bulunmuştu.37Aynı komutanla birlikte yine bir Türk olan Sercun, Harici Ayaklanmasını bastırmıştı.38 Diğer bir komutan Afşin ise Mısır'daki isyanı bastırmıştı.39 Artık Türkler orduda önemli ve takdir edilen bir güç olmuşlardı.

Memun, Pozantı'da vefat edeceği sırada, gönlünde oğlu Abbas olsa da, orduda o anda etkili olan Türklerin ısrarlı istemeleri sonucu Mutasım halife ilan edilmiştir.40 Memun ordudaki önemli bir güç odağı olan Türk birlikleri üzerinde Mutasım'ın hakimiyetini düşünüp vasiyetinde41 tercihini Mutasım'dan yana kullanmış olsa gerektir.

V. Mutasım Dönemi

Mutasım, Harun Raşid'in Maride adlı Soğd'lu bir Türk cariyesinden olma oğludur.42 Memun'un halifeliği sırasında Mısır'da vali iken43 Türkleri orduya toplayan ve onlar üzerinde etkisi olan birisidir ve özellikle bu yeni ordunun baskısıyla halifeliğe geçmiştir.

Mutasım halifeliğe geçer geçmez o dönemin en önemli sosyal değişimini gerçekleştirmiştir. Bu değişim ordunun Türkleştirilmesiydi. Mutasım halife olmadan önce Türklerden mühim derecede bir ordu kurulmuştu.44 Mutasım, Memun'un döneminde bizzat başladığı bu işi hızlandırarak devam etmiştir. Mutasım'ın Memun Dönemi'nde bile bu işi kendisinin yürütmesinin, kısa sürede bu büyük değişimi gerçekleştirmesine sevk eden bazı sebepler bulunmaktadır:

a) Türklerin askerî bir yapılarının olması ve savaşta sebat etmeleri: Mutasım artık askerlik özellikleri pek kalmamış, savaşa isteksiz hale gelen ve israfa dalmış bulunan Arap ve Farslardan oluşan ordu yerine -toprakları olabildiğince geniş- bir imparatorluğun ancak iyi bir ordu ile yönetilebileceğini düşünmekteydi.45 Atlas okyanusundan Hint okyanusuna kadar geniş sınırları olan imparatorluğa, arka arkaya çıkan ayaklanmaları bastıracak, çevik ve hazır bir ordu gerekliydi. Savaşa istekli, muharebede mahir hazır bir ordu lazımdı. Türkler bu iş için biçilmiş kaftandı.46 Nitekim Mutasım'ın haklılığı sonraki yıllardaki gerek Zuttların isyanında, gerek Babek İsyanı'nın bastırılmasında, gerek Amorium'daki savaştaki Türklerin çok büyük işler görmeleri ile ortaya çıkmıştır. Cahız'ın övdüğü bu disiplinli, tok gözlü, sabır ve sebat sahibi çok yetenekli Türkler, Rus steplerinden tacirler vasıtasıyla getirildiler ve o günden sonra bütün doğunun vazgeçilmez unsuru oldular.47

b) Abbasilerin Arap ve Fars unsura karşı güvenlerini kaybetmeleri: Daha önceleri gerçekleşen Farsların desteklediği Ebu Müslim olayı ve Bermekîler hadisesi, Arapların desteklediği Emin'in Memun'la savaşı ve Abbas b. Memun'un Arap askerler tarafından halifeliğe geçirilme teşebbüsü48 gibi olaylar, Mutasım'ın iyiden iyiye bu iki unsura karşı güvenini sarsmıştı. Memun'un ölümünde ise Türkler ise Mutasım'ı tercih etmişlerdi.49 Mutasım için yeni bir unsur gerekliydi. Türkler bu iş için biçilmiş kaftandı.50

c) Mutasım'ın annesinin Türk olması, onun Türkleri tercih etmesine ve ayrıca puta tapan bir kavmi Müslüman yapmak arzusuyla da bu işe meyletmiş olabilir. Yeni dine giren bu insanların dejenere olmadan dine iyi bir şekilde sarılmaları Mutasım'ı bu işe teşvik etmiş olabilir.51

d) Mutasım orduda bulunan ve gittikçe siyasileşen ve aralarında siyasi rekabetin oluştuğu Arab ve Fars unsuruna karşı bunlara karşı bunları dengeleyen üçüncü bir denge unsuru bir ordu kurmayı düşünmüştü.52 Bu ordu için düşünülen Türkler ise komutanlarına çok bağlıydılar.53 Mutasım bu olayın bir ordu için çok önemli olduğunu düşünüyordu. Çünkü bunlar hürleştirilse de komutan ve efendilerine itaat ediyorlardı.54

e) Mutasım, Emevilerin başına gelen ihtilalin aynısını Abbasilerin de başına gelmesinden korkarak bu yeni kuvvete hem sahip çıkmış hem de imparatorluğu bunlar ile korumaya çalışmıştı.55

Bu gibi sebeplerden dolayı Mutasım çok güvendiği bu insanları Semerkant, Fergana gibi şehirlere56 adamlar gönderip satın aldırarak, valilerinden alacağı vergi karşılığında ve kendisine köle ve esir hediye edilerek bir ordu oluşturuluyordu.57

Bu getirilen askerlerin köle olup olmadığı konusunda bazı farklı görüşler bulunmaktadır. Bir kısım yazarlar, bunların köle olamayacağını, zira tarihte kurulan ücretli orduların kölelerden kurulmadığı ve Samarra şehrindeki Türk sanatının tesiri ve yine bu orduya gösterilen aşırı itina gibi sebeplerle bunların hür şekilde gelen kimseler olduğu belirtmişlerdir.58

Belki bir kısmı hediye olarak veya askerlik için getirilse de59 bunların para karşılığı getirildiği sabittir. Makdisi bu askerlerin 100 veya 200 bin dinar karşılığında getirildiğini belirtirken,60 Mesudî de onların efendilerinden satın alındığını açık bir şekilde belirtir.61Yine halifelerin bunlara kölelerim şeklinde hitap ettiği biliniyor.62 Fakat bunlar diğer köleler gibi değerlendirilmemiş özel bir statüde farklı yerlerde oturtulmuş farklı giyimlerle giydirilmiştir. Köle olarak getirilen bu Türkler çok farklı muamele görüyorlardı. Kölelerin yaptığı işleri Slavlar, Zuttlar, Sudanlılar yaparken bunlar hür insan statüsünün de üstündeydiler. İpekli kumaşlar içerisinde kendilerine özel şehirler bile tahsis ediliyordu.63 İslam dünyasına getirildikten sonra onlara çok ikram edilmiştir. Çünkü devletin koruması bunlara tevdi edilmişti.

Getirilen Türklerin sayısı konusunda ise, değişik görüşler bulunmaktadır. Mutasım'ın çıktığı Bizans seferlerine değişik sayıda Türk askerleriyle çıktığı belirtilir. İlk kurulduğu yıllarda 4 bin kadar64 olan bu ordunun daha sonraları 18 binlere65 hatta yetmiş binlere ulaştığı aktarılmaktadır.66 Ordunun 4/5'ini Türkler oluşturuyordu.67 Türklerin sayısı konusunda o günler için verilen en fazla rakam budur. Fakat her halde bu rakam bunların aileleri ve çocuklarıyla birlikte düşünülmüştür. Toplam olarak 25 bin civarında olduğunu tahmin etmek mümkündür.68

Mutasım bu özel birliğe çok önem veriyordu. Onlar gibi giyiniyordu.69 Kendisi de bu yeni askerler gibi güçlü70 kuvvetli bir halife idi.71 Onlar için özel eğitimci hocalar tuttu. Bu getirilen Türklere ilim, ibadet, Kur'an, öğretildi.72 Halifeden çok kendi komutanlarına bağlı bu askerlerin her bölüğünün başına bir komutan tayin edildi. Mutasım getirilen bu askerlere çeşit çeşit ipekten yapılmış özel elbiseler giydirmiş, altın kolyeler taktırmış, süslü işlemeli kemer ve kaftanlar vermiştir.73 Mutasım bu sırmalı elbiseler ile onları özel bir sınıf haline getirmiştir. Orduda onları yükselterek büyük komutanlıklara geçirmiştir.74 Mutasım bütün yetkileri bu Türk komutanlarına vermenin iyi olacağını zannetmiştir. Fakat daha kendi zamanında onlara hakim olamamıştır.75

Bu arada Mutasım Arapları askerlik divanından siliyor ve askere almıyordu. Bu şekilde Türklerin kendilerine tercih edildiğini anlayan Araplar ziraate yöneldiler ve askerliği terk ettiler.76 Koskoca imparatorluk kuran Arapların bir anda deforme edilmeleri, Türklerin bürokrasiye yerleşmeleri çok önemli bir sosyal değişim olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu olay kurulan devletin korunamama endişesiyle başka bir millete devredilmesidir.

Bu özel muamele halkta hoşnutsuzluk yaratmıştır. Üstelik Arap unsurun tasfiye edilmesi Türklere karşı halkın soğumasına sebebiyet vermiştir. Bu kadarıyla da iktifa etmeyen Mutasım daha da ileri gitmiş, getirilen bu köle askerleri savaş divanına almıştır.77 Artık bunlar harp erkanı da olmuşlardır. Bütün bunlar hoşnutsuzluklara sebep olacaktır.

Ayrıca Mutasım yakın görevlilerini Türklerden oluşturmuştu. Mesela devlet sekreteri (Hacibi) Vasıf bir Türk komutandır. Bütün bunlara bir de yerli Nüfusa karşı sorumluluk hissetmeyen Bozkır Türklerinin hareketleri eklenince iş büyüdü78 ve Mutasım yeni problemleri önlemek için yeni bir askeri şehir kurmaya karar verdi.

A. Samarra Şehrinin Kurulması

Bu şehrin ismi hakkında muhtelif görüşler vardır. En meşhuru çok güzel olduğu için (Sürre men rea) "görenleri sevindiren" anlamındaki deyimin bozulmuş şekli olabileceği ihtimaline dayanan görüştür.79 Ayrıca Hz. Nuh'un oğlu Samira'dan dolayı da bu ismi aldığı da belirtilmiştir.80

Mutasım'ın böyle bir şehri kurmasına niçin gerek duyduğu konusunda da yine farklı görüşler bulunmaktadır.

a) Mutasım, daha evvel kurmuş olduğu Meğaribe ordusuna söz geçiremediği gibi, yeni orduya da söz geçiremiyordu. Bunlar halifeyi değil, reislerini dinliyorlardı. Bunları ilk defa savaş divanına sokan halifeydi.81 Ancak bu tutum halk da nefret uyandırmıştı. Halka da yabancı olan Türkler kendilerine verilen haklarını sonuna kadar kullandılar. Netice olarak devlet halka yabancı bir devlet durumuna düştü.

Bunlar Bağdat'ta karışıklıklar çıkarıyorlardı. Daru's-Selam diye kurulan Sulh Şehri Bağdat, karışıklık ve kaynama şehri haline gelmişti.82 Orta Asya'dan getirilen ve Mutasım'ın güzel elbiseler giydirip mücevherler taktığı83 bu insanlar halka tepeden bakıyor, kaba hareketlerde bulunuyor, Bağdat sokaklarında atlarıyla gezinip çocuklara ihtiyarlara çarpıyorlardı. Bağdat, askeri talim sahasına dönmüştü. Halk yaralanıyor veya ölüyordu. Halkta geceleri bunları yakalayıp öldürüyorlardı.84 Gerçekten Türkler o kadar ileri gittiler ki istedikleri kimsenin evine zorla giriyorlardı.85 Nitekim, Türklerden biri, birinin evine zorla girmek isteyince hanımı sokmamıştı, o da kadını dövmüştü. Kadının kocası da Türk'ü öldürüp isyan etmişti.86

Taberi, konuyla ilgili olarak şunları aktarır; "Mutasım Türk gulamlarının sayısını bir hayli çoğaltmıştı. Ancak bu gulamlar birer birer öldürülmeye başlandılar. Çünkü bunlar kaba tabiatlı kişilerdi. Hayvanlara binerek caddelerde koşturuyor, önlerine gelen erkek, kadın ve çocuklara çarparak ölümlerine sebep oluyorlar, bu yüzden de yerli halk onları hayvanlarından indirip dövüyorlar, hatta çoğu zamanda onlardan birisi öldürülüyordu. Halk ise bunun üzerine onların işkence ve cefasına maruz kalıyordu."87

Bunların hareketlerine halifede artık dayanamıyordu. Mutasım bir seferinde bayram namazından çıkarken Bağdatlı yerli bir adam Türklerin hareketlerinden şikayet ederek "çocuklarımız yetim, kadınlarımız dul kaldı bunlar halkı öldürüyor. Ya bunları buradan götür ya da savaşacağız" demişti.88 Mutasım "nasıl savaşacaksınız?" deyince, Adam "Geceleri dua ederek", demişti. Mutasım "o zaman buna güç yetmez", dedi.89 Halkla Devlet arasındaki bir savaş endişesinden korkan Mutasım böylece yeni bir şehir kurmaya karar verdi.

b) Mutasım bu yeni askeri kuvveti yabancı unsurlarla karıştırmak istemiyordu. Bunların halka karışmasını önlemek için Orta Asya'dan Türk kızlar getirip bunlarla evlendiriyordu.90 Bunlar için ayrı bir şehir kurarak bunları Bağdat'tan uzaklaştırmayı düşünüyordu.91

c) Bağdat o dönemde Beytü'l-Hikme tercüme faaliyetleriyle felsefeye gömülmüştü. Yine 1001 gece masalları ve eğlenceleri son derece yaygınlaşmıştı. Mutasım, yeni gelen ve askerlikten başka bir şeyden anlamayan bu insanları eğlence ve felsefi ortamdan uzaklaştırmak istemişti.92

d) Halk o dönemlerde Mutasım'ı çok sevmiyordu. Çünkü Mutasım Mutezile yoluna girerek ehli sünnet alimlerine hapislerde işkence yaptırıyordu. Bu işkenceye uğrayanlardan biriside Ahmet b. Hanbel'di. Bu sebeple Mutasım Bağdat'tan ayrılmak istemiştir.93

Benzeri sebeplerle Mutasım H. 220/M. 835 tarihinde Ahmet b. Halit'e para vererek "Git bana bir şehir yap. Bu köle Türklerin öldürülmesinden korkuyorum, onların üzerinde olayım", dedi. O da bu askeri birlik için uygun bir yer araştırdı.94 Abbasilerin muhafız birlikleri daha önce sırayla Kufe, Hire, Enbar (Haşimiyye), Bağdat gibi yerlerde kalmışlardı.95

Mutasım'a Türkler için daha önceleri Harun Reşid'in dinlenmek için gittiği Katul denilen bir mevki tavsiye edildi. Mutasım Bağdat'a Vasık'ı bırakarak buraya gitti.96 Burayı beğendi, burada bulunan Hıristiyanlar dan burayı satın alarak inşaatı başlattı.97 Değişik yerlerden ustalar getirtti. Sınırları çizdi, evler çarşılar ordugahlar yaptırmaya başladı. Bu işin üzerinde sıkı durdu.98 Bu şehri H. 220/M. 835'de inşa etti.99 Burası Bağdat'a fazla uzak değildi. Aynı zamanda Bağdat'a nehir yoluyla ulaşılabiliyordu. Herhangi bir isyan durumunda buradan rahatça Bağdat'a ulaşabilirdi.

Yapımında ve mimarisinde Türklerin etkili olduğu görülen100 Samarra, askeri bir kışla gibi yapılıyor101 ve Dicle doğu kıyısında102 15 km.103 (7 fersah) 104 boyunca uzanıyordu. Daha önce Türkleri getirmeye yönelik çabaları olan Mutasım'ın artık Türkleri korumaya yönelik çabaları vardı ve her sülaleyi kendi kabilesi arasına oturttu. Devletin resmi kurumları buraya taşındı.105 Esnafa uygun yerler yapıldı.106 Mutasım şehir yapılınca bütün Türkler'i hatta Bağdat'ta meskun Türkleri bile getirip buraya yerleştirdi. Artık Mutasım'ın Hassa ordusu Samarra'daydı. Mutasım bir kısım arazileri, Hassa ordusuna ücret yerine iktalar olarak verdi. Araziler Türk komutanlara ikta olarak dağıtıldı. 107 Mutasım'ın başladığı bu şehrin yapımını Mütevekkil bitirmiştir.108

Bu noktadan sonra İslam tarihi artık Türk boyasıyla boyanacaktır.109 Ve Türklerin İslam tarihindeki etkileri devam edecektir. Artık İslam tarihinde Samarra devri başlamış oldu. Buradaki Türkler imtiyazlıydılar. Elbiseleri farklı, ücretleri farklıydı.110 Roma'da Protorlardan, Osmanlıda Yeniçerilerden farklı olmayan ve halifeliğin idaresindeki mühim rol oynamış hakim unsur olarak Türklerden meydana gelen bu birlik, devlete hakim olacaktır ve devlet idaresinde çözülmeyi başlatacaktır. Bunun en önemli alameti oğlunun teşvikiyle Mütevekkil'in öldürülmesidir.111

Samarra başşehir olarak durumu 56 yıl (M. 836-892) sürdü. 8 halife burada yaşadı. Fakat kültür ve sanat açısından Bağdat'ı hiçbir zaman yakalayamadı. Samarra bu yarım yüzyıllık başşehirliğinden sonra terkedildi ve harabeye döndü. Kuruluşundan yaklaşık yüzyıl sonra burayı ziyaret eden coğrafya bilgini ibn Havkal ziyaret ettiği sırada, buranın çok köhne, harap olmuş bir çok yerlerinin yıkılmış bir durumda olduğunu belirtmektedir.112 Daha sonraki dönemlerde bu bölgelerden geçen seyyahlardan İbn Cübeyr113 ve İbn Batuta da114 buranın harap durumda olduğunu hayret ifadeleri ile aktarmaktadırlar.

VI. Hassa Ordusunun Gördüğü Askeri Hizmetler

Hassa ordusu savaşta-barışta halifeyi koruyordu. Özellikle ordunun başındaki Afşin, İtah, Aşnas, Vasıf, Boğa el-Kebir gibi komutanlar savaş kabiliyeti gelişmiş kişiler olup bu yıllarda devleti bir çok gaileden kurtarmayı başardılar. Bir çok ayaklanmaları bastırdılar. Orduya yeni alınan Türkler kısa sürede temayüz edip askeri kabiliyetlerinden dolayı sefere çıkmaya başladılar. Türkler daha kendilerini getiren halife döneminde devleti iki büyük düşmandan kurtardılar. Bunlar Bizans tehdidi ve Azerbeycan da ortaya çıkıp yayılan Babek Hareketi idi.

A. Bizans Seferlerinde

Ordunun, Mutasım Dönemi'nde Babek İsyanı'yla uğraşmasını fırsat bilen Bizans, yapmış olduğu saldırılarla Zibatra da (Doğanşehir) 115 katliamlarda bulunmuştu.116 Mutasım bunun üzerine Bizans'a savaş açtı.117 Bu seferde Bizans'ın Anadolu'daki en önemli kalesi Amorium fethedildi. Buranın fethinden önce Türk komutanlardan Afşin komutasındaki Türk kuvvetleri Dazmana da (Kazova-Tokat) 118 Bizans imparatorunu mağlup ettiler. Daha sonra halife ve Afşin birlikte Amorium'a yöneldiler. Bu ordunun sağ kanadını, Afşin, Sol kanadını yine bir Türk komutan olan Aşnas yönetiyordu.119 Amorium'un fethi sırasında Türklerin çok önemli işler yaptığını görüyoruz.

Mütevekkil kendi döneminde Bizans'la yapılan gazalara Türk komutanı Boğa el-Kebir'i göndermişti. Boğa birliğiyle Anadolu'ya başarılı akınlar yaptı. Samsat (Sumeysat) gibi yerleri fethetti.120 Yine Bilgeçur komutasındaki birlik Bizans'ın önemli bir komutanını esir almıştı.121

Muntasır Dönemi'nde Vâsıf, Bizans üzerine seferle görevlendirildi. 122 Daha sonraki yıllarda da diğer Türk komutanların seferlere gönderilmesine devam edildi. Bu Türklerden oluşturulan ordu Bizans üzerine seferler de çok başarılı görevler yerine getirdi. Bu bölgedeki komutanların pek siyasi entrikalara katılmadan seferlerine devam ettikleri anlaşılmaktadır.123

Tarsus bölgesi komutanlarından Yazman124 ise bu bölgeden Bizans üzerine bir çok akınlarda bulunmuştur.125

B. İsyanların Bastırılmasında

Türklerden kurulan ordu, Mutasım Dönemi'nde meydana gelen Abbas b. Memun'un Arap komutan Uceyf'le birlikte halifelik iddiası ile Mutasım'a karşı ayaklanmasını bastırmışlardı.126

Bu dönemdeki Babek'in Azerbaycan taraflarında Sasani Devleti'ni ihya etmek için ayaklanması, devleti çok güç durumlara düşürmüştü.127 Yıllarca süren bu ayaklanma, Memun Dönemi'nde bastırılamadı. Mutasım Dönemi'nde ise bu iş Afşin'e havale edilerek ona çok geniş imkanlar sağlandı.128Afşin daha önce bir çok komutanın gönderildiği, fakat hepsinin öldürülüp mağlup olduğu, el-Bezz şehrinde üstlenip binlerce kadın ve çocuğu esir edip, binlerce erkeği öldüren Babek'e karşı değişik taktikler, casuslar kullandı. Boğa gibi Türk komutanlarda ona destek olarak gönderilmişti.129Afşin değişik taktiklerle 20 yıldır süren, devletin en önemli problemi olan Babek İsyanı'nı bitirerek onu ele geçirdi. 130Afşin böylece Türk komutanlar arasında ilk sıraya yükseltildi.131

Yine o dönemde aynı bölgede isyan eden Mengücur isyanını Türkler arasında büyük saygınlığı olan Boğa el-Kebir bastırdı.132 Yemame ve Hicaz bölgesinde meydana gelen bedevi ayaklanmalarını da Boğa komutasındaki Türkler bastırdılar. Orduda öncü kuvvetlerin başında Tarduş et-Türki bulunuyordu. Bir yıl sonra Yemame'de meydana gelen isyanı da yine Boğa bastırdı.133 848/234'de Azerbaycan taraflarında ayaklanan Muhammed b. Buays üzerine gönderilen Boğa ayaklanmayı bastırdı ve liderini öldürdü.134 851/237'de Ermeniye de meydana gelen güçlü ayaklanmalar da Boğa gönderilerek halledildi.135 852/238'de yine Boğa Tiflis üzerine sefere çıktı.136 Bunların dışında Musa b. Boğa bir Şii ayaklanmasını137 bastırdı. Bu yıllarda Türk kuvvetleri irili ufaklı gerek Şii, gerek Harici, gerek başka sebeplerle çıkarılmış bir dizi isyanı bastırdılar. Bu ayaklanmaları bastırmada; Müflih et-Türki, Satekin et-Türki, Yarcuh et-Türki, Bayık bey, Amacur et-Türki gibi Türk komutanların komutası altındaki ordular görev almıştı. Sonraki yıllarda Saffariler tehlikesinin bertaraf edilmesinde Musa b. Boğa emrindeki Türkler büyük kayıplar vermelerine rağmen önemli işler görmüşlerdi.138 Zenc İsyanı'nı da Türk komutanlardan Taşdemir, Musa b. Otamış, Culan et-Türki, Ebu'l-Türki, Tekin el-Buhari, Agartmış et-Türki139 gibi Türk komutanların emrindeki Türkler önemli başarılar elde etmişlerdi.140

VII. Hassa Ordusu ile Halifeler Arası Mücadele

Türklerden oluşturulmuş Hassa ordusu kendisinden beklenenleri yerine getirmiş ve devleti büyük gailelerden kurtarmıştı. Ve yine devleti yıllardır rahatsız eden ve onu çöküntüye götüren isyanları bastırmaya muvaffak olmuştu.

Fakat bu ordunun kurulduğu günden itibaren halifelerle arasında problemler hiç eksik olmadı. Bu ordu halifelerden çok kendi komutanlarını dinleyen bir orduydu ve halifelerle anlaşabildiği dönem olarak sadece Mutasım ve Vasık dönemlerini sayabiliriz. Bunda Mutasım'ın bu orduyu kurması, Vasık'ın da oldukça yumuşak başlı bir halife olmasının etkisi büyüktür. Fakat bu dönemlerde bile problemler bitmek bilmemiştir. Hemen Hemen bundan sonraki haciblerin141 hepsinin de Türklerden olması da meselenin daha da çıkmaza girmesine sebep olmuştur.142

Mutasım zamanında ortaya çıkan ilk problem ordunun halka eziyet etmesiydi. Bağdat halkı ordudan çok muzdaripti. Bundan dolayı Mutasım Samarra'yı kurmuştu. Yine Türk askerlerden birinin halktan birisinin evine zorla girmesi üzerine bu kişi devlete isyan etmiş ve devleti meşgul eden bir isyan oluşmuştu.143 Türkler Mutasım Dönemi'nde belki halifeyi fazla yıpratmasalar da Mutasım bunların baskılarını sezmeye başlamıştı. Aslında o dönemde devlet için çok güzel işler yapmışlardı. Mesela 837'de Babek'in İsyanı bastırılmıştı. Daha sonra İmparator Teophilos zamanında Kuzey Suriye'ye hücum eden Bizanslılara seferler yapılmış,144 Galatia'daki (Orta Anadolu'nun kuzeyi) Amorium kuşatmayla alınmış, ayaklanmalar bastırılmıştı.145

Mutasım'la bu ordunun ilk ihtilafı ise Afşin meselesinde olmuştu. Afşin, Mutasım'ın en önemli komutanıydı. Fakat onun kendisine suikast teşebbüsünde olduğu ve Müslüman olmadığı, boğulmuş hayvan eti yediği gibi hakkında ortaya atılan iddialar sebebiyle, Mutasım onu azletmiş, tutuklatmış ve nihayet hapiste öldürmüştür. Daha sonrada Afşin'in ölüsünü Samarra'da çıplak olarak astırmıştır.146 Böylece Türklere karşı kararlılığını göstermiştir. Bu olay Mutasım'la ordunun arasını açmamıştır. Ama anlaşılan o günlerde itaatsizlik alametleri gösteren komutanlara Afşin'in meydanda ölüsünün asılması bir gözdağıdır. Fakat bu pek bir şey değiştirmeyecektir. Afşin'in yerine geçen Aşnas'a Hacca giderken gösterilen tazimler pek bir şeyin değişmediğini göstermektedir.147

Mutasım ordunun ve komutanların hareketlerinden dolayı böyle bir ordu kurduğuna pişman olmaya başlamıştır. Bunu, yakın dostu İbrahim b. İshak'a anlatarak "Abisi Memun'un seçip yetiştirdiği kişilerin iyi çıktığını, kendisinin ise Afşin, Aşnas, İtah, Vasıf'ı, seçtiğini bunlardan Afşin'in ihanet ettiğini, Aşnas'ın korkak olduğunu, İtah ve Vâsıf'ın değersiz ve beğenilecek tarafları olmayan insanlar" olduğunu belirtmiştir.148 Mutasım ömrünün sonlarına doğru böyle bir ordu kurmakla yanlış yaptığını, hakimiyeti ele alan bu Türklerin devlet açısından sıkıntı oluşturacağını düşünerek pişmanlığını dile getirmiştir.149 Türklerle ilişkisi çok iyi gitmeyen halife Mutasım, orduyu etnik bir yapılanmaya götürmenin zararını anlamaya başlamıştır. Ama artık iş işten geçmişti. Ömrünün sonralarına doğru "Bilseydim böyle yapmazdım", diyecektir.150

Vasık Dönemin'de ordu ile halife arasında fazla bir problem görülmese de bu Vasık'ın yumuşaklığından kaynaklanıyordu. Onun döneminde ordu isteklerini artırdı. Nihayet Vasık ordu yetkililerine tac ve hilat giydirdi.151

Vasık'tan sonra Türklerin istek ve uygun görmeleriyle Mütevekkil de halife oldu. Bu seçimde Mütevekkil'in annesinin Şucağ adlı Türk bir cariye152 olmasının etkisi olsa gerektir. Böylece Mutasım'dan sonra ikinci kez Türklerin istekleriyle bir halife seçiliyordu.

Türklerin kendisini seçmesine rağmen Mütevekkil Türklerden memnun değildi ve onlardan kurtulmanın yollarını arıyordu.153 Mütevekkil Hassa ordusunun sayılarını azaltmaya, yeni alternatif ordular kurmaya çalıştı. Araplardan oluşan 12 bin kişilik yeni bir ordu kurdu. Türklerin ordudaki sayısı konusunda tahditler koydu.154 Aşnas'ın ölümünden sonra yerine geçen İnak et-Türki'yi bir hile ile öldürttü.155 Ayrıca Türk baskısından kurtulmak için hilafet merkezini ve devlet kurumlarını Şam'a taşıttı.156 Türkleri bu şekilde eritmeyi düşünüyordu. Şam'a geçmesinin sebebi Arap milliyetçiliğinin merkezi olmasından dolayı idi.157 Bu girişimler Türkleri endişeye düşürdü. Ve aralarında bir düşmanlık başladı. Bunun üzerine Türkler kendi içlerinde Mütevekkil'i koruyan Boğa ile Mütevekkil'in arasını açtılar.158 Mütevekkil'de yanlış bir kararla Boğa'yı Bizans sınırına gönderdi ve Türkler oğlu Muntasır'la anlaşarak159 Mütevekkil'i sarhoşken öldürdüler. 160

Abbasiler'de halifenin Türkler tarafından öldürülmesi Mütevekkil'le başladı. Ordunun devlet üzerindeki mutlak otoritesi Mütevekkil'in öldürülmesiyle iyice anlaşılmış oldu. Suçluların cezalandırılamamasından dolayı artık halifeler Türklerin elinde bir yüzük gibi görülüyordu. İstediklerini tahta geçirip istediklerini indirebiliyorlardı. Artık halifeler sıraya göre değil, uysal oluşuna göre başa geçiriliyordu.161

Türkler başa geçen Muntasır'a baskı yapıp babaları Mütevekkil'in intikamını alırlar korkusu ile Mutez ve Mueyyed'i veliahtlıktan azlettirdiler. Muntasır bunu bizzat kardeşlerinin yüzüne karşı Türklerin çok baskı yaptığını belirtip mecbur olduğunu söylemek zorunda kalmıştır.162 Muntasır da Türkleri bertaraf etmeyi düşünüyor bunu açıkca hissettiriyordu.163 Vasıf'tan kurtulmak için onu Bizans'a fethe gönderip 4 yıl orada kalmasını emretmişti.164 Bu gibi sebepler üzerine Türkler Muntasır'ı zehirlediler 165

Türkler kendilerine karşı gelmeyecek bir kukla halife istiyorlardı. Bunun için Mutasım'ın neslinden olan fakat öldürdükleri Mütevekkil'in neslinden olmayan birisi olan Mustain'e biat edilmesini sağladılar. Türklerin bu baskıları halkı tedirgin etmiş, ayaklanmalar baş göstermeye başlamıştı.166 Bu arada Türklerin ilk defa kendi aralarında iktidar kavgalarına başladıklarını görüyoruz. Bu kavgalardan dolayı Vasıf ve Boğa kendilerini öldürmeyi düşünen Bagır et-Türki'yi öldürdüler. 167 Diğer komutanlardan korkan Mustain, Vasıf, Boğa Bağdat'a kaçtılar.168

Böylece Bağdat tekrar devletin merkezi olmuştu. Bu gelişmeden korkan ve başkentin değişmesinden çekinen Türkler halifeyi Samarra'ya çağırdılar. Halife gelmeyince hakimiyetlerinin ellerinden çıkacağını düşünen Türkler hapisteki Mutez'i çıkarıp halifeliğe geçirdiler. Artık iki halife vardı ve bunların mücadelelerinde iki tarafta da Türkler bulunuyordu. Aslında bu bir nevi Türklerin kendi iç hesaplaşmaları için yapılan bir mücadele idi. Sonuçta Türkler Bağdat'ı kuşattılar. Mustain'i ele geçirilip öldürdüler.169 Mustain hakkında şairler onun Türk komutanlar Vasıf ve Boğa'nın emirlerini tekrarlayan kafesteki bir papağana benzetmişlerdir. 170

Mustain'den sonra Mutez'e biat edildi.171 Her ne kadar Türklerin yardımıyla başa geçse de gerek babasının katilleri olmalarından gerek kendisini hapse atmalarından dolayı, Mutez aslında Türklere düşmanlık besleyen birisiydi. Vasıf ve Boğa'ya istemese de mecburen Samarra'ya dönmelerine izin verdi ve hilat giydirdi.172 Bu arada değişik hilelerle Vasıf ve Boğa öldürüldü. Fakat bunlara rağmen o da Türklere hakimiyet kuramadı. Türkler maaşlarının verilmediğini bahane ederek sarayı basarak halifeyi hapse mahkum ettiler. Çeşitli eziyetler sonucu hilafetten çekilmek zorunda kalan halife birkaç gün sonra ölmüştür.173 Onun döneminde Türkler aşırı bir hakimiyet kursalar da, gerek Meğaribe ordusunun isyanı gerek halkın Türklere karşı harekete geçmeleri gibi olaylar Türk hakimiyetinin sonunun başlangıcını oluşturmaya başlamıştır. 174

Bundan sonra hilafete Muhtedi geçti. Mühtedi alternatif ordu girişimlerinde bulunarak Türk hakimiyetini kırmak istedi. Bir ara bunu fark eden Musa b. Boğa başkanlığındaki Türkler sarayı basarak Mühtedi'yi aşağılamak için Türkçe hitap ederek hakaretler ettiler ve başka bir saraya götürüp Türkler aleyhinde çalışmadığına dair yeminler ettirip söz aldılar.175 Bu arada halife iki ünlü Türk komutan Musa b. Boğa ve Bayık Bey'le birleşerek Salih b. Vasıf'ı öldürttü. Sonrada ikisini Musul'a sefere gönderdi. Ve aralarını bozup birbirine düşürmeye çalıştı. Hileyi fark edip geri dönen Bayık Bey'i bir hile ile öldürünce Bayık Bey'in kardeşi Togatyan başkanlığında ayaklanan Türklere karşı, başka birliklerden oluşturulan Meğaribe birlikleri ve halktan topladığı birliklerle savunmaya geçse de birlikleri dağıldı. Sokaklarda elinde kılıç savaşırken yakalanıp yüzüne tükürüldü, tokatlandı ve öldürüldü.176 İlk defa bir halife kendi ordusuna karşı elinde kılıç savaşmıştı.

Hilafete getirilen Mutemit Dönemi ise halifelerle Türkler arasındaki bir sükunet dönemi olarak zikredilebilir. İki taraf da olayların bu kadar tırmanmasından belki de rahatsız oldukları içindir ki bu dönemde pek kargaşaya rastlamıyoruz. Bundan dolayı Mutemit yaklaşık 22 yıl kadar iktidarda kalmıştır. Bundan önceki halifelerin bir kısmı bir yıl bile hilafette kalamıyordu. Aynı zamanda Mutemit'in Dönemi Türk hakimiyetinin zayıfladığı hatta sona erdiği dönem denilebilir. Çünkü Mutemit'le birlikte Samarra Devri de sona ermiştir.

VIII. Samerra Devri'nin ve Türk Hakimiyetinin Sonu

Bu dönemde Türk nüfuzunun sona ermesinin sebepleri şöylece sıralanabilir;

Mutasım Dönemi'nde sayıları on binleri bulan Türklerin Mütevekkil Dönemi'nde başlayan orduya alınmama siyaseti meyvesini vermiş ve Türklerin sayıları zaman geçtikçe gerilemeye başlamıştır. Buna dahili ve harici savaşlar ve isyanları bastırırken verilen kayıplarda eklenince geçen sürenin Türklerin aleyhine çalıştığı söylenebilir.

Halifelerle Türkler arasındaki çarpışmalar iki tarafa da zarar vermiştir. İki tarafta da ölenler olmuştur. Mücadelelerde her ne kadar Türkler galip gibi görünüyorsa da bu mücadeleler sırasında Abbasi Devleti'ne katkılarda bulunan ünlü Türk komutanlardan Aşnas ve Boğa el-Kebir hariç hepsi katledilmiştir. Halifelerin ise kimisi öldürülmüş kimisi tahtlarını kaybetmişlerdir.

Halifelerle Türklerin mücadeleleri sırasında ilk başlarda sessiz kalan halk sonraları Türklerin hazineyi hoyratça kullanmaları ve hazinenin bitmesi üzerine maaş karşılığı devlet arazilerini ikta olarak almaları177 gibi aşırılıklarını benimsemeyerek halifelerin tarafında yerini almıştır. Buna Mütevekkil Dönemi'nde başlatılan alternatif ordu projelerinin sonraki halifelerce devam ettirilmesi de eklenirse Türklerin karşısında nasıl bir denge unsurunun kurulduğu kolaylıkla anlaşılabilir.

Samarra Devri'nin son yıllarında eyaletlerdeki isyanların yanında Saffariler ve yıllarca sürecek olan Zenc isyanları sırasında ordu hem iki cephede savaşmış hem de ordunun çekirdeğini teşkil eden Türkler çok büyük kayıplar vermiştir. Özellikle uzun süren ve bataklıklarda mücadele şeklinde geçen Zenc isyanları Türk hakimiyetinin sonunu getirmiştir.

Bunlara ilave olarak halifenin pasifliği yanında devletin bütün işlerini üstlenen kardeşi Muvaffak'ın otoriter, başarılı, azimli, savaş meydanlarında ki yılmaz cesareti ve gerçek bir devlet adamlığı hakimiyeti de eklenince178 merkezi idarenin güçlü yapısı bu dönemin yumuşak bir geçişle bitişini sağlamıştır.

Samarra'nın da devlet dairelerinin boşaltılıp Bağdat'a taşınması ile de 8 halifenin yaşadığı ve hüküm sürdüğü yaklaşık yarım yüzyıldan fazla olan bu dönem sona ermiştir.179

Sonuç ve Değerlendirme

Doğudan köle olarak sırf askeri amaçlarla Türklerin getirilmesi, o dönem İslam dünyasının en önemli olaylarındandır. İlk başta halifelere ait özel bir koruma ordusu oluşturmak amacıyla getirilen ve Arapça konuşan bir coğrafyada -imparatorluğu kuran Arap ve Fars unsurunun dışlanarak- Türklerin esas ordunun yerini alması, o çağın en önemli sosyal değişikliği olarak karşımıza çıkar. Fakat bu değişiklik beraberinde rejimin biraz daha askeri bir karakter taşımasına sebep olmuştur. Artık bürokrasi hep bu askerlerden oluşturulmuştur.

Köle olarak getirilip asker yapılan Türkler artık bundan sonraki tarihlerde Doğunun vazgeçilmez öğesi oldular. Türklersiz bir İslam alemi düşünülemez olmuştur. Bunun ilk başlangıcı Mutasım Dönemi'dir. Fakat şunu da hemen belirtelim ki Mutasım'ın bu yeni millete özen göstermesi ve orduda ayrımcılık yapması Arapları düşmanlığa itmiştir. Nitekim o dönemde Zutlarla başarılı savaşlar yapan Arap komutan Uceyf'in isyana kalkışması bu sebeptendir. Netice olarak ordunun bu türden taşkınlıklarından dolayı onlar için ayrı bir şehrin kurulmasına yol açmıştır.

Bu önemli değişimden sonra devlet Arap devleti özelliğinden sıyrılmıştı. Artık Türk hakimiyetinin etkisinden kurtulamayan bir halife vardı. Abbasi tarihinin bu bölümü Türklersiz düşünülemez olmuştu. Hassa ordusunu kurulurken, küçük yaşta getirilen bu insanlar halifeyle ruhi bir ahenk içinde değillerdi. Zamanla halifeyi kale almayan bir yapıya bürümüşlerdi. Ordu artık fetihler yapan bir ordu olmaktan çıkıp ülke içinde siyaset uygulayan bir yapıya dönüştü. Ordunun devletteki söz konusu bu hakimiyeti Mütevekkilin ölümüyle iyice ortaya çıktı. Bütün bu gelişmeler hilafet kurumunun saygınlığını zedelemiştir.

Yıllardır yorulan yıpranan kuvvetlerin yerine taze, güçlü, askerliği bilen bir kuvvet olarak gelen Türkler, savaşçı özellikleri ve komutanlarına olan itaatleriyle temayüz etmişlerdi. Bunlardan kurulan ordu, devleti yıkılmaktan korumuş, isyanları bastırmış ve devlete isyan eden asilere hiç destek olmamışlardır. Bu ordu Gerek Anadolu'da ki fetihlerde ve gerekse isyanların bastırılmasında büyük katkıları olan ve çöküntüye giden devleti korurken, bu işi devleti hakimiyeti altına alarak yapmıştır. Bu ordunun kurulmasından sonraki yıllarda devletin toprakları küçülürken, ordunun istekleri artacaktır.

Hassa ordusunun sayısının çoğalması ve her Türk'ün çocuğunun asker olması ile Türklerin sayıları 100 binlere ulaşmıştır. Sayının artışına bağlı olarak ekonomik düzen de bozulmuştur. Öyle ki bütçenin yarısı orduya aktarılmıştır. Devletin mali kaynaklarnın tükenmesi ve merkezi idarenin siyasi entrikalarla uğraşması sonucu başkent Bağdat'ın yakınında gerçekleşen Zenc isyanları bastırılamamış ve gelişmekte olan Karmati ve İsmaili hareketlerine de devletçe gereken müdahale yapılamamıştır.

Devletteki bu karışıklık yeni toprak parçalarının kopmasına sebep olmuştur. Karışıklıkların önüne geçilmesi için eyaletlere gönderilen Türk komutanlar da merkezi idareden ayrılarak, kendi devletlerini kurmuşlardır. İbn Sac Azerbaycan'da Saciler Devletini, İbn Tolun Mısır'da Toloniler Devleti'ni kurarak kendi başlarına buyruk olmuşlardır. Diğer taraftan bu komutanların, daha önce merkezi idareye gönderilen vergileri kesmeleriyle halifelik maddi yönden de zayıflamış ve etkinliğini kaybetmiştir.

Mutasım tarafından kurulan bu ordu sonuçta devlete faydaları dokunduğu gibi bu tarih diliminde halifelerle yaptığı iktidar mücadelesi sonucunda devletin çöküntüye gitmesine de sebep olmuştur. Bu mücadeleler devletin etkinliğini bitirdiği gibi, ayrıca devlete çok da pahalıya mal olmuştur.




1 Özcan Abdülkadir, Hassa, Diyanet İslam Ansiklopedisi, (D.İ.A.) İst, 1997, XVI, 394.
2 Terzi Mustafa Zeki, Abbasi Muhafız Ordusunun Kuruluşu ve Elemanları, Samsun, 1986, 115.
3 Bkz. Hasen. İ. Hasen, İslam Tarihi, Çev; Heyet, İst, 1985, III, 96; Yıldız Hakkı Dursun, Abbasiler, D.İ.A. İst, 1988, I, 39; Cahen, Claude, İslamiyet, Doğuşundan Osmanlı Devleti'nin Kuruluşuna Kadar, Ank, 1990, 166.
4 Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, Çev: Hakkı Dursun Yıldız, İst. 1979, 102.
5 Bartold, W, Fergana, İslam Ansiklopedisi, (İ.A.), İst. 1979, VI, 564; Yazıcı, Tahsin, Fergana, D.İ.A. XII, 376.
6 Mesudi, Murucu'z-Zeheb, Beyrut, 1988, IV, 53; İbnü'l-Esir, el-Kamil, Beyrut, 1995, VI, 554; İbn Haldun, Tarihü İbn Haldun, Beyrut, 1971, III, 257.
7 Hasen İ. Hasen, Ali İ. Hasen, en-Nuzumu'l-İslamiyye, Mısır, 1970, 204.
8 El-Bâşâ, Hasan, Dirasetü'n fi Tarihi'd-Devleti'l-Abbasî, 1990, 50.
9 Terzi, 121.
10 Merçil Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ank, 1991, 1.
11 Yıldız, Hakkı Dursun, İslamiyet ve Türkler, İst., 2000, 94.
12 Bkz. Mesudi, III, 380 vd.
13 Mesudi, IV, 53.
14 Mantran, Robert, İslam'ın Yayılış Tarihi, Çev: İsmet Kayaoğlu, Ank., 1981, 127.
15 Cahen, 166.
16 Bkz. Cahız, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Giriş Böl, Çev; Ramazan Şeşen, Ank, 1988; Kitapçı, Zekeriya, Saadet Asrında Türkler: İlk Türk Sahabe Tabiî ve Tebea, Tabiiler, Konya, 1993, 192.

17 Ali Habib, el-Abbasiyyun fi't-Tarih, Kahire, 1980, 162.
18 Mantran, 180.
19 Bkz. Taberi, Tarihu't-Taberî, Beyrut, 1997, IV, 306.
20 Turan, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, İst., 1971, 11.
21 Cahız, 29.
22 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 82.
23 Geniş bilgi için bkz. Kitapçı, 184.
24 Suyutî, Tarihu'l-Hulefa, Mısır, 1952, 306; Bkz. Kitapçı, 184.
25 İbnü'l-Esir, el-Kâmil, Beyrut 1979, IV, 229-230.
26 Makdisi, Kitabu'l-Bed ve't-Tarih, Beyrut, 1899, VI, 104.
27 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 94.
28 Yıldız, Abbasiler, D.İ.A, I, 35.
29 Bkz. Bartold, W, Afşin, İ. A, I, 147; Yıldız, Hakkı Dursun, Afşin, D.İ.A., I, 442.
30 İbnü'l Esir, IV, 480.
31 İbn Tağriberdi, en-Nucumu'z-Zahire, Beyrut, 1992, II, 301.
32 İbnü'l Esir, VI, 477.
33 Yakut el-Hımevî, Mucemu'l-Buldan, Beyrut, Trz III, 174.
34 Bkz. Barthold, W, Sogd, İ.A. X, 736.
35 Zettersten, Mutasım, İ. A, VIII, 749.
36 Bkz. İbnü'l Esir, VI, 477.
37 Taberi, V, 181.
38 Taberi, V, 140.

39 Taberi, V, 182; İbn Tağriberdi, II, 296.
40 Dineveri, Ahbaru't-Tıval, Beyrut, Trz, 367.
41 Taberi, V, 195.
42 Taberi, V, 273; İbn Verdan, Tarihu'l-Abbasiyyun, Beyrut, 1993, 487.
43 Taberi, V, 179; İbn Tağriberdi, II, 251.
44 Lewis, 179.
45 Ali İ. Hasan, Tarihül'l-İslami'l-Âmm Mısır, Trz, 415.
46 Cahız, 61 vd.
47 Cahen, 166.
48 Taberi, V, 247.
49 Dineveri, 367.
50 Ahmed Emin, Zuhrul-İslam, Kahire, 1962, I, 3.
51 Terzi, 127.
52 Ahmet Emin, I, 4; Kitapçı, 202.
53 İbn Havkal, Suretu'l-Arz, Beyrut, 1938, 468.
54 Cahen, 166.
55 Kitapçı, 202.
56 İbn Verdan, 488.
57 Terzi, 129.
58 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 109.
59 İbn Havkal, 468.
60 Makdisi, Kitabü'l-Bed ve't-Tarih, Beyrut, 1899, VI, 112.
61 Mesudi, IV, 53.
62 Taberi, V, 213.

63 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 112.
64 Mesudi, IV, 57; İbn Tağriberdi, II, 255.
65 İbn Tağriberdi, II, 285.
66 Yakut, III/174.
67 H. İ. Hasen, İslam Tarihi, VI/12.
68 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 108.
69 İbn Verdan, 488.
70 İbn Kesir, X, 296.
71 İbn. Abdirrabbih, İkdü'l-Ferit, Beyrut, 1989, V, 100.
72 Ali İ. Hasen, 415.
73 İbn Verdan, 488.
74 Mesudi IV, 53; Hudari Bek, Muhammed, Muhadarati't-Tarihi'l-Ümemi'l-İslamiyye, Beyrut, 1986, 237.
75 Brocelman Carl, İslam Ulusları ve Devlet Tarihi, Çev: Neşet Çağatay, Ank, 1992, 106.
76 Hasen. İ. Hasen, Ali İ. Hasen, en-Nuzumu'l-İslamiyye, Mısır, 1970, 200.
77 İbn Verdan, 488.
78 Hodgson, Marchall, G. S., İslam'ın Serüveni, Çev: Heyet, İst., 1993, I, 461.
79 Vıollet. H, Samerra, İ.A. İst, 1966, X, 147.
80 Yakut, III, 215, Suyuti, Tarihu-l Hulefa, 335.
81 Suyuti, 335.
82 Hitti, Philip K. İslam Tarihi Çev: Salih Tuğ, İstanbul, 1989 II, 733.
83 Mesudi, IV, 58.
84 Mesudi, IV, 53.
85 İbn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Beyrut, 1970, X, 295.

87 Taberi, V, 213.
88 İbnü'l Esir, VI, 452; İbn. Haldun, III, 257.
89 İbn, Tağriberdi, II, 284; Suyuti, 335.
90 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 112.
91 Günaltay, M. Şemsettin, Abbas Oğulları İmparatorluğu'nun Kuruluş ve Yükselişinde Türklerin Rolü, Belleten, Ank, 1942, sayı. 23-24, 194.
92 Kitapçı, 210.
93 Zettersteen, Mutasım. İ.A. VIII, 749.
94 Taberi, V, 213.
95 Terzi, 166.
96 Taberi, V, 213.
97 İbn Tağriberdi, II, 286; İbn. Asem, el-Futuh, Beyrut, 1982, VIII, 471.
98 Yakubî, Tarihi Yakubî, Beyrut, trz II, 473.
99 Diyarbekrî, Tarihu'l-Hamîs, Beyrut, trz, 336.
100 Aslanaba, Oktay, Samerra, İ.A., X, 147.
101 Dineveri, 367.
102 İstahri, Mesalikü'l-Memalik, Beyrut, 1927, 82; İbn. Havkal, 244.
103 Bartold W. İslam Medeniyeti Tarihi Çev: Fuat Köprülü, Ank., 1973, 35.
104 İbn Havkal, 243.
105 Mesudi, IV, 59.
106 Mesudi, IV, 55.
107 Ed-Duri, İslam İktisat Tarihine Giriş, Çev: Sabri Orman, İst., 1991. 120.
108 İstahri, 82.

109 Ahmed Emin, II, 55.
110 Yıldız, 108.
111 Hitti, II, 734.
112 İbn Havkal, 244.
113 İbn Cübeyr, Rıhletü İbn Cübeyr, Beyrut, Trz. 208.
114 İbn Batuta, Tuhfetu'n-Nazar, Beyrut, 1996, 243.
115 Ostrogorski, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Ank. 1991, 221.
116 Taberi, V, 235.
117 Ebi'l-Fida, el-Muhtasar, Beyrut, 1997, I, 345.
118 Yıldız, 170.
119 Taberi, V, 240.
120 İbnü'l Esir, VI, 482.
121 Taberi, V, 331; İbnü'l-Esir, VII, 89.
122 İbnü'l-Esir, VII, 111.
123 Yıldız, 174.
124 İbn Tağriberdi, III, 83; Yıldız, 177.
125 İbnü'l-Esir, VII, 420.
126 Taberi, V, 245.
127 Günaltay, a.g.y. VI, 197.
128 Taberi, V, 211.
129 İbn Tağriberdi, II, 288.
130 Bkz. Taberi, V, 227 vd.; Mesudi, IV, 59; Ayrıca, Azimli Mehmet, Hürremiyye ve Babek, (basılmamış araştırma).
131 Taberi, V, 233.

133 Taberi, V, 283-289,; İbnü'l-Esir, VII, 19-27.
134 İbnü'l Esir, VII, 47.
135 İbnü'l-Esir, VII, 58.
136 Taberi, V, 316; İbn Verdan, 581.
137 İbnü'l-Esir, VII, 189.
138 Taberi, V, 480.
139 İbn Kesir, XI, 38.
140 Taberi, V, 524.
141 Köprülü, Fuat, Hacib, İ.A., İst, 1964, V, 31.
142 İbn. Abdurrabbih, V, 103.
143 İbnü'l-Esir, VI, 458.
144 Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev; Fikret Işıltan, Ank, 1991, 195.
145 Brockelmann, 107.
146 Yakubi, II, 478; İbn A'sem, VIII, 472; Yafi'i, Mira'tü'l-Cenan, Beyrut, 1997, 68.
147 Taberi, V, 268.
148 İbnü'l-Esir, VI, 461.
149 İbn. Kesir, X, 296.
150 İbn Kesir, X, 296.
151 İbnü'l-Esir, VII, 9; Ali. İ. Hasan, 108.
152 Diyarbekrî, 338.
153 Brocelman, 108.
154 Ali Habib, 158.
155 İbnü'l-Esir, VII, 46; İbn Verdan, 581.

157 Ahmet Emin, I, 10; Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 140.
158 Mesudi, IV, 118.
159 Makdisi, VI, 123.
160 İbnü'l-Esir, VII, 95; Suyutî, 354; İbn Verdan, 598; Ebi'l-Fida, el-Muhtasar, fi Ahbari'l-Beşer, Beyrut, 1997, I, 355.
161 Cahen, 167.
162 İbnü'l-Esir, VII, 112.
163 Mesudi, IV, 137.
164 İbnü'l-Esir, VII, 111.
165 Mesudi, IV, 137. Suyuti; 358, 360.
166 İbn Kesir, XI, 3.
167 İbn, Kesir, XI, 6.
168 Taberi, V, 367.
169 Mesudi, IV, 166; İbnü'l-Esir, VII, 140; Suyuti, 358.
170 Mesudi, IV, 142.
171 İbn Tağriberdi, II, 398.
172 İbnü'l-Esir, VII, 169.
173 Taberi, V, 431. İbn Kesir, XI, 16; Ebi'l-Fida, I, 358; Yafi'i, 169.
174 Mesudi, IV, 179.
175 İbn Kesir, XI, 21.
176 İbnü'l-Esir, VII, 228; İbn Kesir, XI, 22.
177 Demirci, Mustafa, Haraç, D.İ.A. XXII, 46.
178 Bkz. İbn Kesir, XI, 28.
179 Yıldız, İslamiyet ve Türkler, 162. Ahmed Emin, Zuhrul-İslam, Kahire, 1962. Ali Habib, el-Abbasiyyun fi't-Tarih, Kahire, 1980. Ali İ. Hasan, Tarihül'l-İslami'l-Âmm, Mısır, Trz. Aslanaba, Oktay, Samerra, İ.A.

Azimli Mehmet, Hürremiyye ve Babek, (basılmamış araştırma). Barthold, W, Afşin, İ.A. Barthold, W, Fergana, İ.A.

Barthold, W, İslam Medeniyeti Tarihi Çev: Fuat Köprülü, Ank., 1973.

Barthold, W, Sogd, İ.A.

Brocelman Carl, İslam Ulusları ve Devlet Tarihi, Çev: Neşet Çağatay, Ank., 1992.

Cahen, Claude, İslamiyet, Doğuşundan Osmanlı Devleti'nin Kuruluşuna Kadar, Ank., 1990.

Cahız, Hilafet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Giriş Böl, Çev; Ramazan Şeşen, Ank., 1988.

Demirci, Mustafa, Haraç, D.İ.A.

Dineveri, Ahbaru't-Tıval, Beyrut, Trz.

Diyarbekrî, Tarihu'l-Hamîs, Beyrut, Trz.

Ebi'l-Fida, el-Muhtasar fi Ahbari'l-Beşer, Beyrut, 1997.

Ed-Duri, İslam İktisat Tarihine Giriş, Çev: Sabri Orman, İst., 1991.

El-Bâşâ, Hasan, Dirasetü'n fi Tarihi'd-Devleti'l-Abbasî, 1990.

Günaltay, M. Şemsettin, Abbas Oğulları İmparatorluğu'nun Kuruluş ve Yükselişinde Türklerin Rolü, Belleten, Ank., 1942, sayı. 23-24, 194.

Hasen İ. Hasen, Ali İ. Hasen, en-Nuzumu'l-İslamiyye, Mısır, 1970.

Hasen. İ. Hasen, İslam Tarihi, Çev; Heyet, İst., 1985.

Hitti, Philip K. İslam Tarihi Çev: Salih Tuğ, İst., 1989.

Hodgson, Marchall, G.S., İslam'ın, Serüveni, Çev: Heyet, İst., 1993.

Hudari Bek, Muhammed, Muhadarati't-Tarihi'l-Ümemi'l-İslamiyye, Beyrut, 1986.

İbn Abdirrabbih, İkdü'l-Ferit, Beyrut, 1989.

İbn Asem, el-Futuh, Beyrut, 1982.

İbn Batuta, Tuhfetu'n-Nazar, Beyrut, 1996.

İbn Cübeyr, Rıhletü İbn Cübeyr, Beyrut, Trz.

İbn Haldun, Tarihü İbn Haldun, Beyrut, 1971.

İbn Havkal, Suretu'l-Arz, Beyrut, 1938.

İbn Kesir, el-Bidaye ve'n-Nihaye, Beyrut, 1970, X, 295.

İbn Tağriberdi, en-Nucumu'z-Zahire, Beyrut, 1992.

İbn Verdan, Tarihu'l-Abbasiyyun, Beyrut, 1993.

İbnü'l-Esir, el-Kâmil, Beyrut 1979.

İstahri, Mesalikü'l-Memalik, Beyrut, 1927.

Kitapçı, Zekeriya, Saadet Asrında Türkler: İlk Türk Sahabe Tabiî ve Tebea, Tabiiler, Konya, 1993.

Köprülü, Fuat, Hacib, İ.A.

Lewis, Bernard, Tarihte Araplar, Çev: Hakkı Dursun Yıldız, İst., 1979.

Makdisi, Kitabu'l-Bed ve't-Tarih, Beyrut, 1899.

Mantran, Robert, İslam'ın Yayılış Tarihi Çev: İsmet Kayaoğlu, Ank., 1981.

Merçil Erdoğan, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ank., 1991.

Mesudi, Murucu'z-Zeheb, Beyrut, 1988.

Ostrogorski, Georg, Bizans Devleti Tarihi, Çev. Fikret Işıltan, Ank., 1991.

Özcan Abdülkadir, Hassa, D.İ.A. İst., 1997.

Suyutî, Tarihu'l-Hulefa, Mısır, 1952.

Taberi, Tarihu't-Taberî, Beyrut, 1997.

Terzi, Mustafa Zeki, Abbasi Muhafız Ordusunun Kuruluşu ve Elemanları, Samsun, 1986.

Turan, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, İst., 1971.

Yafi'i, Mira'tü'l-Cenan, Beyrut, 1997.

Yakubî, Tarihi Yakubî, Beyrut, Trz.

Yakut el-Hımevî, Mucemu'l-Buldan, Beyrut, Trz.

Yazıcı, Tahsin, Fergana, D.İ.A.

Yıldız Hakkı Dursun, Abbasiler, D.İ.A.

Yıldız, Hakkı Dursun, İslamiyet ve Türkler, İst., 2000.

Yıldız, Hakkı Dursun, Afşin, D.İ.A.

Vıollet. H, Samerra, İ.A.

Zettersteen, Mutasım, İ.A.