I. Kaşkayların Menşei

A. Kaşkay Kelimesinin Menşei

Tarihî kaynaklarda ve araştırmalarda kaşkay veya kaşgay kelimesinin menşei hakkında muhtelif bilgiler mevcuttur.

İran'ın 19. asır tarihçilerinden Sipihr, "Halaçlar Rum'dan İran'a geldikten sonra, onlardan bir kısım tayfa ayrılarak Fars'a göçtü. Rum vilâyetinin Halacistan bölgesinden sakin olup kalan tayfalar, göçenleri "kaçgar" diye adlandırdılar." demektedir.1

M. H. Fesaî, Rus araştırmacılardan M. S. İvanov, N. A. Kielyakov vb. eserlerinde Sipihr'in görüşünü tekrar etmişlerdir. Mes'ud Keyhan ise, bu kelimenin "göçmek" den geldiğini belirtmiştir.2

N. Field in görüşü de, Sipihr'in ve M. Keyhan'ın görüşlerine yakındır.3

Bazı kaynaklarda,4 "kaşkai (ü""tTs)" ve "kaçkai (ü""t"'s)" kelimeleri arasındaki benzerlikten yola çıkılarak, Türk dilindeki "kaç-(firar etmek, kaçmak) " fiilinden geldiği görüşü ileri sürülmüştür. Bu kelimenin (kaçmak) daha sonra telâffuz bozulmasına uğrayarak "kaçkai (ü""t"'s)" iken "kaşkai (ü""tTs)" şekline dönüştüğü belirtilmektedir.

Kaşgar şehri ve Özbekistan'daki Kaşka Derya (Kaşk-ı Derya) ırmağı ile coğrafîk bağlantı bakımından "kaşkay" kelimesini açıklayan görüşler de bulunmaktadır.5

Balayan'a göre, "kaşkay" adının Kuzey Azerbaycan'da, Savalan'ın batısında bulunan Gaşgadağ ismiyle bağlantısı vardır.6

Kaşkayların, "kaşkaşe" diye adlandırılan Yamut boyunun oymağı olduklarından dolayı "kaşkai" diye isimlendirildiği fikri de ileri sürülmüştür.7

Morisden, mahallî kaynaklara dayanarak, "kaşkai" adının ilk defa Cani Ağa Kaşkai isimli, Şah Abbas'ın idaresinde makam sahibi bir şahıstan alındığını belirtmiştir.8

Müslüman Halklar Ansiklopedisi'nde, "kaşkay" kelimesinin geçmişte politik olarak birleşmiş ve aynı kültürel özellikleri paylaşmaya devam eden değişik kökenli kişi ve gruplar için kullanıldığı yazılıdır.9

Kaşkay kelimesinin muhtelif Türk lehçe ve şivelerinde,10 "kaşka veya kaşga" anlamındaki kelimeden geldiğini söyleyenler de vardır.

Oberlıng, "Alnı beyaz atın uğur getirdiğine inanılırdı. Bu batıl inançtan dolayı zamanla bu kabile fertleri "kaşkay atlılar" (atlarının alnında beyaz benek olan atlılar) adıyla tanındılar. Zamanla bu ad"kaşkaylu" (lu ekinin Farsçadaki karşılığı "î" olduğundan dolayı "kaşkaylı > kaşkaî" olmuştur) şeklinde kısaldı." demektedir.11

B. Behmenbegi, kaşkay adının "kaşka" sözünden alınması fikrine işaret ederek: "Bartold veya bu fikri ileri sürenleri hatırlatarak, göçeri tayfa ve kabilelerin çoğu özlerini hayvanların adı ve rengi ile de adlandırmışlardır" tespitinde bulunmuştur.12

Başka bir rivayette de, "Kaşkayların düşman saldırısına maruz kalıp kaçmaya çalışan kardeş iki dedesi varmış. Kaçış esnasında küçük kardeş büyük kardeşe, karşısında bulunan büyük taşı göstererek, "kaç kayaya" ifadesi tedricen dillere düşerek sonuçta aşiretin adı olmuştur" denilmektedir.13

Bizce kaşkay isminin kaşka (alnı beyaz at veya binek hayvanı) kelimesinden geldiği görüşü en gerçekçi olanıdır. Kaşkayların konar göçer bir aşiret olması, son yıllara kadar çok iyi atlar yetiştirmeleri (dış ülkelere ihraç edecek kadar) ve çocuklarının çok küçük yaşlarda ata binmeleri bu ilişkiyi gösterir. Kaşkaylarda, "Kaşkay eşittir at, at eşittir Kaşkay" sözü de bu ilgiyi en iyi şekilde belirtmiştir.

Ancak yazılı bir tarihe sahip olmayan Kaşkayların, bu ismi nereden ve ne zaman aldıkları hususunun aydınlanabilmesi için konunun ayrıntılarıyla incelenip değerlendirilmesine ihtiyaç olduğu görüşündeyiz.

B. Kaşkayların Menşei ve İran'ın Güney İllerine Göçü veya Göçürülmesi

Kaşkayların menşei ve onların İran'ın güney vilâyetlerine nereden göçürüldükleri ve yerleştirildikleri hakkında da kesin bir bilgi yoktur. Bu konudaki görüş ve bilgilerin bir kısmı şöyledir:

Arap istilâlarından başlayarak 19. asrın son yıllarına kadar Fars tarihini kronolojik olarak anlatan Fesaî, Kaşkayların menşei hakkında şu görüşlere yer verir: "Kaşkayların, Irak ve Kum'un çevresinde bulunan Halaçlardan olduğunu, sonra oralardan ayrılıp, Fars'a göçen Halaçlar iki kola ayrıldılar. Onların bir kısmı yerleşik hayata geçerek Halaç adını da korudular. Konar göçer olan ikinci kısım Kaşkay İli bölgesinde yaşıyorlar."14

Kaşkayları "kaşgar" ile alakalandıran yazarlar, Kaşkayları Karahıtayların soyundan sayarak, onların kuzeydoğudan, Orta Asya'dan Fars'a gitme veya göçürülmeleri fikrini kabul ederler.

Azerbaycan seyyahı Zeynelabidin Şirvanî, Kaşkayların Türk tayfalarından olduğunu ve Cengiz zamanında Fars'a göçtüklerini yazmaktadır.15

M. Keyhan ise eserinde, "Tarihçilerden bazıları, Kaşkayların Anadolu'dan İran'a göçtüklerini, bir kısmının da Cengizhan devrinde Turan'da yaşadıklarını, sonra Nadir Şah'ın emriyle İran'a göçürüldüklerini yazmaktadır."16 İsmayil Buşehrî de, buna yakın görüşler ileri sürmüştür.17

Melik Mansur Han, Kaşkayların İslâm sonrası buhranlı dönemin İran'a gelen Türkleri olduklarını, Horasan'dan Sistan'a ve Kirman yolundan Fars bölgesine geldiklerini, daha sonraları ise güneyden yavaş yavaş kuzeye doğru Bahtiyari ve mücaviri olan Acem Irakı'na18 yerleştiklerini belirtmektedir.19

Ayrıca M. Mansur, 1953'te M. T. Shooten'e verdiği bilgide de, Kaşkayların İran'a gelmelerinin, 13. asırdaki Cengiz'in akınlarıyla alakalı olduğunu, bu akınlar sırasında Kaşkayların önce Kafkas Dağları eteklerine yerleştiklerini, sonradan Erdebil bölgesinde uzun süre kaldıklarını ve 16. asrın birinci yarısında Şah İsmail Safevî (1501-1524) tarafından Portekizlerin İran körfezinden Fars vilâyetlerine girmelerini engellemek için Farsa göçürüldüklerini" söyler.20

Said Nefisi, Kaşkayların Şah İsmail veya Şah Abbas Safevî tarafından İran'ın güney illerine göçürüldüğünü, Kafkasya'dan İran'a göçürülme sebebinin de 1607-1618 yılları arasındaki Osmanlı-İran Savaşı esnasında Kaşkayların ve Kacarların Osmanlılarla olan yakınlığı olduğunu, bu yüzden Azerbaycan'dan uzaklaştırıldığını yazmıştır.21

Dr. Haşmetullah Tabibî, Bartold'dan şu görüşleri aktarmaktadır: "Kaşkay aşireti, Moğolistan'dan ve Türktistan'dan Cengiz'in ordusundan ve yağmasından kaçarak bu topraklara gelmiştir."22 Ahmet Caferoğlu da benzer görüşlere yer vermiştir.23

Franc-Jean Shor, "Kaşkaylar, Cengiz Han'ın öncüleri arasında Çin Türkistanı'ndan gelerek Afganistan'a ve Kuzey İran'a yayıldılar. İran'ın kuzeybatı sınırında, Azerbaycan'da yerleştikten sonra 1600'lü yıllarda güneye gelerek şimdiki yerlerine yerleşmişlerdir." demektedir.24

V. Minorsky, Kaşkayların esas kütlesinin Moğol devrinden önce Selçuklular zamanında buralara yerleştirilmiş olmaları gerektiği görüşündedir.25

Kaşkay İli ve aşiretlerinin, etnik bakımından "göçebe İranlı" olduğunu, tarihî olayların şokuyla ve diğer bazı sebeplerle kendi dillerini yitirip, işgalcilerin diliyle konuşmaya başladıklarını savunan İranlı araştırmacılar da vardır.26 Ancak bunlar hiçbir ilmî temele dayanmayan, hissi ifadelerden ibarettir.

Safevîler döneminde, özellikle Şah Abbas hakimiyeti zamanında Kafkas halklarından (Azerbaycanlı, Dağıstanlı, Gürcü, ve Ermeni) pek çoğunun İran'ın muhtelif vilâyetlerine göçürülmesi bilinen tarihi bir gerçektir. Ancak bu göçürülmeler Safevî hakimiyetinden önce de olmuştur. Halaçları Kaşkayların selefi kabul eden müelliflerden Lorens Lakhart, Kaşkay tayfalarından Farsimedan ve Şeşbloki (Altıbölüklü) gibi büyük tayfaların Safevî hakimiyetinden çok önce Kum vilâyeti bölgesinde olan Halacistan'a ve oradan Fars eyaletine göçürüldüğünü belirtir.27

T. E. İbrahimov, Kaşkayları Azerbaycan Türkleri'nden kabul ederek, Cani Ağa Kaşkai tarafından dönemin siyasî ve sosyal şartları içerisinde bir üst kimlik olarak "Kaşkay" adı altında bütün aşiretlerin büyük bir il birliğine çevrildiğini yazmıştır. Bu adı almalarının da Cani Ağa'nın şahsıyla ilgili olduğunu belirtmektedir.28

Araştırmacıların üzerinde ittifak ettiği husus, Kaşkayların Türk soyundan olduğudur. Görüş ayrılıklarının bulunduğu nokta, Kaşkayların hangi Türk boyuna mensup olduğu hususudur.

Kaşkayları Azeri, Halaç, veya Anadolu Türklerinin bir kolu saymak tek başına doğru değildir.

Kanaatimizce Kaşkaylar, tarihî hadiselerin zorlamasıyla Türkistan'dan göçüp Kafkasya'ya geldiler. Uzun bir süre burada kalarak, Kafkas dillerinin (özellikle Azeri Türkçesinin) tesirinde kaldılar. 16. yüzyılın birinci yarısında, Şah İsmail Safevî (1501-1524) tarafından Fars'a göçürüldüler. Bu bölgeye geldiklerinde bazı Halaç unsurlarla temasları oldu veya bir kısım Halaç aşireti Kaşkay aşiretine dahil oldu. Özellikle Selçuklular döneminde de Anadolu Türkleriyle olan yakın münasebetleri, hatta Kaşkay aşiret birliğine karışan Anadolu'daki bazı Türk unsurlar olabilir. Dillerindeki karışıklık ve bazı özellikler bu ihtimali kuvvetlendirici niteliktedir. Yani Kaşkay aşiretleri içerisinde az veya çok değişik boylardan gelen unsurlar mevcuttur. Kaşkay İli'ni tek bir boy veya aşiret olarak kabul etmek mümkün olmadığı gibi onları, bir tek halka bağlamak da yanlıştır. Bu konunun kesin olarak tespit edilmesi için Kaşkay İlbirliği içerisinde yer alan tayfa ve tirelerin tek tek ele alınarak incelenmesi gerekir.

II. Kaşkay Türklerinin Yaşadığı Coğrafya

Kaşkay Türkleri, İranın Fars eyaletinde konar göçer olarak yaşamaktadırlar. Dolayısıyla yayıldıkları bölge 186.180 bin km2 gibi geniş bir alanı içine almaktadır. Bu saha son yıllara kadar İran Hükümetince, Vilâyet-i Kaşkaî adı ile ayrı bir idarî bölgeye ayrılmış ve tahminen üç yüz meskun mahalli içine alan on beş şehre bölünmüştür.

Günümüzde idari yapının bozulduğu bu bölge, Kaşkaylar tarafından İli Kaşkai adıyla anılmaktadır.

Kaşkay İli, Fars Körfezi kıyılarından başlayarak Isfahan ve Bahtiyarî bölgelerinin güneylerine kadar varan bir alana yayılmıştır. Zagros dağlarının birbirine girmiş yükseklikleri ile körfez sahilleri bu ilin sınırlarını çizmektedir.

Fars eyaletinin merkezî Şirâz'dır. Şirâz'ı merkez olarak aldığımızda, Kaşkay Türklerini yaşadıkları yerler itibarıyla üç kısma ayırabiliriz;

1. Kaşkay Yaylak Bölgesi: Şirâz'ın kuzeyinden başlayarak Zagros dağlarına kadar uzanır. Bu bölgedeki yerleşim yerleri şunlardır: Sipidan, Berucen, Semiron, Abâde ve Mordeşt'tir.

2. Kaşkay Kışlak Bölgesi: Şirâz'ın güneyinden başlayarak Fars körfezine kadar uzanan bölgedir ve şu şehirleri içine almaktadır: Lar, Cehrom, Firuzâbâd, Kazron, Mümesnâ, Behbehan, Keçseran, Dugonbedân, Ramhürmüz, Buşehr, Kongan ve Deştsenan'dır.

3. Orta (Merkez) Kısım: Şirâz çevresi, Deşt-i Erjen ve Merudeşt şehirlerini içine alır.29

Kaşkay Türklerinin yaşadığı bölge, güney-kuzey ve doğu-batı sınırları, İran'da yaşayan diğer konar göçer aşiretlerine nispetle kıyaslanamayacak ölçüde geniş bir alandır. Son yıllarda, çeşitli sebeplerle (ekonomik, siyasî, sosyal vb.) yerleşik hayata geçiş hızlanmış olsa da, halen önemli bir kısmı konar göçer yaşantılarına devam etmektedirler.

Kaşkayların yaşadıkları kuzey kesimleri, birbirine girmiş yüksek (1500-2000 metre) dağlar ve tepelerle kaplıdır. Buralarda yaz mevsimi kısa ve ılımlı, kış mevsimi ise uzun ve soğuktur. Bölge (kuzey) büyük ölçüde Zagros mıntıkasının su kaynağı ve ırmakların yoğun olduğu yerdir. Bölgenin yıllık normal sıcaklığı 10° ile 15 °C arasındadır.

Doğudan, Zagros dağlarının bitimi ile sınırlıdır. Dağların bitiminde ise İran'ın bozkırları başlar. Yezd, Kirman ve Hürmüzgân eyaletleri doğudan; kuzeybatı ve güneydoğuda ise çöller bu bölgeyi kuşatmıştır. Buralarda tatlı su ve yeşil alanlar bulunmadığından göçebe toplulukların ilgisinden yoksun kalmıştır. ve Kaşkaylar yoğun olarak diğer söz konusu bölgelerde yerleşmişlerdir.

Güneyden, Fars Körfezi sularına ulaşmaktadır. Genel olarak güney kesimler, Arabistan ve Fars körfezinin sıcaklığından etkilenmektedir. Bölgede kar yağışı ve don görülmez. Bazen bu bölgede şiddetli yağmurlar neticesinde yüksek rutubet olur ve bunun sonucu bereketli otlaklar biter. Yazları ise oldukça sıcak ve kurak geçer.

Batıdan, Hazistan bozkırı ve Bekir Ahmed, Güney Kehgileviye ile sınırlıdır. Burada da şiddetli yağmurların etkisiyle kışlak için yeşillik oldukça boldur.

Kaşkay İlinin doğal sınırları dört bozkır, su, yüksek dağlar ve sık bitki örtüsü bu bölgeyi dört yandan kuşatmıştır. Ayrıca bölgenin iklim şartları üzerinde de bu doğal kuşatmanın büyük etkisi vardır. Bölgenin siyasî sınırları daha çok kuzey ve kuzeybatı taraflarını çizer. Bu sınırlardan itibaren ise Bahtiyarî, Lor, Bayer Ahmedî ve civar aşiretlerin sınırları başlar. Kaşkaylar daha önceleri Bahtiyarîlerle kanlı çatışmalara girmişler ve bu sebepten ötürü aralarında sınırları belirleyici anlaşmalar yapılmış ve bu sınırlar siyasî sınırlar olarak kalmıştır. Huzistan eyaletinde de Bahtiyarîlerin kışlağı olması hasebiyle tarafların mutabakatı sonucu Ramhürmüz'den itibaren kuzeye doğru Bahtiyarîlerin kışlağı olarak kalmıştır.

III. Kaşkay İlinde Geleneksel İdarî Teşkilât

Kaşkay Türkleri, Türk aşiret geleneğini son zamanlara kadar her türlü zorluğa rağmen en iyi şekilde devam ettirmiş olan bir Türk aşiretidir.

Kaşkay Türk aşiret geleneğinde, en iyi ata binme, güçlü bir yapıya sahip olan, asâlet sahibi, dürüst, zeki, bilgili ve becerikli vb. özelliklere sahip olan bir kişi aşiret reisi olabilir.30

Aşiret reisi (il+hanı) seçilirken, Kaşkay İl birliği içerisinde yer alan kabile başçıları ile birlikte, yöneten ailenin önde gelen bazı şahsiyetleri, ilhan seçiminde söz sahibidirler. Genellikle ilhanın oğlu veya kardeşi ilhanı olarak seçilmektedir. İlhan seçimi konusunda, nadiren çıkan ihtilaflar, bölünmelere kadar varsa da, sonunda bu mücadeleyi kaybeden kişi, kazananın çadırına gidip bağlılığını bildirir.

Kaşkay İlinin ilhanları, uzun yıllar Firuzâbâd ve Farrasâbâd'ın bölge valisi sayılmışlardır. İlhani-yi memleket-i Fars unvanı da taşımışlardır. Bu unvan onlara Güney İran'ın merkezinde (Şirâz'da) büyük bir kontrol alanı sağlamış, aynı zamanda onları (ilhanı) bir hükümet bürokratı durumuna getirmiştir.

Normal şartlarda Fars bölgesinin genel valisi, Kaşkaylar tarafından seçilen kişiyi ilhan adayı olarak merkezî hükümete teklif eder ve bu aday merkezî hükümet tarafından onaylanır bunun için gerekli bir ferman gönderilirdi. Ancak Kaşkaylarla merkezî hükümetin arasının bozulduğu dönemlerde, aşiret büyüklerinin tercihleri dışındaki (merkezî hükümete yakın olan) kişilerin atanması yoluna gidilmiştir.31

Kaşkay ili idarî teşkilâtı, yukarıdan aşağıya şu şekilde sıralanır:

İl: Çeşitli tayfalardan oluşan (gelenek-görenek ve dil birliği olan) birliktir.

Büyük Kaşkay İli, kendilerine il bile denilen Keşküli, Şordereli (Dereşorlu), Altıbölüklü (Şeşblokî), Amele gibi büyük gruplardan oluşmuştur. İlin genel reisine ilhan (il+han) denir. İlin birlik ve bütünlüğünün sembolü olan ilhan, bütün tayfalara hükmeder.

Tayfa: Kaşkay İlinin kollarına tayfa denir. Birkaç tireden oluşur. Bu tirelerin akrabalık bağı olması şarttır. Her tayfanın bir idarecisi vardır. Bu idarecilere kelanter denir. Kelanter, vergi toplar ve askerî meselelerde söz sahibidir. Önemli sorunlar onda biter. Tire ve bonku içinde seçilen cengaverler doğrudan onun emrindedir. Kelanter çocukları, yönettiği aşiretten (kendilerinden varlıklı da olsalar) kız almazlar. Kendi akrabalarından bir kızla ancak evlenebilirler. Kelanterler birkaç bin hanenin reisidir. İlhanın kendilerine paylaştırdığı otlakları, onlar da 100-300 hanenin reisi olan kethüdalara taksim ederler. Kethüdaların emrinde de 15-20 hanenin reisi olan aksakallılar vardır. Onlar da kendi yönetimindeki ailelere otlakları paylaştırırlar.

Tire: Birkaç bonkudan meydana gelmiştir. Örf ve adetleri bir olup, aileler arasında akrabalık bağı vardır. Özellikle göç zamanı beraber hareket ederler. Tireler kendi içlerinde, kelanterlerin gözetiminde, kendilerine bir kethüda seçerler. Kethüdalar, tire içindeki sorunları çözmekle görevli saygın kişilerdir. Kethüda, ihtiyaç duyulduğunda kelanterlerin emrine verilmek üzere, hazır silâhlı kişileri temin etmekle de görevlidirler.

Bonku: İhtiyaca göre değişik durumlar gösteren ve siyah çadırlarda yaşayanların Kaşkay İlinde sahip oldukları unvandır. Oba, bölük, işom diye de adlandırılırlar. Bonkuların başçılarına aksakallı (riş-sefîd) denir. Bonkular müstakil birer birliktir. Bu birliktelik onların birlikte hareket etmeleriyle oluşur. Aksakallılar, bu birliğin oluşması için aralarında sözleşmeler yapar ve bu sözleşmelere harfiyen uyulur. Yeni oluşan aileler de kendi bonkularını kurarlar.

Aksakallılar göç zamanı yurt (konaklama) yerinin seçilmesi, kiralanması; evlenme sırasında gelinin götürülmesi, evlenme ve boşanma gibi konularda karar makamıdırlar. Bir aile herhangi bir sebeple bonkudan uzaklaştırılmak istenirse buna bonku karar verir. Bu durumda uzaklaştırılmak istenen aile ya nasihatla ya da silâh zoruyla bonkudan uzaklaştırılır.32

Bile: Kaşkay İl teşkilatında bonku en son kol olarak bilinir. Ancak bazı bonkularda alt kollarada rastlanmaktadır. Bu alt birimlere bile denir.
Kaşkay tayfalarından Keşkülî (Küçük Keşkülî-Büyük Keşkülî) ve Şordereli tayfalarında en son kol bonkudur. Fakat Farsimedan (Farsça bilmeyenler), Amele ve Altıbölüklü tayfalarında en son kolbile'dir.33

Kaşkay Türkleri, bu geleneksel idarî yapıyı kesintilerle de olsa, son dönemlere kadar (1982) en iyi bir şekilde sürdürmüşlerdir. Ancak 1982 yılında Kaşkay İlhan'ının Firuzâbâd'da idam edilmesiyle bu idarî yapı tamamen bozuldu. 1.500.000 olarak tahmin ettiğimiz Kaşkay Türklerinin bu gün, büyük bir kısmı yerleşik hayata geçerek gelenek ve göreneklerini hızla unutmaktadırlar. Halen 300-400 bin kadar Kaşkay Türkü konar göçer hayat tarzını (düzensiz olsa da) devam ettirmektedirler.

Kaşkay İli'ndeki Tayfa ve Tireler

Kaşkay İli, İran'ın siyasî ve sosyal hayatında güçlü nüfuza sahip olan konar göçer bir birliktir. Bu birlik, çeşitli tayfa ve tirelerden meydana gelmiştir. Bu tayfa ve tirelerin sayısı, adı ve nereden geldikleri konusunda farklı bilgiler verilmiştir.

M. H. Fesai, Kaşkay İl birliği içerisinde 66 tayfa ve tirenin adını eserine kaydetmiştir.34 M. Kayhan'ın eserinde ise Kaşkayların 89 tayfa ve tiresinin adı geçmektedir.35 M. B. Behmenbegi, Kaşkay ili içerisinde 5 tayfa (Şordereli, Şeşbloki=Altıbölüklü,'Amele, Büyük Keşküli, Farsimadan) ve 138 tirenin bulunduğunu belirtmiştir.36 A. Razmara'nın eserinde Kaşkayların 27 tayfa ve 190 tiresinin adı geçmektedir.37 İngiliz diplomatı Lord Kirzon, Kaşkayların 1875 yılında 20 tireye, 1890 yılında ise 18 tireye sahip olduklarını yazmıştır.38 N. Field, 1939 yılında Kaşkayların 74 tayfa ve tireye sahip olduklarını belirtir.39 Shooten, 1956 yılında Kaşkayların 40 tayfa ve tiresinin adını vermiştir. Ayrıca, bu tayfaların yaylak ve kışlakları da verilmiştir.40

Kaşkay İli'nde yer alan tayfa ve tirelerin sayısı ve isimleri konusunda farklılıklar mevcuttur. Bu farklıkların en önemli nedeni, tayfa ve tirelerin bazılarının çeşitli sosyal ve siyasî zorluklar sebebiyle dağılmasıdır. Yine bazı tire ve tayfaların da güçlenerek yeni bir tire veya tayfa oluşturması da bu farklılıkların ortaya çıkmasında önemli rol oynamıştır.

Kaşkay İli'nde bulunan tayfa ve tireleri şöyle sıralayabiliriz:

1. 'Amele Tayfası: Kaşkayların önemli tayfalarından biri olan Amele, birkaç tire ve tayfayı kapsamaktadır. Amele tayfasına mensup olanların çoğunluğunun yaylası, Semirom'un kuzey kesimlerinden, Nehudan, Çalkafa, Devazdeh İmam, Zenbeli ve Semironun etrafından Hana ve Şakank'a kadar olan yerlerdir. Kışlakları, Firuzâbâd ve Loristan bölgeleridir. Yazları kışlak yerlerinden (Moz, Aşina, Hengnu, Şehristan-ı Hamami, Hanec, Galgel Kehrehor, Çahkan, Meko, Lağer, Seyfâbâd, Efzer, Serefzer, Absekü, Mübarek, Abâd Karzin, Kir, Pencşir, Kevar, Bölük ü Karaağaç ve Şirâz etrafı, Beyza, Kamfiruz, Teng-i Burak, Husrevşirin, Dözdkerd, Gerdene-i Ab-ı Siyah, Kihakberi, Bazviçe (Bazbeççe), Gelağacı, Şah Caferi) geçerek yaylalarına giderler.41

Amele tayfasının önemli tireleri şunlardır: Nefer, Şurdi, Emir Salari, Malıahmedi, Muhtarhanlı, Söhrabhanlı, Şabankare, Behmenbegli, Tayyibi, Bayat, Sarevi, Lor, Borbor, Kadirli, Gazelli, Sekkiz, Mahmudzamanlı, Gelurdi, Gellezen, Çegibi, Ardkapan, Kutlu, Zerger, Venda, Buger, Mehterhanlı, Behbehi, Cami Bozorgi, Kerani, Toleli, Dermeyi, Demirçomaklı, Karapapaklı (Kulahsiyah), Karakanlı, Behluli, Köhlü, Kocabegli, Miçek, Caferbegli, Kehva, Belli vs.42

2. Büyük Keşküli Tayfası: Büyük Keşküllerin yaylası, Zinan bölgesinden, Hark Çermekan, Çehel çeşme, Benrud, Zengene, Deşt-i Erjen, Abyerde, Kudyan, Haftberm ve bir taraftan da Şişbeyr Irmağı, Porşene, Bergun, Dehistan-ı Hemeycan ve Erdekan (Sepidan) bölgelerine kadar olan yerlerdir. Kışlakları, Kazrun etrafı, Bölük Şapur, Çınar Şehican, Bun Cengel, Pellereh, Polabgine, Teng-i Çugan ve Bulhayat'tır.43

Önemli tireleri şunlardır: Ferhadlı, Arıhlı, Şahmehmed, Gencei, İmani, Huri, Dügmei, Garaca, Yadkuri, Cerkanlı, Fiyurç, Ufak, Kasımi, Haşimi, Tabipli, Lekzend, Karagözlü, Eyyublu, Sülüklü, Kasırlı, Malahmedi, Alipiluş, Pilmurad, Cahardeh, Çerik, Geştesp, Dinarrüstem, Lekyari, Ceharmice, Behrami, Safahanlı, Büyük Begdili, Büker, Gehvare, Hasan Ağani, Lek, Ebilü, Ağaçeri, Kuruşi, Develi, Curali, Beydir, Venda, Noy, Dizcani, Mugimi ve Alakoyunlu.44

3. Küçük Keşküli Tayfası: Yaylaları Kemher, Kakan ve Erdekan çevresidir. Kışlakları ise, Hengam, Dehrom, Dehrod, Pençşir, Hace-i Mehkuviye'dir. Her tire ve bonku, Hacı Abbas Alihan veya Hamzahan, Gazanferhan, Muzafferhan gibi Kelanterlerin adıyla bilinen köylerden birinin eçvresinde yazı geçirirler.45

Önemli Tireleri: Mecitli, Lek, Ziyad, Lor, Kirmani, Gehvare, Behmen, Benli, Nefer, Güçlü, Mehramat, Alivend, Halilvend ve Pagir'dir.46

4. Şordereli (Derreşori) Tayfası: Kaşkay ilinin önemli tayfalarındandır. Yaylaları, Semirom'un kuzeyi, Verdeşt, Mehrgerd, Derreşor, Reng, Hayrâbâd-ı Genduman'dır. Kışlakları, Kazron civarı, Çugan Teni, Mahor, Milatun'dan Zehre-i Behbehan ırmağına kadardır.47

Önemli Tireleri: Venda, Behram Keyhali, Tayyibli, Erceli, Kurd, Telebazlı, Cambazlı, Şahin Keyhali, Karakeçeli, Nairli, Urculu, Amele Ayazgece, Amele Agargece, Nerai, Aşirli, Dondulu, Maksudlu, Kerbekeş, Hudaverdili, Ali Merdanlı, Araplı, Lek, Hamidali Keyhali, Hüseyin kulu Keyhalı, Oruçlu, Hayatlı, Karakanlı, Hacımehmedli, Kabızlı, Aşmanlı (Eşmanlı) Cahardeh Çerik (On dört Ordu), Abdal Süleymanlı... vb.48

5. Şişbloki (Altıbölüklü): Çeşitli tayfa ve tirelerden oluştukları için yaylak ve kışlakları da çeşitlidir. Meselâ, Dokuzlu birkaç tireden oluşmaktadır. Kışlakları, Buşkan-deşti yaylakları, Balıklı Saryatan'dır.

a. Şorbahorlu Tayfası: Kışlakları, Deşt-i Peleng, Dergah-ı Davletâbâd, yaylakları, Balıklı, Kihekberi'dir.

b. Kuhi Tayfası: Kışlakları, Feraşbend'in güneyi, yaylakları, Cehardenge, Espas, Dehhir ve Hasanâbâd civarıdır.

Önemli tireleri şunlardır: Dokkuzlu (Ağaçeri, Abadçı, İragi, Mürşüdlü, Cihangirli, Davudlu, Safralı, Taşdemirli, Hace ve Beslü), Şorbahorlu, Gacarlu, Kurt, Çarmaylı, Şamlı, Kelleli, Elgayalı, Dostmehmedli, Kuhi (Dağlı), Heybetli, Karayarlı, Ahenger, Caferli, Bolulu, Arapçarpanlı, Arhalı, İslâmlı, Arapşamlı, Kacarlı....vb.49

6. Farsimedan Tayfası: Yaylaları, Padına (Padna), Siver, Abımelh, Heyne, Mandegan, Marber ırmağının çevresi ve Dena dağının etekleridir. Kışlakları, Kazron çevresi, Rebatek, Danin-i ulya, Sufla, Hüseyinâbâd-ı Sermeşhed'dir.
Önemli tireleri şunlardır: Musullu, Kasımı, Camei Bozargi, Karanlı, Zührebli, Doğanlı, Yandaranlı, Aybatallı, Merdami, Maçanlı (Mançulu), Gurcani (Kahramanlı), Tevabeh Denizli, Merkezi. vb.50

7. Kaşkay İlinin Küçük Tayfaları: Bu tayfalar çeşitli siyasî ve sosyal zorluklar sebebiyle dağılmışlarsa da yine de varlıklarını muhafaza etmişlerdir. Bu tayfalar içerisinde kendini muhafaza edenler şunlardır:

Karaçayalı, Safahani, Caferbegli, Namedi, İgdir, Rahimî, Musurlu, Gellezen, Ebiverdi, Arapçarpanlı, Dediki (Dedekai), Ağaçeri, Kocabeyli, İmanlu.

IV. Kaşkayların Nüfusu

Kaşkayların nüfusu ilk defa 1807-1809 yıllarında Fransız Juber tarafından 12-15 bin olarak gösterilmiştir.51

Lord Kirzon, Kaşkayların 1870 yılında 60 bin aile olduğunu ve 120 bin silâhlı atlı verebildiklerini belirtir. 1868 yılında Kaşkay İlhanı Muhammedkulu Han vefat ettikten sonra çıkan kargaşa ve çarpışmalara ilâveten kuraklığında tesiriyle Kaşkayların bir hayli zayıfladığını, bu sayının 20 bin aileye kadar (1890 yılı itibarıyla) düştüğünü kaydetmiştir.52 Shooten, Kaşkaylı Hüsrev Han'dan nakille, Kaşkayların nüfusunu 400 bin olarak vermiştir.53

İran müelliflerinden M. Keyhan, 1932 yılı itibarıyla Kaşkayların 30.150 aile olduklarını (150-160 bin kadar) belirtilmiştir.54 Buşehrî 1941 yılı itibarıyla Kaşkayların nüfusunu 200 bin olarak vermiştir.55 Rüknzâde, 1948 yılı itibarıyla, Kaşkayların yaşadığı geniş coğrafyayı da gözönünde tutarak, Kaşkayların nüfusunu 500 bin olarak vermiştir.56 Balayan, 1960'ta Kaşkayların nüfusunu 400 bin olarak vermiştir.57

20. yüzyılın 70'li yıllarına kadar Kaşkayların nüfusu görüldüğü gibi, birçok müellif tarafından tahmini olarak gösterilmiştir. Bu rakamlar kesin rakamlar değildir. Bu rakamların kesin rakam olmamasının çeşitli sebepleri vardır. Kaşkayların siyasî ve sosyal sebeplerden dolayı nüfusunun değişmesi ve İran'da 1950 yılına kadar nüfus istatistiklerinin olmayışıdır. Bu tarihten sonra da İran hükümetleri millî mensubiyetlerle ilgili hiç bir rakam vermemiştir. Bu da Kaşkayların nüfusu hakkında kesin rakam vermeyi zorlaştırıcı sebeplerden biri olmuştur. İran'da, dinî mensubiyete göre sayım yapıldığı için, Kaşkayların ve diğer halkların sayısı hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Yani İran ahalisini oluşturan muhtelif halklar, "Vahid İran Milleti" veya "Vahid Müslüman millet" olarak belirtilir. Yalnızca Hıristiyan ve Yahudilerin sayısı gösterilmektedir.

1976 yılında İran resmî kaynaklarına göre, Fars eyaletinin 2.020.947 nüfusa sahip olduğu ilân edilmiştir.58 Fars eyaletinde yaşayan Kaşkaylar, eyalet nüfusunun %60'dan fazlasını oluşturmaktadır. Bugün yaklaşık olarak Fars eyaletinde 4.000.000 kişi yaşadığı gözönüne alınırsa, Kaşkayların nüfusunun (bazı diğer Türk unsurları çıkardığımızda) rahatlıkla 1.500.000-2.000.000 olduğunu söyleyebiliriz. Bu sayıya ülkenin diğer eyaletlerinde yaşayanları da dahil edersek, Kaşkayların nüfusunun verdiğimiz rakamların altında olmadığı daha iyi anlaşılacaktır.

Sonuç olarak, Kaşkay Türklerinin nüfusu, 1994 yılında yapmış olduğum çalışmalarda ve bizzat görüştüğüm aşiret büyüklerinin de teyit ettiği gibi, 1.500.000'den az değildir.

V. Dil ve Edebiyat

Kaşkayların konuştuğu dil konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bugüne kadar Kaşkay Türklerinin konuştuğu dilin Türk dilinin hangi koluna dahil olduğu konusunda kesin bir tespit yapılamamıştır.

G. Doerfer, Oğuz grubuna giren dilleri tasnif ederek Kaşkayları Güney Oğuzca (Kaşkay Türkçesi ve bu dile yakın ağızlar) grubuna dahil etmiştir. Güney Oğuzca ile Merkezî Oğuzca (Azeri Türkçesi) arasında birçok geçiş lehçesinin bulunduğunu kaydeder.59

Shooten, Kaşkayların Kum şehrinin batısındaki Save civarında bulunan köylerdeki Halaç ve Bayat ağızlarının karmaşığı olan bir Türkçe konuştuklarını ileri sürmüştür.60

Muzaffer Kahramani, "Kaşkayların konuştuğu dil, asil, tatlı ve Batı Türkmenistan Türkçesi olup Kafkasça ve Azerice ile karışık haldedir. Güney İran'da muhtelif gruplarla uzun süre beraber yaşadıkları için bu ilişkiler neticesinde, birçok Farsça ve Lorca kelimeler bu dile girmiştir." der.61

Kısacası Kaşkaylar, İran'ın Fars bölgesine yerleşmeden önce Kafkasya gibi bazı bölgelerde uzun süre kalarak, o bölgelerde konuşulan dillerden etkilenmişlerdir. Günümüzde özellikle kelime hazinesi bakımından Türkistan'da konuşulan Türkçe ile bir bağlantının olduğu görülmektedir. Ayrıca bir süre Kafkasya'da kalarak özellikle Azeri Türkçesinin etkisi görülür.

İran'ın Fars bölgesinde uzun süreden beri yaşadıkları için Arapça ve Frasçanın etkisinde de kalmışlardır. Gerek farklı halklarla olan temasları ve gerekse farklı Türk gruplarını barındırdıkları için, konuştukları dilde farklı ağız ve lehçelerin etkisi görülür. Bugüne kadar yazılı bir dile sahip olmadıkları için, dillerinde bir standardın sağlanması da mümkün olmamıştır.

Yazı dilinden ve yazılı edebiyattan mahrum edilmiş bir halkın veya azınlığın konuştuğu dilden ve şifahî edebiyatından söz etmek, onun menşeini tespit etmek, yazılı eserleri ve örneklerini esas almayı gerektirmektedir. Bu materyalleri elde etmek, Pehlevî dönemine kadar mümkün olmamıştır. 1979 İran Devrimi'nden sonra İran'daki azınlıklar (Türk, Kürt, Arap, Beluç vs.), kendi dillerinde sınırlı (sayıda da olsa), eserler yayımlamaya başladılar. Kaşkay aydınları da bu tarihten kısa bir süre sonra, kendi illerinin sosyal ve siyasî hayatlarıyla ilgili eserler yayımladılar. Bu yayınlar çok sınırlı ve yüzeysel olsa da, özellikle "dil ve edebiyat" bakımından büyük önem taşımaktadırlar.

Birçok Türk boyu gibi, Kaşkay Türkleri de pek çok acı ve tatlı olayla karşılaşmıştır. Ancak üzülerek belirtmek gerekir ki, gerek okuma ve yazma oranının düşük olması gerekse diğer sebeplerle Kaşkay ilindeki şâir ve yazarların ortaya koydukları eserlerin çoğu günümüze kadar ulaşamamıştır. Kaşkayların tanınmış müçtehitlerinden Cihangir Han'ın şiirleri ve tarih alanında yazdığı değerli eserleri, Kaşkaylı Abdullah Han'ın Kaşkay iliyle ilgili yazdığı tarih kitabı, Ata Han'ın söylediği şiirler ve tarihle ilgili yazıları bunlardan bazılarıdır. Bunun yanında Kul Oruç, Nimetullah Rahimî, İsahanı Egidir, Hüsrev Beg, Karahani Hac Mesih Han, Muhammed İbrahim Selmanî'nin bazı şiirleri Şahbaz Şahbazî tarafından bir araya getirerek 1367 (1988) yılında yayımlanmıştır.62

Kaşkayların en önemli şâirleri Ma'zun (Mahzun) ve Yusuf Ali Beg'dir. Kaşkay ili şâirlerinden Ma'zun hakkında etraflı bilgi mevcut değildir. 1246 (1832) yılında Şiraz'da doğmuştur. Mirza Ma'zun isimiyle bilinen Ma'zun'un asıl adı, Muhammed İbrahimdir. Kehgili'nin ileri gelenlerinden Seyid Ali Rıza'nın oğludur. Şiirlerinde, Ma'zun veya Mahzun mahlasını kullanmıştır. Hem Türkçe hem de Farsça şiirler söyleyen Ma'zun, ilk il şâiri olarak İran şâirleri tezkirelerinde yer almıştır. Ancak onun şiirleri genellikle Kaşkay Türkçesi ile yazıldığı için bu tezkirelerde Ma'zun'un Türkçe şiirlerinden hiçbir örnek verilmemiştir.

Mahzun Kaşkay ilinde kâtiplik, şehnâme okuyuculuğu ve okul yöneticiliği gibi görevlerde bulunmuş, aşiret büyüklerinin yanında hizmet etmekle meşgul olmuştur. Mahzun'un hayatı inişli-çıkışlı maceralarla doludur. O, şiirlerinin bazısında kendi yaşayışının zorluklarından bahseder. Mahzun'un bir özelliği de uzun müddet bir tayfa veya tire içerisinde kalmamasıdır. Bir müddet Şirâz'da yaşamış, bu şehrin ediplerinden ve şâirlerinden etkilenmiş, fakat Kaşkay ilinden hiçbir zaman ayrılamamıştır. Şâir, 1313 (1896) yılında Şirâz'da vefat etmiştir. Şehzade Mansur'un mukaddes mezarlığında gömülüdür. Günümüzde mezardan bir eser kalmamıştır. Ma'zun'un şiirleri, il içerisinde her toplantıda, düğünlerde okunur ve sevilir. Şiirlerinin bir kısmı yazıya geçirilemediği için unutulup gitmiştir. Şahbazî, Ma'un'nun bilinen şiirlerini derlemiş ve bir kitap halinde yayımlayarak onların da kaybolup gitmesini önlemiştir. Bir şiirinde ilden uzak düşmenin hasretiyle:

Bir müddetdir Dukuhekde kalmuşam
Bir tarafa çuhardaydı sil meni
Zerd u za'if tacik-sıfat olmuşam
Korhiram ke yuva virmaya il meni

Müddetdir ke il sovuşmuş gözümnen
Bi tab olub can kesilip dizimnen
Giliyligim Dukuhekli kızından
'Azeb cevan udum itdi dul meni

Ta'rif var yollaşlar göre alumı
Kırh erşinden korşa koma şalumı
Üzdi kuyrukumı kırhdı yalumı
Tilli cevan udum itdi hul meni

Her kim menim ehvalumı istese
Turdan uçan dahi düşmez kafese
Durub firar idib giderem besse
Emam Kays beshanada bul meni

Ma'zun diyer ne danuşam ne gülem?
Kısmet bile geldi ne çare kilem
Sazı sink zemzemesiz bülbülem
Hiç bagçada kabul idmez gül meni

Mahzun'dan sonra ikinci önemli Kaşkay İli şâiri Yusuf Ali Beg'dir. Kaşkay ili Karakanlu tayfasında Hüsrev Beg'in oğludur. Yusuf Ali Beg gençlik yıllarında Şordereli tayfasında kelanter Hacı Baba Han'ın yanında katiplik yapmıştır. Gazellerinin çoğunda Yusuf Hüsrev mahlasını kullanmıştır. Bu şâir hakkında da fazla bilgi yoktur. Yusuf Ali Beg'in şiirleri, ilin ruhunu okşayan, ağır hayat tarzını içeren şiirlerdir. Ma'zun ve Yusuf Ali Beg'in şiirleri aşktan, sevgiden, samimiyetten ve dönemin haksızlıklarından bahseden şiirlerdir. İl hayatından ve il fertlerinin gönlünden ilham alan bu şiirler, Kaşkay Türkleri için tatlı hakikatlardır. Bundan dolayıdır ki, Kaşkay İli içerisinde her fert birkaç şiir ezbere bilir.

Ma'zun ile Yusuf Ali Beg, aynı menbadan ilham almalarına karşı, onların şiirleri arasında önemli farklar görülür. Ma'zun, dünya görmüş, hayatın gerçekleriyle yüz yüze gelmiş, sosyal hayatın derinliklerine ve sırlarına varmış tecrübeli bir şâir gibi görünürken, Yusuf Ali Beg, hicran çekmiş âşık gibi, sabırlı ve dayanıklı bir şâirdir:

Bilmedim Ki... !

Men gelmişdim bu gülşende gül derem
Bilmedim ki gül tökülmüş hârı var
Men gelmişdim gamlı köylüm güldürem
Bilmedim ki yaruh âh u zârı var

Yir ki şuraketdir, lalezâr olmaz
Sögüd âkacunda hiyva nar olmaz
Kahbeye göhül virme yâr olmaz
Kavlı yalan her günde bir yârı var

O ki karayinen âkı, tanumaz
O ki bülbülünan zâgı, tanumaz
O cengelinen bâgı, tanumaz
Diyer şâyed her âkâcu] nârı var

İnanma ki sunası var her gölü]
Renge bahma buyı olmaz her gülü]
Kardaş her nâdânâ virme göhülü]
Kara üzüh haçan i'tibarı var?

Yusuf Husrev dir: bahr-ı'ummâna
Gavvâs oldum bulamadum dür danâ
Dağlar üste tur koymuşdum tarlan
Bilmirdim ki bu daglaru] sârı var
Yusuf Ali Beg


Kaşkayların şifahî edebiyatında destanlar da önemli bir yer tutar. Kaşkay İli'nde Köroğlu Destanı, Şirzad Pehlivan Destanı, Seyyid Han ve Perizad Destanı, Melik Muhammed Padişah Destanı, Âşık Garip ve Şehzade Senem Destanı vb. bilinir.

Atasözleri ve deyimler de Kaşkaylar arasında yaygındır. Kaşkay Türkleri arasında "darbulmesel" olarak adlandırılan atasözleri, Anadoluda ve diğer Türk boyları arasında da anlamı ve özü değişmeden, fakat şive ve ağız farkı ile kullanılmaya devam etmektedir:

Ak mal kara gün içidir.
"Ak akçe kara gün içindir."

Ate at yanina baklasan hem-reng olmaz hem hûy olur.

"Kır atın yanında duran ya huyundan ya suyundan (tüyünden)." Dag dage itişmez, âdam âdame itişir. Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur Neney bah kızini al.

"Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al. Sırrı]e deme yarihe, yari] da bir yare var.

Sırrını açma dostuna, dostun dostu vardır.63

Ancak Kaşkayların arzularını, ihtiyaçlarını, yoksulluklarını, genellikle sosyal dertlerini incelikle dile getiren şiir, Kaşkaylar için daha sevimli ve daha değerlidir.

Özellikle şiir, Kaşkay ruhunun ve il maneviyatının gıdasıdır. Sineması, tiyatrosu, kendi dilinde okulu, çağdaş eğitim kurumları olmayan bir halkın, bir azınlığın şiirden başka neyi olabilir. Hayatın bütün zorluklarını, siyasî baskılara ve zulme karşı koyan, yoksulluklara tahammül eden Kaşkay şiirlerinin ana teması aşktır, sevgidir, kendi içinde alevlenip yanmaktır. Kaşkay hayatını yakından tanıyanlar görürler ki, feryatlar ve iniltilerin terennümü, onların derdinin ilâcı, ayrılıklar ve felaketler yarasının merhemidir.

Kaşkay şiirinde ayrıca, dağ, dere, çöl, yayla, orman, yeşillik, su, çeşme ve tabiatın değişik güzellikleri tasvir edilmiştir. Bunda Kaşkayların konar göçer hayatının önemli rolü vardır. Ayrıca göç yollarında, çarpışmalarda ölen, akraba, kardeş, dost ayrılığı, bazılarının göçten, ilden ve obadan ayrılıp yerleşik hayata geçmeleri hüzünlü şiirlerinin muhtevasını teşkil eder. Çağdaş Kaşkay şairlerinden Ali Ekber Hasanî bir şiirinde, Kaşkay İli'nin içinde bulunduğu olumsuzlukları şu sitemkâr şiiriyle dile getirir:

Yoldaşlar64

Yoldaşlar yığılı] el vireg ele Belke köhne yaraları sag ideg Şad oluh danuşu] dudaglar güle Kara gamlı gö]ileri ag ideg Müddet devr ke çokan Türkligi çadmuş İlimiz dağulmuş, resmimiz badmuş Dilimiz deyişilib rengimiz yadmuş Hazan çekmiş pozgun yurdı bag ideg Kara eler tikan vurmuş ilere Sıhılmişeg şehr köncine kendlere Daha konmag o gülgeşli çöllere Koyun dana gelmez demağ çag ideg Türki söz uşaklar dilinden düşmiş Kuzzulara ıh diyer, oglaklara kiş Esil danuşuklar aradan gidmiş Bu yehlemiş meclisleri dag ideg Küç ü kon devre çadurlar kasılı Kışlaklar yaralı yaylaklar yasılı Nevcevan pejmurde vardur hevesli Halkı derdimizden bir oyag ideg Hiç görünmez alaçıklı çadırlar Toylarda çapulmaz o nesmân adlar Ta'neli denişur Türkinen tâdlar

Sınmış sümüglere diz dayâg ideg
Şikarçiler şikargâhı unudmuş
Kuhi koç yirini ag tavuk tudmuş
Hasenî kocaldı size câr idmiş
Öz hakkımız içün el ayag ideg

Kaşkayların kendi dillerinde ve Farsça, şiir ve nesir yazan şâir ve edipler dışında, bilim ve medeniyet alanlarında önemli eserler veren aydınlar da mevcuttur. Meselâ din ve hukuk sahasında, Ağa Medemmed Rıza, Mirza Hüseyin Ali, Şirâz'da önemli bir yer tutan Kaşkaylı aydınlardır.65

VI. Kaşkay Müziği ve Sanatçıları

İran Devrimi'ne kadar (1979) Kaşkay müziğinden de yazılı bilgi elde etmek mümkün olmamıştır. Kaşkay Türklerinin göçeri hayatını yakından takip eden Batılı ve İranlı müelliflerin eserlerinde de Kaşkay il musikisi hakkında etraflı bilgiye rastlanmamaktadır. Bu tarihe kadar (1979), M. B. Behmenbegi'nin vermiş olduğu kısa, fakat önemli bilgilerden başka, Kaşkay müziği hakkında başka bilgi bulunmamaktaydı. İnkılâptan sonra Kaşkay aydınlarından Furud Gerginpur adlı bir edebiyatçı ve musikişinasın yaptığı çalışmada, Kaşkayların müziği, müzik âletleri, sanatçı ve oyunları hakkında çeşitli bilgiler verilmiştir.

Çağdaş Kaşkay sanatçılarından Hasan Kulu Han, Habip Gerginpur ve oğulları Furud ve Ferhad Gerginpur kemançe, sıtar, tar gibi çalgı âletlerini çalmada usta idiler. Ayrıca, Helaku Canipur ve Muhammed Hasan Keyani, Sultan Hüseyin Keremi Şabankare, Emrullah Rüstemi de meşhur halk sanatçıları ve ozanlarıdır.66

Furud Gerginpur, Kaşkay il musikisi ve onun icracılarını üç bölüme ayırır:

1. Âşıklar: Âşıklar, yüzyılımızın ellili yıllarına kadar daima il içerisinde, il ile birlikte yaşıyorlardı. 1953 yılında il kuruluşunun dağıtılması, ağır hayat şartları ve yoksulluk neticesinde âşıkların çoğu, kendi sanatlarını icra edemez hale gelmiş ve mesleklerini bırakmak mecburiyetinde kalmışlardır. Böylece sayıları günden güne azalmaya başlamıştır. Ayrıca çağdaş müzik ve müzik âletlerinin de bunda büyük payı olmuştur. Eskiden topluca çalıp söyleyen âşıklar, günümüzde tek başlarına çalıp söylemektedirler. Çok az sayıda olsa da hâlâ âşıklara günümüzde rastlanmaktadır.

Âşıkların yararlandığı müzik âleti çekur diye adlandırılır. Çekur, dokuz telli bir saz olup, sıtara benzer. Onu mızrap veya parmakla çalarlar. Uzun zamandan beri de âşıklar sazdan yararlanmaktadır. Tar çekurun yerini almış, son yıllarda yetişen genç âşıklar kemançe de çalarlar. Kaşkay sanatçıları bu âletlerin yanında keman ve dümbelekten de yararlanılır.

2. Cenkçiler: Kaşkay müziğinin diğer önemli bir kısmını çenkçiler oluşturur. Onlar da asıl il sanatçılarındandır. Günümüzde kendi meslekleriyle ilgilenirler. Çenkçiler il içerisinde hayatlarını sadece müzikle değil, aynı zamanda berberlik, diş çekmek, marangozluk, demircilik, kalaycılık gibi meslek ve zanaatlarla da temin ediyorlar. Halihazırda çenkçilere fazla rağbet kalmamıştır. Ancak bazı toplantılarda ve şenliklerde hâlâ yer almaktadırlar. Çenkçiler müzik âleti olarak kerenay (zurnaya benzeyen nefesli bir çalgı) ve davuldan (nagara) faydalanırlar. Bunların ikisi birlikte çalınır. Kerenayın sesi çok uzak mesafelere kadar gider. Çarpışmalarda da yararlanılan kerenayın yerini yavaş yavaş zurna almaktadır.67

2. 3. Sarbanlar: Sarbanlar müzikle amatör olarak uğraşır. Yani zevk ve istekleri onları müziğe yöneltmiştir. Onların sonradan Kaşkay iline katıldıkları ve il ile birlikte hayatlarını devam ettirdikleri tahmin edilmektedir. Okudukları türkü ve şiirleri kendileri besteler ve icra ederler. Bu alanda sarban kızları daha yetenekli ve daha beceriklidirler. Sarban kızları, bunları okurken aynı zamanda topluca oynarlar. İl içerisinde onların şarkı ve türküleri özellikle topluca oynadıkları oyunlar çok meşhurdur. Sarbanlarda keden darga (giden il) adlı türkü kendi meslekleriyle ilgili deve kevranlarının (katarlarının) hareketini, yürüyüşünü tasvir eder. Onların bütün türküleri, kendi meslekleri ile ilgili olarak yaratılıp bestelenir.

Kaşkay ilinde âşıkların, çenkçilerin ve sarbanların okudukları eserlerin sözleri Kaşkay Türkçesiyledir. Sarbanların çaldıkları müzik âleti ney'dir. Ney çalan sarbanlar tüm ilde ve Fars eyaletinde meşhurdur.

Bunlara ilâve olarak Kaşkay ilinde el sanatlarının dokunması, bunların malzemelerinin hazırlanması sırasında kadın ve kızların birlikte okudukları şarkı ve türküler de Kaşkay müziğinde önemli yer tutar. Kaşkay ilinde, toplantılarda biri bir şiir veya destan söylemeye başladığında, başkası da müzikle eşlik ederek yol gösterir.

Kaşkay ili nağmelerinden biri de ninnidir:
Lala derem yuhun gele
Irag yerden baban (dayın,emin) gele
Lala derem lalasına
Aş koyuram paylasına
Paylası mermer daşıdır
Buası han yollaşıdır

Ninniler il içerisinde her kadının çocuğunu uyutma şarkısı olmakla beraber, göç günlerinde, özellikle gece obanın etrafındaki koyunları koruyan, sabaha kadar onları gözetleyenlerin okudukları nağmeler de Kaşkay ilinde geniş yer tutar.

Halk Oyunları

Kaşkay ilinde halk oyunları da önemlidir. Kadınların çoğu geleneksel oyunları bilir. Toplu oynanan oyunlara hemen hemen bütün kadınlar iştirak eder. Kaşkay halk oyunları çeşitlidir. Çoğunluğu topluca oynanan oyunlardır. Erkeklerin cenknâme adlı oyunu iki kişi tarafından oynanır. Bunlardan biri iki metre uzunluğunda bir sopayla, diğeri küçük bir çubukla oyuna başlar. Elinde sopa olan kişi kendinî öyle korumalıdır ki, diğeri elindeki kısa çubuğuyla bacaklarına vurmaya fırsat bulmasın. Oynayan her iki kişi de bacaklarına bezler sararak sopaların darbelerinden korunmaya çalışır. Bunun için şal, arkalık gibi uzun elbiseler giyinilmeli ve bellerine de şal bağlanmalıdır. İkinci oyuncunun (elinde çubuk olan) sopası birincinin bacaklarına değmedikçe roller değişmez. Bu oyunda söylenen şarkı ve müziğin adı cenknâmedir. Cenknâme, cenk türküsüdür ve kerenayla birlikte söylenir. Çarpışmalarda, çarpışanlara önemli manevî destek verilmesinde bu türkünün önemli rolü vardır. Merkezî hükümetle yapılan çarpışmalarda ilin meşhur kerenaycıları önemli yer tutmuşlardır. Bir ölçüde, Osmanlılardaki mehter takımının yerini Kaşkaylarda cenknâme denilen döğüş türküsü almıştır.

Kadın ve kızların düğünlerde birlikte oynadıkları oyuna hili denir. Bu oyuna yüz hatta daha çok kadın ve kız iştirak eder. Oyun sakin ve yavaş başlar, zamanla hızlanır, hareketli hale gelir. Hili oyununun çeşitli bölümleri vardır. Bu bölümlerden biri leki'dir. Hili oyunu çok ağır, mukaddes bir oyun olarak görülür ve başka oyunlarda görülen hafif hareketler (ciddiyetsizliler) görülmez. Hilinin en hızlı hareketlerinde bile bazı durgunluk ve keder göze çarpar. Hili oyununu oynayan her kadının elinde bir mendil vardır. Kaşkay Türklerinin bu halk oyunlarına, Fars eyaletinin bütün vilâyetlerinde rastlamak mümkündür.

VII. Kaşkay İlinde Sosyal Hayat

A. Kaşkaylarda Evlenme ve Düğün Törenleri

Kaşkay Türklerinde, erkeğin evlenmeyip bekâr kalması ve aile kurmaması ayıp ve günah sayılır. Zaruri sebepler dışında evlenmemek Kaşkaylar tarafından hoş karşılanmaz. Bekâr olan kişi, annesi, yakın akrabaları tarafından evlenmeye ve aile kurmaya zorlanır. Kaşkaylı için evlenme ve aile kurmanın esas nedeni, çocuk sahibi olmak, özellikle de erkek çocuğuna sahip olup neslini devam ettirmektir. Erkek çocuğuna sahip olan anneler, il içerisinde saygı görürler. Bu sosyal adet ve gelenekler sebebiyle Kaşkay ilinde, şehir ve kasabalarda yaşayanlara nisbetle, bekârlık yok denecek kadar azdır.68 Kaşkaylarda bekâr kalmanın önemli sebeplerinden biri, sosyal ve iktisadî sebeplerdir. Sosyal sınırlandırmalar, ağır başlık parası ile sınıflar arası farklar evlenmeyi zorlaştırıcı önemli sebeplerdir.

Kaşkaylarda birden fazla kadınla evlenme hoş karşılanmaz. Fakat çocuğu olmayan bir kişinin, hısım ve akrabaları onun bir daha evlenmesi için talepte bulunurlar. Bu durumda birinci kadın, kocasının ikinci bir kadınla evlenmesine izin verir.69

Kaşkaylarda yaşlı bir kişinin çok genç bir kızla evlenmesi de çirkin bir davranış olarak görülür.

Kaşkay ilinde evlilik, genelde kabile veya akrabalar arasında yapılır. Eskiden yaygın olan geleneğe göre, doğduğu anda kız çocuğunun göbeği amca veya dayısı oğlu için kesilirdi. Buna "göbek kesme" adı verilirdi. Kız ile erkek çocuk biraz büyüyünce her yıl özellikle nevruz bayramında, erkek tarafı, kız için elbise, altın bilezik ve küpe gönderir. Bu durum düğün yapılıncaya kadar devam ederdi.

Evliliklerde kızın ailesinin mevki ve durumu, oğlan çocuğunun ailesinin mevkisiyle mukayese edilir. Örneğin, bir han ailesi, kızını kelanter ailesine mensup birine vermez. Aynı şekilde kethüda ailesine de kelanter, kızını vermez. Şayet üst tabakadan bir kız, alt tabakadan bir erkeğe verilirse süt hakkı ve yüklü "başlık" alınırdı. Bu başlık yüklü miktarda para ve çok sayıda koyun ve deveden oluşur.

Kız isteme merasimi: Birkaç gün önceden çocuğun akrabalarından ve yakınlarından birkaç yaşlı erkek ve kadın, kızı istemek üzere babasının evine gider. Kaşkaylar dünüre sevce derler. Sevce, saygın kadın ve erkekler olmalıdır. Çünkü saygın ve tecrübeli dünürler, kız ailesinin rızasını almada önemli rol oynarlar. Kız evine giden dünürlerin bu isteklerine cevap vermeyi, kız ailesi, han veya kelanterin rızasına bağlar. Olumlu cevap alındığı taktirde gerekenlerin yapılması ve başlık miktarının belirlenmesine geçilir. Belirlenen başlık, süt hakkı ve özel hediyelerle beraber gelinin babasına verilir. Başlık parasının ilk bölümü verildikten sonra kız tarafı cayarsa almış olduğu bu başlık parasını tekrar iade eder. Ancak oğlan tarafı cayarsa bu başlık parası iade edilmez.

Nikâh ve düğün merasiminin gerçekleşmesi için takvime göre en uğurlu ve uygun zaman belirlenir. Neticede belirlenen gün geldiğinde, damadın babası, aşiret fertlerini düğüne davet etmek üzere yakın ve uzak çevreye elçiler gönderir. Bu davetçilere ahçe (ehçi) denir. Siyah ve beyaz birçok çadır kurulur. Onlar arasında "gerdek çadırı" gerçekten görülmeye değer güzelliktedir. Çünkü harika cecimlerle, güzel kilimlerle bezenir. Saz ve zurna çalınmaya başlanır, kadınlar ve kızlar raks eder, halay çekerler. Misafirler, grup grup boyanmış koyunlar, odun ve yağ gibi hediyelerle gelmeye başlarlar. Bazı zenginler hediye olarak at dahi getirirler. Damadın annesi, babası ve yakın akrabaları misafirleri karşılayarak hayırlı gelişlerini bildirmek için havaya ateş ederler.70

Damadın babası, gücü oranında ve gerektiği kadar üç dört gün veya bir hafta süreyle misafirleri ağırlar. Düğün gecesi bir grup, atlara binerek ihtişamla gelinin evine gider. Gelini alma zamanı, obasının yakınlık ve uzaklığına göre belirlenir. Eğer gelin aynı obadansa herhangi bir sorun çıkmaz. Ancak uzak bir obadan olan gelini almak zamanı, onu getirirken geceye kalmamasına göre ayarlanır. Gelini almaya giden topluluğu kız tarafı hürmetle karşılar. Önceden hazırlanmış yemek sofralarına gelenler davet edilir. Yemekten sonra gelini götürme hazırlıkları başlar. Gelin, düğün adetlerine göre giyindirilir, anne ve babasıyla vedalaşmaya götürülür. Gelin, önceden birkaç kez baba ocağının etrafında dolanır, yıllarca yaşadığı ocağı defalarca öper, kardeşleriyle ve akrabalarıyla vedalaşır. Bu törende kız ailesi kederlenir, hatta ağlayanlar olur. Vedalaşmadan sonra oğlan tarafının yaşlı ve saygın adamları, gelini özenle süslenmiş atına bindirirler. Gelin ata bindirildikten sonra müzik eşliğinde yola çıkılır. Gelenek olarak gelinin bindiği ata küçük bir erkek çocuğu da bindirilir. Bu, gelinin dünyaya getireceği ilk çocuğun oğlan olmasına işarettir. Yolda müzik çalınır ve çeşitli eğlenceler yol boyunca devam eder. Gelin kervanı, damadın yakınları ve arkadaşları tarafından karşılanır ve ellerindeki elmaları geline taraf atarlar. Gelin, oğlan çadırına gelince, yaşlı akrabalardan biri onu attan indirir. Gelini attan indiren bu kişi, geline bir hediye vermeyi taahhüt eder. Çadırın içine kadar döşenmiş halıların üstünde gelin yürüyerek çadıra girer ve oğlanın yakın akrabaları tarafından "mübarek olsun" sesleriyle karşılanır. Gelinin başına demir parayla karışık şeker vs. serpilir.

Elbette ki böyle ihtişamlı, masraflı, şanlı şöhretli düğünler, Kaşkay gençlerinin hepsine, özellikle yoksul ailelerin gençlerine nasip olmaz. Bazen yoksul aileler, ağır borç yükü altına girerek böyle düğünler yaparlar. Ancak uzun süre bu borç yükünün altında ezilirler.

Kaşkaylarda nikâh kıyma töreni görkemli değildir. Gelin, damat evine geldiği gün, yakındaki bir hoca veya obada zengin çocuklarına ders veren molla gelinin rızası ile nikâh kıyar. Bazı aileler de daha sonra şehirlerde resmî nikâh yaparak evlilik cüzdanını (kağıdını) alırlar.

Geline baba evinde verilen çeyiz, düğün günü gelinle birlikte damadın evine getirilir. Çeyiz genellikle halı, kilim, cecim gibi dokumalardan ve yorgan-döşekten ibarettir. Kızın babası evinde getirdiği çeyizin çokluğuna göre mihr (nikâh hakkı) miktarı belirlenir.

Kaşkaylarda boşanma, nadiren görülen bir durumdur. Onun için sağlam ve daimi bir beraberlik söz konusudur. Özellikle kadın, bu evliliğin devamı için fedakarlıkta bulunur. Bazen ailede erkek ile kadın arasında şiddetli geçimsizlik, ayrılma derecesine varsa da boşanma gündeme gelmez. Onlar sadece ayrı yaşarlar, resmen boşanmaz ve başka bir kişiyle de evlenmezler. Kaşkay adetlerinde kadın kocasına bağlıdır. Öldükten sonra dahi bu bağlılığın bir işareti olarak evlenmez.

Kaşkaylı bir kadın, kocası öldükten sonra başka biriyle evlenmez. Ancak, bu kadının kocasının bekâr kardeşi varsa kadın onunla evlenmelidir. Ailenin mal ve mülkünün bölünmemesi için bunu kocasının bekâr kardeşi de kabul eder.

Ailenin tüm işleri kadının omuzları üzerindedir. Hangi tabakaya mensup olursa olsun sabahleyin erkenden kalkar, hayvanları sağdıktan sonra yağ, peynir vs. hazırlamak gibi işlerle meşgul olur. Ekmek pişirmek, yemek hazırlamak, çocukları yedirmek, giyindirmek, yıkamak vs. bütün evin işini kadın görür. Bunlara ilâve olarak ip eğirmek, bunları boyamak ve çeşitli dokumalar kadının işidir. Göç sırasındaki hazırlıklarda da kadın kocasının en yakın yardımcısıdır. Her türlü maddî ve manevî zararlara karşı kocasına destek verir. Aynı zamanda ailesinin hekimidir. Yaylada topladığı bitkileri kurutarak, tecrübeli kadınlardan öğrendiği usullerle bu bitkileri ilâç olarak kullanır.

Bütün bu özellikler, Kaşkay kadınının saygınlığını arttırıp evin hakimi yapar. Bunların yanında Kaşkay kadınları sosyal ve siyasî hadiselerde de söz sahibidir.

Kaşkaylarda kız kaçırma, namussuzluk olarak değil, evlenmenin bir şekli olarak görülür. Kız kaçırmak Kaşkaylarda az rastlanan bir olaydır ve hoş karşılanan bir davranış da sayılmaz. Eğer kızın babası, kardeşi veya yakın akrabaları kaçırmaya tesadüf ederse, kızı kaçıran kişi bu yakınları tarafından öldürülür. Onun için kız kaçmadan önce aile fertlerinin haberi olmaz. Muhtemelen kızın bu düşüncesini sadece annesi bilir. Ancak erkek, ailesini ve yakınlarını haberdar eder, onların yardımlarını görür.

Kaşkaylarda, kızın rızası olmadan kaçırmak hemen hemen imkansızdır. Oğlan kızı kaçırıp kendi ailesine getirdikten sonra hemen nikâh yapılır ve düğün törenine geçilir. Birkaç hafta veya birkaç ay sonra araya hatırı sayılır yaşlılar girer ve iki aileyi barıştırır.

Görüldüğü gibi Kaşkaylarda düğün âdetleri, aile kurma ve evliliği devam ettirme kuralları birçok Türk halklarından (Azeri, Anadolu vs.) farksızdır. Bazı yönlerden çeşitli farklar göze çarpsa da bu, konar göçer hayat şartlarının geleneklere olan tesirinden ileri gelmektedir.

B. Kaşkay İlinde Giyim-Kuşam

Kaşkay Türkleri, yaşadıkları hayat şartları dolayısıyla sağlıklı, çevik ve iri yapılıdırlar. Genellikle elâ gözlü, siyah saçlıdırlar. Sarışın ve mavi gözlülere az rastlanır. Umumiyetle bıyıklıdırlar ve sakallarını keserler.

Kaşkayların esas giyimleri arkalık ve bir tür şalvardır. Erkekler, dizden aşağıya kadar uzanan arkalıkların üstünde bellerine şal bağlarlar. Kaşkaylar uzun şal, arkalık üstüne çete denilen kısa, kolsuz bir elbise giyer. Çetenin üstünden mermilik (patron) bağlanır. Papakları keçeden yapılmıştır. Papağın iki tarafında dikine iki ilâve parça vardır. Bu ilâve kısımlar kulakları kışın soğuktan, yazın ise gözlerini güneşten korur. Kaşkayların giydikleri ayakkabı umumiyetle kiva'dır. Zenginler, ilin başçıları deriden yapılmış ayakkabıları giyerler.71

Kaşkay erkeklerinin geleneksel giyimleri umumiyetle böyledir. Ancak günümüzde bu geleneksel giyimler yavaş yavaş unutulmaya yüz tutmuştur. Kaşkay erkekleri de çağdaş giyimleri tercih ederek kendi geleneksel giyim kuşamlarından uzaklaşmaktadır.

Kaşkay kadınlarının elbiseleri, birbirinin üstünden giyilen kat kat elbiselerden ibarettir. Kadınların belinden topuklarına kadar bu elbiselerin boyları uzanır. Bunların üstünde giyilen elbiseler, çetken veya gödekçe (vücudu saran ve sıcak tutan kısa elbise) olarak isimlendirilir. Bunun kolları el parmaklarına kadar uzanır. Kaşkay kadınlarının baş örtüsü çargat diye adlandırılır. İnce bezden ve saçların bağlanması için kullanılır. Çargatın üstünden renkli büyük bir şal örtülülür. Şalın uçları omuz ve kol üstüne kadar sarkar. Şalın üstünde bir örtü örtülür ve buna başörtüsü denir. Başörtüsü bedenin yarısına kadar iner. Başörtüsünün kumaşı çargat ve şala göre daha kalındır. Bunların ipek, yün, pamuk vs. den olması ailenin maddî durumuna bağlıdır. Kaşkay kadınları ve gelinlik kızlar altın, gümüş ve bakır gibi metallerden muhtelif takıları (bilerzik, kemer, yüzük, boyun bağı) çok kullanırlar. Bu metallerden eteklerine de dikerler. Kıymetli süs eşyalarını daha çok zengin aile kadınları ve kızları takar. Kaşkay kadınlarının ayakkabısı kiva'dır. Zengin aileler şehirlerde yapılan hazır ayakkabılardan yararlanır.72

C. Kaşkay İlinde El Sanatları

Kaşkaylarda el sanatları ekonomik ve sosyal bakımdan büyük bir önem taşımaktadır. Halen devam ettirdikleri bu el sanatları, atalarından kendilerine kalmış bir mirastır.

Kaşkay halı ve kilimlerinin motifleri tarihî izler taşımaktadır. Orta Asya'nın izlerini taşıyan bu motiflerde Budist düşüncenin izleri de görülmektedir. Ancak bu halıları dokuyanlar bu düşüncenin veya izlerin farkında değillerdi. Bunların dışında Çinlilerin ve Safevîlerin izleri de açık ve net olarak görülür.

Kaşkay halı ve kilimlerinin motifleri ilk bakışta karışık gibi görünse de tarihî bilgilerle bu motifleri çözmek mümkündür. Bu motiflerin tarihi 7. yy.'a kadar gitmektedir.73

Halıcılık: Kaşkay halıları geometrik şekillerden arındırılmıştır. Bu şekilleri halılarına pek aksettirmezler. Redif, köşe, zigzag gibi şekillerden pek hoşlanmazlardı. Kaşkaylar, kendi iç dünyalarını yansıtmak ve kahramanlıklarını göz önüne sermek için her halükârda aslan motifini kendi halılarına yansıtırlar. Ayrıca tabiatta serbest gezen (ceylan gibi) hayvanlardan güzel tablolara da rastlanır. Kaşkay halıları rakipsiz ve eşsizdir. Renk, nakış ve zarefet Kaşkay halılarının en önemli özelliğidir. Diğer aşiretlerin halılarından farklı olarak Kaşkay halıları, tabii boyalar ve renklerle görülür. Kaşkay halıları, İran ihracatında önemli bir yere sahiptir. Halıların bu üstün özellikleri hiçbir zaman değişmemiştir.

Kaşkay İli'nde halı nakışları tayfa, tire ve bonkuya göre değişmektedir. Meselâ, birbirine girmiş balık motifi, nazım, kirmani, Keşküli tayfasında çokça görülür. Bolu motifleri, Arapçarpanlı ve Ebulverdi tayfalarında farklı farklı dokunmaktadır.74

Halk, halı iplerini boyamak için tabii bitkilerden faydalanır. Pembe renkler için boya kökünü kullanırlar. Koyu veya açık renk elde etmek için boya kökünü uzun müddet kaynar suda tutarlar. Bu yöntemi kadınlar daha iyi bilir. Sarı, portakal rengi, saman rengi de caşir, sarı kök, limon kabuğu kullanılarak elde edilir. Bunlardan çeşitli tonda boyalar elde edilir. Açık ve koyu yeşil, çimen rengini elde etmek için sarı boyayı nar, kestane, ceviz kabuğuyla karıştırıp kaynatırlar. Böylece istedikleri renkteki boyayı elde ederler. Mavi ve lacivert boyayı elde etmek için, nil boyasını (Mısır ve Hindistan'dan gelen hazır boya) uzun müddet kaynatıp bu renkleri elde ederler.75

Dr. Siruz Perham'ın araştırmalarına göre Kaşkayların bugün kullandıkları motiflerin kaynağı, özellikle nazım ve şükürlü motiflerinin kaynağının Kafkasya, Anadolu ve Orta Asya olarak gösterilmiştir. Fars bölgesine yerleşince balık motifinin İran'ın Horasan bölgesinde yaşayan Afşar Türklerinden almışlardır. Bazı motifleri de komşu kabilelerden alındığı belirtilmektedir.76

Günümüzde Kaşkay halılarında kullanılan motifler şunlardır: Akbaşı, Arapçarpanlı, Rahimli, Safahani, Mehramat, Bolu, Balık, Özel Vezir, Kızılkıçı, Şahpesend, Tirmegül, Buta, Gubathani motifleri günümüzde kullanılmaktadır.77

Kilim ve Cecim: Kaşkay kadınlarının dokudukları halı ve yastıktan başka kilim ve cecimde dokurlar. Kilim ve cecimlerde de halılardaki motifler görülür. Dokunan cecimler deve ve at sırtında kullanılır. Ayrıca göç zamanı kendi çadırlarını süslemek için de bunları kullanırlar. Dereşorlu kabilesinin cecim ve kilimleri en meşhur olanlarıdır. Motif olarak genellikle Safevî döneminin motiflerini yansıtırlar. Bunların dışında Kaşkay kadınları çanta, okluk (ok torbası), tuz torbası, çuval, ip, çubuk (sürüde yeni doğan kuzuları soğuktan korumak için çobanların taşıdığı bir tür torba)'da dokurlar.78

Renk ve motif bakımından büyük önem taşıyan Kaşkay dokumaları dünya çapında bir üne sahiptir. Bugün motif ve renk bakımından önem taşıyan İran ve dünya müzelerinde yer alan birçok Kaşkay dokumaları mevcuttur.

Yukarıda adı geçen el sanatları dışında Kaşkaylar, deri dokumları konusunda da çeşitli ürünler ortaya koymuşlardır. Genellikle günlük hayatta kullandıkları bu eşyaları kendileri yapmaktadır. Bunlar, su tulumu (çobanlar kullanır), ayran tulumu, yağ ve peynir tulumudur.79

D. Kaşkaylarda Mesken (Çadır)

Kaşkay Türkleri keçi kılından imal edilmiş dört köşeli siyah çadırlarda otururlar. Bu çadırların boyutlarının büyüklüğü, küçüklüğü ve sayısı çadırın sahibinin mali gücüne göre değişir. Çadırın tamamı kaç parçadan (her parça yaklaşık 60 cm. enindedir) oluşuyorsa (bu önceden hesaplanır) aynı oranda çadırın uzunluğunu da etkiler. Şöyle ki, eni beş parçadan (bu parçalar birbirine eklenerek çadır oluşur) oluşan bir çadırın uzunluğu veya yedi parçadan oluşan bir çadırın uzunluğu, genelde seçkin bir çadır kabul edilen dokuz parçalı bir çadırın uzunluğundan farklıdır. Her parçanın 60 cm. olarak hesaplânmasıyla, çadırın genişliği 4-5 metre, uzunluğu ise yedi metreden az olmaz. Böylece Kaşkay iline mensup bir ferdin yaşantısı en az üç metre uzunluğunda ve 2-4 metre genişliğinde, en çok yedi metre uzunluğunda, 4-5 metre genişliğinde bir çadırda geçer. Bu çadırların tavanlarının etrafında yelen diye adlandırılan ve bir odanın duvarları konumunda olan çubuklarla çevrilidir. Aynı şekilde yelenlerin daha altında yaylin ya da alaçık dedikleri çubuklar yer alır. İnce söğüt dallarını biraz aralıklarla, düzenli bir şekilde biçilen beyaz kamışı kıldan iplerle sırayla birbirine eklerler. Bu alaçıkların özelliği tozu, toprağı, rüzgârı ve yağmuru engellemektir. Çadırın tavanının uzunluğu ve genişliği boyunca, yaklaşık birer metre aralıklarla demirden veya ağaçtan halkalarla iliştirilir. Birçok kalın ipin bir ucu o halkalara ve diğer ucu da çeşitli demir veya ağaç kazıklara bağlanarak o kazıklar zemine çakılır.

Bu durumda ağaçlardan uzun direkler, adı geçen halkalara geçirilerek, çadırı köşeli şekilde ayakta tutar. Yaz mevsiminde genelde çadırın ön tarafı açıktır. Fakat kış olunca ön ve arka direklerin hizasına gelecek şekilde çadırın tavanının orta kısmına üç veya dört direk daha dikilir ki, çadırı huni şekline dönüştürürler. Çadırın ortasındaki direklerin aralığında yaklaşık yirmi cm. genişliğinde ve iki metre uzunluğundaki tahtaları birbirine bitiştirirler.

Çadırın huni şeklinde bir görüntüye sahip olmasının özelliği, yağmur damlacıklarının demirden çatı şeklindeki çadırın iki tarafından önceden çadırın etrafında hazırlanan ve karan diye adlandırılan ince harık şeklindeki yere akması ve suyun çadırın içine sızmasını ve akmasını engellemesidir. Bu tip çadırlardan küçük olanların bazısına kendi kuzularını ve oğlaklarını yağmurdan ve soğuktan korumak amacıyla barındırırlar.80

İlhan, kelanter ve zenginlerin çoğu bu tür çadırlara ek olarak küçük, büyük, beyaz, renkli, zırhlı ve yarı zırhlı gibi türlü çadırlara da sahiptirler. Bu çadırlar İsfahan ve Şirâz vilâyetlerinde çadır ustaları tarafından hazırlanır. Çarpışmalarda (merkezî hükümet veya başka kabilelerle) bu renkli çadırlardan daha çok yararlanırlar. Divan çadırının yani ilhan çadırının kurulması için uzman kişiye ihtiyaç duyulacak şekilde bir tür zırhlı çadır kurulur. Siyah çadırların içinde, azık ve diğer ihtiyaç maddelerini içinde bulunduğu çuvallar ve heybeler güvenli bir tarzda dizilir. Rengarenk yatakları, güzel yastıklarla birlikte çuvalların üzerine örtünen özel kilimlerin üstüne dizerler. Çadırın yan tarafında serili harika halılara bakıldığında, oldukça sade ve doğal bir mobilya şeklinde, bakanların gözlerini kamaştırır ve ev sahibi hanımın yeteneği beğeniyle karşılanır. Kısaca konar göçerlikle ilgili bütün ihtiyaçlar, yatak odası, salon ve yemek yeri gibi bütün ihtiyaçlar bir siyah dörtgençadırla sınırlıdır. Misafir için de beyaz veya siyah bir çadır yeterlidir.

Kaşkaylar çadırlarının yanı başında hazır bekleyen bir at bulundururlar. Son yıllarda bazı obaların konaklama yerine kadar yapılan yollar sayesinde, kabile büyükleri ve zengin ailelerin çadırları yanında arabalara da rastlanır. Yani atın yerini yavaş yavaş arabalar almaktadır.

E. Kaşkay İli'nde Yiyecek ve İçecekler

Kaşkayların yediği ekmek lavaştır. Lavaş sacda pişirilen ince yufka ekmektir. Lavaş buğday unundan yapılır. Fakir aileler ekmek yapmak için arpa ve mısır unun dan da yararlanırlar. Yemek olarak koyun, kuzu ve av hayvanlarının etlerinden çeşitli kebap ve kızartmalar hazırlanır. Etli yemekler genellikle varlıklı ailelere ait yemeklerdir. Fakir aileler daha çok yoğurt, tarhana, çökelek gibi hayvansal ürünlerle yaşadıkları yörelerdeki yaban otlarından yapılmış çorba ve diğer sebzeli yemeklerden yararlanırlar. Sıcak yiyecekler olarak, özellikle fakir ailelerde, pirinç, sütlaç, ayran aşı, kelecoş (kurutma patlıcandan), abkeşek (süzme pilav), kurut patlıacan (bir tür patlıcanlı tahrana), kurut kabak ve çeşitli çorbalar yapılır. Bunun yanında hurma, soğan, yumurta, bulabildikleri ölçüde et ve pirinç yerler.81

Kaşkay İlinde yapılan meşhur yemekler şunlardır:

Tehçin pilavı: Kuzunun içi boşaltılarak kuru üzüm, çeşitli sebzelerden hazırlanmış pilav malzemesi ile doldurulur. Bu buğulanma ile pişirilen meşhur bir yemektir. Bu yemek için uygun olan kuzuya emlik adı verilir. Yemekte tereyağı kullanılır. Bu yemek lezzetli ve pahalı bir yemektir. İlin varlıklı aileleri bu yemeği yapar.

Şirteh: Süt ve pirinçten yapılan lezzetli bir çorba çeşididir.

Dempoht: Dağ bitkileri, çiçek, tere otu, kurutulmuş mantar, et ve pirinç ile yapılan bir yemek çeşididir. Tereyağı kullanılarak yapılan bu yemeğe et olarak kelle ve paça eti kullanılır.

Bunların dışında Kaşkay ilinde yapılan yemekler de şunlardır:

Çorba Çeşitleri:
1 Ayran çorbası
2 Süt çorbası
3 Mecek (dağ bademinden yapılır) çorbası
4 Şorba.
5 Yoğurt (çeşitli sebzeler katılarak yapılır) çorbası.82

Kebaplar:

1 Türk kebabı
2 Boz kavurma
3 Çenceh (şiş) kebabı
4 Köfte
5 Mütencene (kıyma ile yapılan bir kebap)
6 Şam kebabı.83

İçecekler: Kaşkay ailesinin yaşantısında çay birinci sıradan içeceklerden sayılır. Çadırlarda veya çadır dışındaki ocaklarda sürekli Kaşkaylının çaydanında hazır çay mevcuttur. Kaşkay çadırında her zaman çay içmek mümkündür. Anneler küçük yaşlardan itibaren çocuklarına çay içirirler. Çay umumiyetle şekerle içilir. Buna gücü yetmeyen aileler hurmadan da yararlanır. Hurma ve meyveler şehirlerden alınır. Hayvansal ürünlerini satıp bununla meyve ve diğer yiyecekler satın alırlar. Bazen de obalara seyyar satıcılar gelerek bu tür yiyecekleri hayvansal ürünlerle değiştirip bu ihtiyaçları giderme yoluna giderler.

Eskiden üzümden çeşitli törenlerde içmek için şarap da hazırlarlardı. Ancak günümüzde bu içecek pek hazırlanmaz.

F. Kaşkaylarda Hayvancılık ve At Kültürü

Kaşkayların geçim kaynağı genellikle iyi cins koyun ve keçilerden oluşan hayvan sürüleridir. Yaşadıkları bölgeye uyum sağlayan, bol süt veren, iyi yünü olan hayvanlardan sürülerini oluşturma gayesi taşırlar. Şimdiki koyun soyunun seçiminde, büyük gayret sarf edilmiş, iyi ürün veren hayvanlara sahip olunmuştur. Böylece öncekilerden daha verimli ve soylu hayvanlar elde edilmiştir. Diğer aşiretlerden (Lor ve Bahtiyari gibi) koyunlar (yarım kazanç adı ile) satın alınmış ve tedricen bu koyunlardan daha verimli bir soy elde edilmiştir.

Hayvancılıkla içiçe olan halk, bazen daha iyi koyun sürüleri elde edebilmek için bir şehirden başka bir şehire gidip oradan en iyi koçu veya koyunu alarak iyi sürüler oluşturma yoluna gitmişlerdir. Bu gayretler sonucunda düzgün cüsseli, bol etli, gelişmiş, çok süt veren, iyi ve uzun yünü olan koyunlar üretilmiştir. Bu seçkin koyunlar, çeşitli iklim şartlarına alışarak bol ürün vermektedirler.

Kaşkay Türkleri, koyunun yanı sıra keçi de beslerler. Keçilerin daha çok tercih edilmesinin sebebi, zor coğrafî şartlara dayanıklı olmasındandır.

Hayvanları İşaretlenmesi Sürülerin hangi aileye ait olduğunu kolayca anlayabilmek için her ailenin bir işareti vardır. Silinmemesi ve yıllarca kalması için hayvanın derisinin bir bölümü işaretlenir. Buna tamga (damga) denir. Tamga işaret koyma aracıdır. Evde saklanan metalden yapılmış, işaretler oldukça sade ve çoğunlukla hayvan sahibinin ikinci ismi veya ilk iki harfi ya da ilk harfinin konulmasıdır.

Tamgayı yapmak için metalin kızdırılıp hayvanın derisinin veya bacaklarının bir kısmını biraz yakarak yapıştırmakla olur. Hayvanın fazla acı çekmemesi için yakılan yerin (yaranın) üzerine biraz yoğurt veya ayran sürülür. Yanmış deri bir haftada şekil alır ve yıllarca kalır. Bu tamgalı hayvanın kaybolması veya herhangi bir sürüye karışması halinde bu hayvan rahatlıkla bulunabilir.84

Şahaz veya Sürünün Önünde Giden Hayvan

Kaşkay İli'nde şöyle bir âdet vardır. Bir Kaşkaylıya, ne kadar koyunun var diye sorulduğunda şu cevap verilir:

- Bir bürr veya iki bürr.

Eğer koyunları az ise (yüz koyundan az), bir küçük bürrüm var der. Bir bürrde bulunan koyun sayısı 200-400 arası koyundur. Bir bürrden fazla koyunu bir çoban otlatamaz. Özellikle kışın daha zordur. Kaşkaylar gece koyun otlatmaya sovken derler.

Bir bürr koyunun içinde bir hayvan onların tümüne öncülük eder. Kaşkaylar bu öncü hayvana şahaz veya serkel derler. Bu şahaza veya serkel, burulmuş (ahta) keçiden seçilir. Bu hayvan bakımlı ve hastalıklara karşı dirençlidir. Sürüye rehberlik etmesi için özel bir eğitime tabi tutulur. Çoban onu yalnız başına her gün arkasından koşturarak tuz ve ekmek yedirir. Eğitildikten sonra ona özel eşyalar ve süsler (büyük bir çıngırak, muska, şişten halka, gözbağı, boncuk vs.) takılır. Bu öncü hayvanlar, çok kibirli ve gururludur. Bu özelliklerini açıkca diğer hayvanlara bildirirler. Sürü bir yerden geçtiği zaman sürünün diğer hayvanları onu takip eder. O hareket etmeden diğer hayvanlar hareket etmez. Bir su üstünden geçerken, öncü geçmeden (atlamadan) diğerleri geçmez. Yani her işte ona tâbi olurlar. Şahaz veya serkel, ister koyun sürüsünde ister keçi sürüsünde olsun burulmuş keçiden olmalıdır.85

Kaşkaylarda Atın Yeri

Kaşkay aşiretinde atın yeri ve önemi çok büyüktür. Ata karşı büyük hürmet ve sevgi beslenir. Onun içinde en iyi at cinsine sahip olmaya çalışmışlardır. Kaşkaylar, "at eşittir Kaşkayi, Kaşkayi eşittir at" derler. Şordereli tayfası, dünyada az görülen soylu atları yetiştirmiş ve en iyi atları yetiştirmekle meşhur olmuştur. M. Behmenbegi, Şoldereli tayfasının atlar yetiştirmesi hakkında şunları yazmaktadır: "...Şoldereli atlarının güzelliği, endamlı ve asilliğine tüm tayfalar şahit olmuşlardır. Bu atlar rakipsizdir. Âdeta at Şolderelilerin hayatlarının bir parçası haline gelmiştir. Şoldereliler siyah Hişavendi atına sahipti. Şoldereli için yeni millî ve nihaî bir manevî değerdi; yeni çocuğun canına, babanın ruhuna, sevgilinin zülfüne yapılır ve bu çok zor değildi ama atının nefesine, yelesine ve tüyüne yemin etmek onlar için kolay değildi." Yine devamla bayram şenliklerinde; ".Şoldereli atları, değişik renk ve soydan güzel ve görkemli bir şekilde görenleri büyülerdi..." der.86

Kaşkay Türkleri, küçük yaşta ata binerler. İlde çeşitli törenlerde at yarışları yapılır ve göç sırasında da atlardan büyük ölçüde yararlanılır. Kaşkay ilinde yetiştirilen soylu atlar çeşitli ülkelere de ihraç edilmiştir.

Kaşkay Türklerinin hayatında, bu gibi âdet aneneler ve dinî kurallar önemli yer tutar. Ancak, eğitim ve öğretimin etkisi başta olmak üzere, çeşitli etkilerle Kaşkaylar arasında bu geleneklerin ve batıl inançların zayıfladığı, birçoğunun unutulduğu görülmektedir. Günümüzde Kaşkay Türkleri arasında,İran ve İran dışında okumuş aydın, (doktor, mühendis, ziraatçi vs.) mevcuttur.

G. Kaşkayların Hayatında İklim ve Coğrafyanın Önemi

Kaşkayların hayatında, meraların ve o bölgedeki hava şartlarının önemi büyüktür. Kaşkay İli, yıl boyunca hava şartlarını göz önünde bulundurarak hareket eder. Hava şartlarının değişikliği yüzünden hayvanların doğum, hastalık ve gelişme süreci etkilenmektedir. Meselâ, dağlık ve taşlık bölgelerde koyunlar gezemez ve otlayamaz. Bunun tersine keçiler bu yerlerde rahatlıkla otlanırlar. Bu yüzden Kaşkaylar, hava şartlarını ve o bölgede bulunan otların çeşitliliğini göz önünde bulundurarak, düzenli bir plân çerçevesinde hayvancılık yaparlar. Eğer bu şartlara dikkat ederek hareket etmezlerse büyük maddî kayıplara uğrarlar.87

Göç sırasında takip ettikleri güzergâh, hayvanların çeşitli ihtiyaçlarını (ot, su vs.) karşılamada büyük zorluklarla karşılaşmamak için önceden tedbir alınır ve bu çerçevede hareket edilir. Göçe erken veya geç başlamak, hayvanların telef olmasına sebep olur. Bazı tayfa ve tireler doğru plân yapmadıkları için ve göç zamanına uymayarak, erken harekete geçmeleri onların mahvolmasına sebep olmuştur. Çünkü gözlenmeyen sel ve tipi ile karşılaşıp varını yoğunu kaybetmişlerdir. Bazen de yiyeceğin az olması nedeniyle yollarda hayvanlar telef olmuşlardır. Hatta sürünün taşan çaylardan geçirilmesi zorlaşır. Bu güzergâhta köprü yoksa veya sel tahrip etmişse sürünün telef olmasına sebep olur.

Kışlağa göç sırasında iyi bir plânlamanın yapılması şarttır. Zira sıcak bölgelerde yazın en büyük sorun sudur. Çünkü hayvanların çoğu susuzluk hastalığına (saht) düşüp telef olurlar.

Hava şartları el sanatlarını da etkilemektedir. El işleri belli mevsimlerde yapılır. Sıcak ve yağışlı havalarda bu işlere ara verilir. Hava durumu ile ilgili bilgiler, göç zamanında nerelerde durulması gerektiği konusunda belirleyici unsurdur.

H. Meraların Önemi

Kaşkaylarda meranın önemli bir yeri vardır. Birçok kavgalar bu yüzden çıkar. Yıllar boyu iki aşiret arasındaki düşmanlıkların devam etmesine neden olur. Bu nednele il halkı tüm meraları metre metre işaretler ve bu sınırları kimse değiştiremez.

Başkasına ait meralarda hayvan otlatmak veya buradaki ağaçları budamak büyük suçtur. Ama serbest sayılan miyanbend meralarında herkes hayvanlarını otlatabilir. Kiralanan meralarda hayvan otlatmanın belli kuralları vardır. Hayvanlar birdenbire meraya salınmaz. Yeni doğan koyunların bu konuda öncelikleri vardır. Her gün acar (otlatılmamış mera) bölgelerinde serbestçe otlayabilirler. Akraba olan kabileler birbirlerinin merasında hayvanlarını otlatabilirler. Meralarda, yaylak ve kışlaklarda, hayvanların su içmeleri için yapılan yere cebibe denir. Her kabilenin kendine ait cebibesi vardır.88

I. Meraların Mülkiyeti

Eskiden tayfaların az olması ve buna bağlı olarak hayvan sayısının da az olması dolayısıyla meralar ihtiyaca cevap veriyor, hatta ihtiyaç fazlası meralar mevcuttu. Tayfa ve hayvan sayısının artmasıyla meralar bu ihtiyaca cevap veremez hale geldi. Yaklaşık bir asır önce Fars bölgesinde büyük meralara sahip olan İsmail Han (Sovletüddovle) Kaşkai, o dönemde tüm meralarını parasız olarak Kaşkay aşiretlerine dağıtmıştı. Tüm meraları tayfalardaki Kelanter ve kethüdalara verir. Onlar da âdilâne bir şekilde, tayfa, tire ve bonkular arasında bölüştürüyordu. Verilen bu yerler yıllar geçtikten sonra o insanların mülkiyetine geçmiş oldu. Zaman içinde zengin insanlar bu yerleri satın aldılar. Seneler geçtikçe devlet karşısında mülk iddiasında bulunup resmî izin belgesi çıkardılar. Meraları olmayan Kaşkaylılar yerleşik hayata geçmeye başladılar. Daha sonraki dönemlerde çeşitli bahanelerle İran merkezî hükümeti buraları hazine arazisi olarak ilân etti. İran devriminden sonra bu insanlar (yerleşik hayata geçen) tekrar konar göçer hayata teşvik olunmuşsa da meraların yüksek kirası ve diğer bazı sebeplerle şehirde kalmayı tercih etmişlerdir.89

1 Tagıhan M. Lisanülmülk, Sipihr, Nasihatü't-tevarih, Tarih-i Gacariyye, c. II., Tarhan, H. 1337, s. 148.
2 Mes'ud Keyhan, Coğrafiya-yı Mufassal-ı İran, c. II., Tahran, H. 1313, s. 78.
3 N. Field, Contribution to the antropology of Iran, Chicago, 1939, s. 217.
4 İslam Ansiklopedisi, C. IV, İstanbul 1955, s. 141.; Aliekber
Dehhuda, Lügatname, Tahran, 1342., s. 301.; Dr. Haşmetullah Tabibi, Camiü'ş-Şinasî ve
Merdunnaşi, İlat ve Aşayir, Tahran 1371, s. 328.; Rıza Nur, Türk Tarihi, İst. 1924-1926, s. 249; M. Keyhan, a.g.e., c. II., s. 78.
5 Pıerre Oberlıng, The Qashga'ı Nomads Of Fars, Paris 1974, s. 29; Ebulfazl Kasemi, Tarih-i Hükûmet-i Siyah ya Hanavadeha, Tahran, s. 50-51; V. Destkerdi, Atabek Sa'd bin Zengi, "Armağan", Tahran-1365, s. 534; M. S. İvanov, Plemena Farsa, Moskova 1961, s. 31.
6 B. N. Balayan, K. Voprosy ob obşnosti etnogeneza Şahseven İ. Kaşkaiyev, Vostokovedçeskii Sbornik, Erivan 1960, s. 352.
7 Dr. Haşmetullah Tabibi, a.g.e., s. 328.
8 David C. Morisden, "Kaşkay İli'nin Geçmişi ve Şimdiki Durumuna Kısa Bir Bakış", Name-i Nur, Sayı 4-5, (Tahran-Ekim 1977), s. 57.
9 Müslüman Halklar Ansiklopedisi, c. II., İstanbul-1991, s.77.
10 A. Pavet de Courteille'nin, Doğu Türkçesi Sözlüğü (Dictionnaire turk oriental, Paris, 1870, s. 406'de: 1. Beyaz alınlı hayvan 2. Korkusuz 3. Önde gelen, başta gelen, 4. Savaş zamanında atın alnına yapıştırılan (takılan) takı.; Şeyh Süleyman, Lugat-ı Çağatay ve Türkî Osmani (H. 1298, s. 220)'de: 1. Alnı beyaz benekli olan at veya yük hayvanı 2. Korkusuz 3. Bir kahraman 4. Devamlı önde giden, önce. 5. Savaş zamanında atın ön tarafına takılan bir takı. 6. Yüksek yerde (dağ yamaçlarında) bulunan bir çalı. 7. Silindirik bir tomar veya deste.; Radloff'un (Wörterbuches der Türk Dialete, c. II., s. 394-395) sözlügünde "kaşka" kelimesi: 1.
10 Dazlak kafalı, 2. Kafasında bir saçsız (kel) yerin olması. 3. Atın alnındaki beyaz akıntı. 4. Beyaz benekli bir at.; Çağatayca'da "kaşgamak" kelimesi: 1. Kurumak, kuru hale gelmek. 2. Çatlamak, hışırdamak veya hışırdatmak. 3. Parlamak, 4. Cızırtılı bir şekilde pişme, pişen yemek. Yine Oğuz grubunda da, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (TDK. Ank. 1975, s. 2680)'de, "kaşka" kelimesi: Alnında bir işaret (alamet) olan bir hayvan".; (Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, TDK. İst. 1943, s. 846), "kaşka"; Erzurum, Çankırı-Alagöz bölgesinde özellikle alnında bir işaret olan at anlamında kullanılır. Hamit Zübeyir ve İshak Refet'in (Ana Dilden Derlemeler, Ank. 1932, s. 208) eserinde, "kaşka": Güney Anadolu'da kullanıldığı şekliyle kötü şans getiren, "alnında bir işaret olan at" anlamındadır. Ayrıca P. Peliot (Notes sur I' historie dela Horded' Or, Paris, 1949, s. 222), "kaşkay" olarak tercüme ettiği ve Baraba (Kıpçak Tkç. bir ağzı) ağzında "buğday büyütmek" manasına gelen bir kelime de mevcuttur. Fakat "kaşkay" kelimesiyle bu ağızda bulunan kelime arasında bir bağlantı olduğunu iddia etmemiştir.
11 Pierre Oberlıng, a.g.e., s. 33.
12 M. B. Behmenbegi, Örf ve 'Adet der Aşayer-ı Fars, Tahran  H. 1324, s. 2.
13 Muzaffer Kahramani, Ebiverdi, Tarih-i Vakayi''Aşayir-i Fars, Tahran-1373, s. 27.

14 Mirza H. Fesai, Farsnâme-i Nasıri, Tahran, 1895-1896, c. II,s. 313.

15 Hacı Zeynelabidin Şirvani, Bustanu's Seyaha, Tahran, H. K. 1315, s. 441.

16Mes'ud Keyhan, a.g.e., c. II., s. 78.
17 İsmayil Buşehrî, Esrar-ı Nahzate Cenub, Tahran, s. 177.
18 Acem Irak'ı Erak, Tefriş, Aştiyan, Halacistan, Save, Buin Zehra ve çevresindeki bölgelerdir.
19Melik Mansur Han-ı Kaşkai, Kaşkay İli'nin meşhur ilhanı Sovletüddovle'nin (İsmail Hanı Kaşkai) ikinci oğludur. 1994'de kendisiyle yaptığımız ropörtaj'dan.
20 M. T. Ullens Shooten, Lords of the mountains, .... s. 86. Said Nefisi, Tarihi İçtimaî ve Siyasî İran der Devre-i Muasır, c. I., Tahran 1344, (1965).

21Dr. Haşmetullah Tabibi, a.g.e., s. 328.
22 Ahmet Caferoğlu, Türk Kavimleri, TKAE, Ankara 1983, s.65.
23Franc-Jean Shor, We Dwelt in the Kashgai Tents, The National Geographic Magazine, c. I, (June-1952), s. 810.
24 V. Minorsky, Halac Türk Diyalekti, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. IV., sayı 1-2, (İst. 1950), s. 103.
25  Dr. Haşmetullah Tabibi, a.g.e., s. 329.. 1344, s91-94. 28
26 Lorens Lakhart, İngeraz-ı Salsale-yı Safaviyye, Tahran
27T. E. İbrahimov (Şahin), Gaşgaylar, Bakû-1988, s. 73.
29 Rıza, Müstevfi, El-Memaliki, İl-i Kaşkai (Kaşkay İli), Özel Tahran İslâm Üniv. Coğrafya Fak. (Basılmamış Dr. Tezi), Tahran 1993-1994.
30Melik Mansur Kaşkai (Nasır Han'ın kardeşi) ile Ekim 1994'te yaptığımız röportaj'dan.
31 Pierre Oberlig, a.g.e, 1974, s. 21-22.
32Dr. Haşmetullah Tabibî, Camiuş-Şinâsî ve Merdumnâşî-İlât ve Aşâyir, Tahran 1371, s. 331.
33Menuçehr Keyanî, Siyah Çadırha, Tahran 1372, s. 176-179.
34 M. H. Fesai, Farsname-yi Naseri, c. II, Tahran (H. 1313) s. 313.
35M. Keyhan, Coğrafya-yı Mufassal-ı İran, c. II, Tahran(1931-1932), s. 79. 36M. B., Behmenbegi, a.g.e., s. 53.
37 Ali Razmara, Coğrafyaye Nizami-yi İran, Fars, s. 115-118.
38 Lord Kirzon, İran ve Gaziyye-yi İran, c. II, s. 137.
39N. Field, Conhibution to the Antropology of İran, Chicago 1939, s. 219.
40M. Kahrami, Ebivendi, a.g.e., s. 66-67.

41 Muzaffer Kahramani Ebiverdi, a.g.e., s. 66.
42 M. Keyani, a.g.e., s. 172.
43 M. Keyani, a.g.e., s. 67.
44 Muzaffer Kahramani Ebiverdi, a.g.e., s. 67.
45 Menuçehr Keyani, a.g.e., s. 171.
46 Muzaffer Kahramani Ebiverdi, a.g.e., s. 67.
47 Menuçehr Keyani, a.g.e., s. 171.