İlk Türk Cumhuriyeti Komrat Cumhuriyetidir.

Dr. Güllü KARANFİL 

Gagauzlar’ın kimliğine dair pek çok fikirler mevcuttur.  Şaşırtan olay ise Türkçe konuşan, ama Hristiyan bir halk olmalarıdır. Balkanlarda yaşarken Yunan Kilisesine tabi olmaları, çocukların ana dilinde eğitim alamamalarına sebep olmuş, göç ettikten sonra ise Slav din okullarında, daha sonra da Romanya’nın terkibinde yaşarken Romen dili, daha sonra yine Rus diline tabi tutulmaları ve “demir perde” yönetimi ile birlikte özlerinden tamamen kopmaları kimlik meselesini oldukça yıpratmıştır. 

1780 yıllarından itibaren Deliorman bölgesinden göç eden Gagauzlar’ın çoğunluğu Moldova’nın batı tarafına, şimdiki Leova’ya yerleştirilmiş ve Balş adlı bir Moldovan boyarın yöneticiliği altında yaşayarak vergi vermişlerdir. Orada Çadır, Orak, Baurçu köylerini kurmuşlar, bir müddet sonra baskıcı yönetimden, sonsuz vergilerden dolayı Gagauzlar isyan çıkararak, ayaklanarak toplu şekilde o toprakları bırakıp Moldova’nın güney tarafına Bucak bölgesine göç etmişler. Tatarların zorla sürülmesi sonucunda boşalmış bu bölgelere Rusya idarecileri tarafından yerleştirilmişlerdir. Orada yeniden Çadır ve Baurçu köylerini ve 27 köy daha kurmuş Gagauz Türkleri. Tatar köylerinin küllüklerine yakın yerleştikleri için, onlardan kalan köy adlarını kullanmaktadır. Okuma oranı oldukça düşük olan Gagauzlar tarım ve hayvancılıkla uğraşıyor, dilini ve geleneklerini yaşatıyor, Rus askeri tarafından pazar günleri Kiliseye gitmeye alıştırılıyorlardı. Tabi ki yazılı Edebiyat olmadığından, Halk Edebiyatı ağızdan ağıza geçiyor, türküleri o zamanın yaşam sorunlarını, savaş olaylarını anlatıyordu. Kolonist hukuku verilen Gagauzlar’ın bölgesinde Komrat ve Bolgrad’da liseler, Satılık Hacı köyünde öğretmen okulları açılmıştır, fakat 19 yy. sonunda tüm Gagauzlar’ın % 88’i, kadınların ise % 97.8’i okuma yazmaları yoktur. (ARGUNŞAH, 2007, 44). 

Bu dönemde de Gagauz Türklerinin adalet sever, hakkını arayan, yeri gelince isyankar bir toplum olduğunu görüyoruz ki, bu isyan ve kaçış sonucunda Gagauzlar şimdiki Bucak topraklarda yaşamaktadırlar. 

Rusya Çarlığının ırkçı politikası ve ekonomik baskısı sonucunda genç Pavli Atmaca ve Andrey Galatsan önderliğinde Komrat’ta 1906 yılında ayaklanma düzenlenir. Rusya’nın çeşitli yerlerinde başlayan halk isyanı ve ayaklanmalar da Komrattaki olaylara tesir göstermiştir. 

6 Ocak 1906'da, bir Komrat isyanı gerçekleşti ve bu da Komrat Cumhuriyetinin beyanına yol açmış. 19. yüzyılın 80'li ve 90'lı yıllarında Çar Rusyası’nın jandarması, Basarabya'da isyan eden köylüleri defalarca bastırmış. 1905'te ilk Rus devriminin dalgası ortaya çıktığında, Komrat köylüleri toprak sahipleri ile olan toprak kiralama anlaşmalarını protesto etmeye başlamışlardı. Çaresizlikten üzüm hasadını çok ucuza veren Gagauzlar üzüm tüccarları köyden kovmuş. Fakirleştirilmiş yoksul köylü, toprak vergisini ödemeyi reddederek, isyan etmeye başlamıştı. Köylüler jandarmalara ve toprak sahiplerine karşı kalkmış, toprak sahiplerinin mülkleri ateşe vermiştir. Her yerde küçük çapta isyanları bile susturmak için köylere askeri birlikler gönderilmiştir. Basarabya’da toprak sahiplerinin mülkleri jandarma tarafından korunuyor, fakat bu köylüleri durduramamış. Onlar zenginlerin toprak arazileri ele geçirmişler. Harkov Teknoloji Enstitüsü’nün öğrencisi Komratlı Gagauz Andrey Galatsan ve Pavli Atmaca’ın 1905 yılında, Gagauz köylülerinin haklarına verilen mücadelede bir araya gelmeleri için çağrıda bulunmuş ve gizli bir örgüt kurmuşlardı. Bildiriler ve ilanlar bastırarak halk içinde yayıyorlardı. Galatsan, vatandaşları arasında büyük bir prestij elde ediyor. Komrat'ta düzenlediği mitinglerde o, otokrasinin devrilmesi için çağrıda bulunmuştur. Yetkililer Galatsanı tutukladı. Tutuklanması, Komrat köylülerinin sabrını aşan son damla olmuş. Bir miting için 6 Ocak 1906'da toplanan Komrat halkı, yerel yetkililerin temsilcilerini tutuklamaya karar verdi. Köylüler toprak sahibini, polis memurunu, yargıcı tutmuş, kapamışlar. “Komrat isyancıları kendilerini el yapımı tüfeklerle, yaba ve sopalarla silahlandılar ve Komrat Cumhuriyeti'ni ilan etmişler. İsyancılar tarafından kurtarılan Galatsan başkan seçildi. "Rus kelimesi" adlı gazetesinde şöyle yazmıştı: "Onbinlik Komrat ... isyancıların elinde. Özerklik ilan etti, yerel yönetim kuruldu. Jandarma etkisiz duruma getirildi”(Первухин; 2006). 

İsyancı köylüler, toprak sahibinin toprağını bölmeye başlarken, Rusya’dan jandarma takviyesi yetişmiş. Komrat sakinleri tarafından kurulan barikatlar dağıtılarak, isyancıları meydan sürdüler ve kamçılarlı dövdüler. Onlarca köylü, jandarma mermileri altında öldü, yüzlerce kişi Andrey Galatsan dahil, hapsedildi ve cezaevine gönderilmiş. Ünlü Grigori Kotovskiy Kişinev hapishanesinde Komrat Cumhuriyeti kuranları Andrey Galatsanla, Suhovla,  Popovla, Berkovla, Mihail Sibirovla tanıştığını ve arkadaşların Galatsana ‘Komrat Cumhurbaşkanı’ diye seslendiğini anlattığı bilinmektedir. 

Komrat Cumhuriyeti sadece altı gün yaşasa da, Gagauzlar için bir özgürlük sembolüne dönüştü. Bu Cumhuriyet Gagauz halkının adalet sever olduğunu, özgürlüğe doğru hep can attığının bir göstergesidir. 

Böylece; bir Gagauz Türkü olarak, gururla 1906 yılında ilan edilen Komrat Cumhuriyeti ilk Türk Cumhuriyetidir diye biliriz. Okul kitapları Komrat Cumhuriyetine yer ayırmasalar da öğretmenler Gagauzların bu önemli sayfalarından biri sayılan bu konuya yer ayırıyorlar. Günümüzde adına Komrat’ın bir sokağı Galatsan adını taşımaktadır. Komrat şehrinde Galatsanın hatırını yaşatmak için bir dernek faaliyet göstermektedir.   

Kaynaklar: 

ARGUNŞAH, M., ARGUNŞAH. H. Gagauz yazıları. Mustafa Argunşah. Tahrif edilen Türk Tarihi ve Bir Türkü. Kayseri, 2007. s 174.

Karanfil Güllü. Mücadele sembolü Stepan Topal. Türk Dünyası Tarih kültür dergisi, Kasım, 2018 Cilt 64. Sayı 383, s. 4-7.

Первухин В. Ф. Комратская республика. — Одесса, 2006.