Abbâsîler Dönemi Türklerin Siyasî Faaliyetleri / Mahmut Karapınar

Abbâsî hareketinde yer alan Türkler,1 ihtilal sonrası Abbâsîler Dönemi'nde devlet hizmetinde çeşitli görevler almışlardır. Abbâsî Devleti'nin kuruluşundan hemen sonra ilk Abbâsî halîfesi Saffâh zamanında 133/751 yılındaki Talas Savaşı'nda Türklerin Müslümanlarla Çin'e karşı birlikte hareket etmesi, Türklerle Müslümanların münasebetleri bakımından bir dönüm noktası olmuş, iki taraf arasında devam eden karşılıklı mücadeleler, bu tarihten itibaren yerini sulh ve dostça münasebetlere bırakmış ve İslâmiyet Türkler tarafından benimsenmeye başlanmıştır.2

Abbâsîler döneminde Halîfe Mansur (136-158/754-775) Devri Türklerin İslâm dünyasına esaslı bir şekilde nüfuz etmelerinin başlangıcı olarak kabul edilir. Türkleri büyük devlet hizmetlerinde kullanan ilk Halîfe, Mansur'dur.3 Halîfe Mehdî (158-169/775-785) Dönemi'nde ordudaki Türklerin Hâricîlerin isyanının bastırılmasında büyük rolleri olduğu4 yine Hârûn Reşîd'in (170-193/776-833) saray muhafızlarını Türklerden meydana getirmesi de Abbâsîlerin ilk devirlerinde halîfelerin Türklere karşı duydukları itimadı göstermektedir.5

Bilhassa Halîfe Me'mûn (198-218/813-833) Türkleri ordu safları arasına almak için gayret etmiş ve kardeşi Mu'tasım'ı bu hususta görevlendirmişti.6 Me'mûn'un Horasan'dan Bağdat'a dönmesini müteakip kısa zamanda hilâfet ordusunda Türklerden bir nüve teşekkül etmişti. Onun zamanında ortaya çıkan bazı isyanların bastırılmasına Türk kumandanların memur edilmesi bu hususu açıkça ortaya koymaktadır.7 Me'mûn kardeşi Emîn ile yaptığı mücadelede Arapların Emîn'i desteklediklerini görmüş, Farslara da güvenememişti. Çünkü kendi dönemindeki Benî Sehl'in nüfuzunu ve daha önce Ebû Müslim ile Bermekîlerin nüfuzunu ve otoriteyi ele geçirmek istediklerini, bu sebeple Halîfe Mansur8 ve Hârûn Reşid9 zamanında bertaraf edildiklerini biliyordu.10

Abbâsîlerin iktidara gelmesinden sonra siyasî ve idarî devlet kadrolarında önemli değişiklikler meydana gelmiştir. İlk Abbâsî halîfeleri döneminde İran unsuru hakim olmuş ve bu dönemde değişik tezahürler gösteren Arap mukavemeti Halîfe Me'mûn Devri'nde tam manasıyla başarısızlığa uğramıştır. Araplar ve İranlılar birbirlerini uzun mücadeleler esnasında tüketmişlerdi. Birincisi iki asra yakın bir hakimiyet yorgunluğu ikincisi ise yüzlerce yıllık bir maziyi takip eden yine iki asırlık bir uyuşukluk devresinden sonra büyük kayıplara mal olan yeni iktidar mücadelesinin bitkinliği içinde bulunuyordu.11 Ayrıca Araplar Abbâsîlerin hiçbir zaman mazhar-ı itimadları olmadığı gibi İranlıların da büyük nüfuzlarıyla yetinmeyip devlet otoritesini ele geçirmek hususundaki hırsları, halîfelerin onlara karşı itimadlarını sarsmıştı.12

Bundan dolayı Arap ve Farslar arasında denge olması düşüncesiyle Me'mûn, özellikle şecaatleri ve askerî kabiliyetleriyle tanınmış olan Türkleri istihdam etmeye başladı.13 Halîfe Me'mûn elçileri vasıtasıyla Türklerle meskûn bölgelerdeki önemli şahsiyetleri kendi hizmetine çağırıyor, bunlar Bağdat'a geldiklerinde kıymetli hediyeler veriliyordu.14 Türkleri orduda toplama gayretleri ve bunu bir devlet politikası haline getirmesi neticesinde, Me'mûn'un son yıllarında Türkler ordu içerisinde sayı ve nüfuz itibariyle önemli bir yer işgal etti. Abbâsî tarihinde ilk defa Türk kumandanların halîfe yanında sefere katıldığı görülmektedir. Daha sonraki yıllarda siyasî ve askerî sahalarda mühim roller oynayacak olan Afşin, Aşnas ve Boga el-Kebîr Me'mûn devrinde temayüz etmiş kumandanlardır.15

İslâm coğrafyacılarından İbn Havkal16 (ö. 367/977) zaman bildirmemekle beraber Abbâsî halîfelerinin Türkleri askerî birlikleri arasına aldıklarını şöyle belirtmektedir: "Abbâsî halîfeleri muhafız birlikleri meydana getirmek için Maverâünnehir bölgesinden Türk askerleri getirttiler. Bunlar ordunun diğer gruplarından üstün idiler. Onlara kumandan olarak geldikleri bölgelerin asilzadeleri tayin ediliyordu. Türklerin askerî hayatta istidatleri, itaatta kusur etmemeleri ve güçlü olmaları, onların halîfelerin muhafız birliklerini meydana getirmede esas sebebi teşkil ediyordu".

Abbâsî halîfeleri (özellikle Me'mûn) Mu'tasım'a kadar ordularında Türklerin çoğaltılmasına ehemmiyet göstermişler, Mu'tasım zamanında ise bu tamamen yaygınlaştırılmıştır. Mu'tasım'ın Türk birliklerinin desteği sonucu halîfe olmasıyla Araplardan sonra İranlılar da devlet idaresindeki nüfuzlarını kısmen kaybetmişler ve onların yerini Türkler almışlardır.17

Mu'tasım'ın halîfeliğinde Me'mûn tarafından uygulanan usul daha geniş ölçüde tatbik edilerek Türk hassa ordusu, Soğd, Fergana, Uşrusane ve Şaş'tan gelenler de dahil olmak üzere hilâfetin başlıca desteği oldu.18 Mes'ûdî19, bu hususta şu bilgiyi vermektedir: Halîfe Mu'tasım Türkleri ordu birlikleri arasına almak için büyük gayret sarfediyor, Horasan, Fergana ve Uşrâsane halkından kimseleri ordusuna alıyordu. Kısa zamanda Türklerden büyük bir ordu teşkil edildi.

Mu'tasım Türkleri orduda büyük çapta yaygınlaştırarak, onları kendi içlerinden kimselerin komutasına vermekle, halîfeyi Müslümanlar arasındaki hizip çatışmalarından ve özelde yarı bağımsız Tahirî komutanlarına halîfeden daha fazla bağımlılık gösterebilecek Horasanlı kıtaların hakimiyetinden bağımsız bir hale getirebileceğini düşünüyordu. Zira çoğunlukla Merkezî Avrasya bozkırlarından gelen Türkler, Irak'taki ve diğer bölgelerdeki yerli nüfusa karşı herhangi bir bağlılık hissetmiyorlardı.20 Mu'tasım Türklerin adedini çoğaltmakla merkezdeki İran unsurunun gücünü tahdit etmek amacını da güdüyordu.21 Çünkü ordunun çoğunluğu Me'mûn'dan sonra onun annesi İranlı olan oğlu Abbas'a meyletmiş, fakat Mu'tasım aldığı tedbirlerle bunu önlemiştir. Siyasî zaruretlerin yanında Mu'tasım'ın annesinin Türk olması, bedenî gücü, metaneti ve şecaati gibi özelliklerin bir çoğunda dayılarına benzemesinin de, onun askerî bir güç olarak Türklere güvenmesinde ve sayılarını çoğaltmasında tesiri olduğu söylenebilir.22

Türklerin ordudaki sayılarının kısa zamanda çoğalması ve nüfuzlarının artması, onlara farklı muamele yapılması ordu içinde bulunan diğer unsurlar yanında umumî bir hoşnutsuzluğun meydana gelmesine sebep olmuştur. Türklerden meydana gelen süvari birlikleri Bağdat'ı adeta bir talimgâh sahası haline getirmişlerdi. Bundan dolayı Halîfe'ye oldukça sert ve acıklı müracaatlar yapılmaktaydı. Mu'tasım bu durumda halkın isyanından ve muhafız birlikleri ile aralarında kanlı çatışmalar başlamasından korkuyordu. Bu nedenle daha halîfeliğinin ikinci yılında muhafız birlikleri ile beraber hilâfet merkezini nakledebilecek bir yer aramaya başladı; 220/835 yılında Sâmarrâ'nın yeri tespit edilerek merkezin oraya nakline karar verildi.23

Sâmarrâ'nın kurulmasına sebep olan Türkler burada da hususî bir muameleye nail olmuşlar. Afşin, Hâkân, Vasîf ve Inâk gibi Türk kumandanlarına halîfe ayrı ayrı arazi tahsis edip maiyetleri ile beraber oralara yerleşmelerini sağlıyordu. Türklerin diğer unsurlarla karışmamalarına dikkat ediliyor, hatta kendi soydaşları dışında yabancılarla evlenmelerine müsaade edilmiyordu.24 Mu'tasım Devri'nde hilâfet ordusundaki Türklerin sayısı hakkında bu alandaki çalışmalarıyla tanınan merhum Prof. Dr. H. D. Yıldız, kaynakların verdiği muhtelif rakamlardan hareketle, kesin olmamakla birlikte, yirmi beş bin civarında olduğunu söylemektedir. 25

Hilâfet merkezinin Bağdat'tan Sâmarrâ'ya nakli Türklerin Abbâsî Devleti'nde nüfuzlarının ne derece etkili olduğunu açıkca göstermektedir. Böylece "Sâmarrâ Devri" (222-279/836-892) diğer bir ifadeyle Türklerin iktidar devresi başlamış oluyordu.

Türklerin Mu'tasım Devri'nden itibaren gittikçe artan bir nüfuza sahip olmaları, bilhassa Bâbek isyanında gösterdikleri başarı nüfuzlarını daha da artırmıştı. Askerî kadroların hemen tamamen Türklerin eline geçmesi, devletin diğer kadroları üzerinde bir baskı unsuru haline gelmeleri; Arap ve diğer grupların mevki ve nüfuzlarını kaybetmeye başlamaları, Türklere karşı büyük bir gayri memnunlar kitlesinin meydana gelmesine sebep olmuştur. Bu grubun elinde kolayca kullanabilecekleri halifenin yeğeni Abbas b. Me'mun gibi bir kozları da bulunmaktaydı. Nitekim Türklere karşı olan grup, Mu'tasım'ın halife olması sırasında Abbas'ı desteklemekle onun güvenini de kazanmışlardı.

Gelişmelerin aleyhlerinde olduğunu fark eden Arap ve İranlı kumandanlar, Arap kumandan Uceyf b. Anbese liderliğinde harekete geçtiler. Abbas b. Me'mun'un halifeliğini iddia ederek, Afşin ve diğer Türk kumandanlarının buna mani olduğunu ileri sürdüler. Türklere karşı cephe alan bu grup hedef olarak, öncelikle, onlara bu kadar geniş imkanlar veren Mu'tasım'ı seçtiler. Bundan sonra sıra Türk kumandanlara gelecekti. Yapılan plan gereğince Afşin, Aşnas ve diğer kumandanların birliklerine yerleştirilen kendi taraftarları zamanı geldiğinde halifeyi ve bu iki kumandanı öldüreceklerdi. Amorion (Ammuriye) seferi esnasında ve Amorion'un fethini müteakip gerçekleştirilmesi düşünülen bu suikast, isyancıların harekete geçme girişimlerine rağmen, her defasında gençliğini gazalarda geçirmiş olan Abbas'ın karşı çıkması ve daha uygun bir zamanı ileri sürerek ağırdan alması sebebiyle bu teşebbüs başarısızlıkla sonuçlanır. Ammuriye dönüşü tertipçilerin hareketlerinden şüphelenen Aşnas'ın girişimiyle yapılan tahkikat neticesi suikast teşebbüsü ortaya çıkarıldı. Mu'tasım, Abbas'ın itirafı üzerine elebaşıların idamla cezalandırılmalarını Türk Kumandanları Afşin, Inak ve Aşnas'a havale etti. 26 Bu olay Arap ve İranlı gruplara pahalıya mal olmuş, ordudaki temsilcilerini kaybetmeleri, bundan sonra bu tip hareketlere girişmeleri imkanını ortadan kaldırmıştır.27

Mu'tasım'ın güçlü ve otoriter şahsiyeti Türk komutanların nüfuzunu belirli bir noktada tutmuştur. Ordunun hilafet işlerine müdahelesine müsamaha etmemiştir. Devlet işlerini idarede, halifelik otoritesini tam anlamıyla kullanmıştır. Mu'tasım hilafetin ordu üzerindeki otoritesinin muhafazası konusunda çok hassas davranmıştı. Ordusunda aynı düzeyde yetenekli ve dirayetli çok sayıda kumandanı bulunmasına rağmen ülke topraklarını müdafaa için Bisans üzerine düzenlenen Ammuriye seferinde bizzat ordunun başında düşmanlarıyla savaşmıştır. Aynı şekilde Bâbek el-Hürremî, Zuttlar gibi isyancılar karşısında da hilafetin otoritesini korumuştur.

Mu'tasım'ın son yıllarında meydana gelen önemli olaylardan meşhur Afşin'in halifenin emriyle bertaraf edilmesi de bunu açıkça göstermektedir (Afşin hk. bkz. dn). İlk Abbasiler Dönemi'nin en meşhur kumandanlarından Afşin, Me'mun Dönemi'nde adını duyurmaya başlamış, askeri başarıları sebebiyle Mu'tasım yanında haklı olarak kazandığı itibar, devlet erkanı ve özellikle Arap ileri gelenleri arasında kendisine karşı kıskançlık ve kin doğurmuştur.

Me'mun'un son yıllarında çıkan Mısır isyanlarını bastırmakla görevlendirilmiş, devlete uzun yıllar meydan okuyan Bâbek isyanının bertaraf edilmesi, yine geleneksel düşman Bizans'a yönelik seferlere katılarak halifenin yanında büyük hizmetler ifa etmişti. Ancak rakiplerinin aleyhte propagandaları sonucu Mu'tasım'ın Afşin'e karşı tavrının değiştiği; daha sonra rakipleri tarafından düzenlenen komplo sonucu, Afşin halifeye karşı bir suikast girişiminde olduğu iddiasıyla Mu'tasım'ın emriyle tutuklandı. 840 yılında saraya davet edilerek hapse atıldı. Daha sonra yargılandığı mahkemede kendisine çeşitli suçlar isnad edilerek mahkum edildi. Uzun süren hapis hayatından sonra 336/841'da hapishanede öldü. Afşin'in bu şekilde ortadan kaldırılması Türk nüfuzunun kırılması yolunda bir başarı sayılmakla birlikte, yerine yine Türk kumandanlardan Aşnas'ın geçmiş olması Türk nüfuzunun etkinliğini göstermektedir.28

Emevîler Devri'nde olayların içinde Haccac b. Yusuf, Ziyad b. Ebih, Kuteybe b. Müslim, Musa b. Nusayr gibi meşhur Arap şahsiyetler, ilk Abbâsîler döneminde Ebu Müslim Horasani, Bermekîler, Beni Sehl, Abdullah b. Tahir gibi İranlı liderler vardı. Mütevekkil (232-847/247-861) ile başlayan Abbâsîlerin ikinci döneminde ise Aşnâs, Inâk, Boga el-Kebîr, Boga es-Sağîr, İbn Tûlûn gibi Türkler öne çıkmışlardır.

Vâsık Dönemi Türklerin Siyasî Faaliyetleri

Halîfe Vâsık da Türkleri çoğaltmakta babasının siyasetini takib etti. Vâsık devri Türklerin nüfuzlarını güçlendirdikleri ve sağlamlaştırdıkları bir dönem olmuş, Türk liderler önemli ve yüksek makamlara nâil olmuşlardır. Onun hilâfeti umumiyetle kabul edildiğine göre29 yükseliş devrinin son bulduğu ve kendisinden sonra duraklamanın başladığı iki dönem arasında bir intikal devresi olmuştur. İlkinde Türkler güçlenmekle birlikte halîfenin gücü, heybeti de devam etmekteydi. Halîfe Mütevekkil ile başlayan ikinci dönemde de Türk nüfuzu sürekli artmış ancak halîfenin gücü ve heybeti artık yok olmaya başlamıştır.30

Vâsık döneminde Türkler askerî alandaki tesirlerini idarî alanlara da kaydırmaya başlamışlardır. Vâsık Abbâsî tarihinde ilk kez Türk kumandanlardan Aşnas'a sultanlık unvanı vererek idareyi ona devretti. Aşnas'a mücevherlerle süslenmiş bir taç giydirdi. Kaynaklar Vâsık'ın bir sultanı kendisine vekil tayin eden ilk halîfe olduğunu kaydeder.31 Halîfe ile aralarında bir anlaşmazlık olmadığı için Türklerin de sükuneti bozmadıkları görülmektedir. Vâsık devlet işlerine müdaheleye imkan vermemiştir. Vâsık Dönemi Abbâsîlerin en sakin dönemi olarak kabul edilmektedir. Mu'tasım Devri'nde Türk nüfuzuna karşı girişilen çeşitli faaliyetlerden önemli bir sonuç alamayan Arab unsur bilhassa Abbas b. Me'mun olayında uğradıkları büyük kayıptan dolayı, bu dönemde fiilî bir harekete teşebbüs edememişlerse de dinî ve idarî alanlarda durumlarını korudular. 32

Mütevekkil Dönemi Türklerin Siyasî Faaliyetleri

Abbâsî Devleti tarihinde 3/9. asır İran unsurunun zayıflaması ve yerini Türklerin almasıyla temayüz etmektedir. İkinci Abbâsî Dönemi'ne kadar sürekli artmakta olan Türk nüfuzu bu dönemden itibaren artık kesin ve açık bir şekil almıştır.33

Bu dönemin ilk halîfesi olan Mütevekkil, Halîfe Vâsık'ın Zilhicce 232/Ağustos 847'de velîahd tayin etmeden vefatı üzerine Abbâsî tarihinde ilk defa devlet erkânı yeni halîfeyi seçmek için bir araya geldi. Kâdılkudât Ahmed b. Ebû Düâd, Vezir İbnu'z-Zeyyât, Türk ordu kumandanları Inâk ve Vasîf ile diğer devlet görevlilerinin katıldığı bu toplantıda Vâsık'ın oğlu Muhammed'in hilâfete getirilmesi kararlaştırılmıştı. Fakat küçük yaşta olması itirazlara yol açtı. Çeşitli isimler üzerinde duruldu. Vasîf 34 ve diğer Türk kumandanların tercih ve dayanışmaları sonucu Vâsık'ın kardeşi Cafer üzerinde ittifak edildi. 24 Zilhicce 232/12 Ağustos 847 tarihinde hilâfet tahtına oturdu. el-Mütevekkil alellâh unvanını aldı.35

İlk icraatlarına Vâsık dönemi devlet ricalini tasfiyeyle başlayan Mütevekkil, önce Vâsık zamanında halifeyi aleyhinde kışkırtan ve hilâfete onun oğlunu öneren Vezir İbnu'z-Zeyyât'ı Rebîülevvel 233/Kasım 847'de azletti ve tutuklattı.36 Ardından divan başkanlıkları gibi önemli işlerin başında bulunan bazı görevlileri azlederek yenilerini tayin etti.37 233 yılı sonlarında vezirliğe getirdiği el-Cercerâî'yi38 236/850'de yaşlılığı ve ihmalkârlığı gibi sebeplerle39 azletti. Yerine hilâfeti boyunca vezirliğini yapacak -Abbâsî tarihinde Türk asıllı ilk vezir- olan Ubeydullah b. Yahya b. Hakan'ı tayin etti.40 Mu'tasım'ın kendisiyle birlikte sarayda eğitimine imkan sağladığı, tanınmış edebiyatçılardan yakın dostu Feth b. Hâkân ise sağkolu ve başmüşaviri konumundaydı.41

İdarî düzenlemelerin ardından Halîfe Me'mûn'un başlattığı Mu'tasım ve Vâsık'ın devam ettirdiği siyasî, dinî ve fikrî politikalarda değişikliklere yöneldi. Otoritesini güçlendirmek için devlet dahilindeki nüfuzlu unsurlarla mücadeleye girişen Mütevekkil halkın sevdiği bir politika takip etti.42

Destekleriyle hilâfete geçmiş olmakla birlikte Mütevekkil, devlet bünyesinde ağır basan Türk nüfuzu ve baskısından rahatsızlık duymaktaydı. Türk komutanların devlet işlerini ve orduyu tek başlarına ellerine aldıklarını görmekte ve onların kendisi üzerindeki hâkimiyetlerini hissetmekteydi. Bunun önüne geçmek için hilâfeti boyunca büyük bir çaba sarf etmiş ve çeşitli teşebbüslerde bulunmuştur. Türkleri bertaraf etmek ve onlar üzerinde otoritesini sağlamak için birtakım tedbirler almakta ve planlar geliştirmekte olan43 Mütevekkil'in ilk hedefi Inâk oldu.

Inâk44 Et-Türkî

Inâk, halîfelerin en güvenilir adamlarından idi. Mu'tasım ve Vâsık cezalandırılması gereken kişileri ona havale eder, onun yanında idam edilir veya onun nezaretinde hapsedilirdi. Mütevekkil hilâfete geçtiğinde Inâk bu durumunu korumuş; ordu komutanlığı, posta idaresi başkanlığı, bazı bölgelerin valiliği, halîfenin hacipliği ve saray sorumluluğu gibi görevler onun uhdesinde bulunuyordu. Diğer bir ifadeyle halîfeden sonra en kudretli şahıs Inâk idi.45 Ancak o, bu konumunu uzun süre koruyamayacaktır. Çünkü bulunduğu konum itibariyle askerî, siyasî ve idarî pek çok yetkiyi elinde bulunduran Inâk, Türk nüfuzunun azaltılması gayretlerinin önünde önemli bir engel teşkil etmekteydi. Inâk'ın bu durumu halîfenin öncelikle onu bertaraf etmek isteyişini açıklamaktadır.

Halîfe Mütevekkil 234/849 yılında Inâk ve bazı diğer üst düzey devlet erkanı ile birlikte bir gezinti sırasında içkinin de tesiriyle orada bulunanların huzurunda Inâk'a ağır ifadelerle hakaret ederek ona karşı olan hislerini açığa vurur. Inâk'ın halîfenin bu davranışına tepkisi sert olmuş, ancak ertesi gün olup bitenler Mütevekkil'e anlatıldığında, Inâk'ı yanına çağırarak, ona, "sen benim babamsın, beni sen yetiştirdin, benim ve devletimin reisisin" diyerek gönlünü alması, bir nevi özür dilemesi üzerine aralarındaki nefret zahirî olarak ortadan kalkar.46 Her ne kadar Mütevekkil Inâk'ın gönlünü alır ve iltifat dolu sözler söylerse de gerçekte onu bir an önce ortadan kaldırmakta kararlıdır. Inâk merkezde kaldığı sürece ona bir şey yapılamayacağı ortadadır. Zira onun gücü merkezde kumandanı bulunduğu askerî birliklerden kaynaklanmaktadır. Bundan dolayı Mütevekkil onu merkezden uzaklaştırmanın yollarını aramaya başlar. İbn Tağrıberdî'nin ifadesine göre, Inâk'ın güvenini kazanmak için önceki görevlerine ilâveten Kûfe, Hicâz, Mekke ve Medine valiliklerini de ona verir.

Kaynaklar kimler olduklarını açıklığa kavuşturmamakla beraber bizzat halîfe tarafından görevlendirilen bazı şahısların teşviki ile Mütevekkil, Inâk'ın hacca gitmek için kendisinden izin istemesini ayarlar. Aradığı fırsatı bulan Halîfe Mütevekkil onun isteğini kabul ettiği gibi hac kafilesinin geçeceği yerlere haberler gönderek Inâk adına hutbelerde dua edilmesini, sultanlar gibi karşılanıp ağırlanmasını emreder. Ayrıca ona en kıymetli hilatler giydirir. Inâk 18 Zilkade 234/3 Haziran 849 tarihinde Mekke'ye gitmek üzere kalabalık maiyeti ile birlikte Sâmarrâ'dan ayrılır. Halîfe Mütevekkil Inâk'ın hareketinden hemen sonra aynı gün hâciplik görevini yine Türk komutanlardan Vasîf et-Türkî'ye verir.47 Mütevekkil'in bu davranışı Türk nüfuzunun ne kadar etkin olduğunu göstermektedir.

Inâk büyük bir debdebe ile hac farîzasını tamamlayarak Sâmarrâ'ya dönmek üzere yola çıktığında, Mütevekkil onun herhangi bir şeyden kuşkulanmasını önlemek için kendisini karşılamak üzere hilatler ve çeşitli hediyeler gönderir.48 Diğer taraftan Bağdat muhafızı İshak b. İbrahim'e haber göndererek Inâk'ın Sâmarrâ'ya gelmesine mâni olmasını ve onu Bağdat'a davet ederek orada katletmesini emreder. Fırat ve Enbâr yoluyla Sâmarrâ'ya dönmeyi düşünen Inâk, Bağdat'a yaklaştığında İshak'ın, kendisine bir mektup yazarak, halîfe Bağdat'a uğramanızı, burada halkın ileri gelenlerine hediyeler vermenizi emrediyor, diye bildirmesi üzerine Inâk maiyetindeki üç yüz kişi ile Bağdat'a uğramak üzere yolunu değiştirir. İshak onu büyük bir törenle karşılayarak konağına götürür. Adamlarından üç dört kişi hariç diğerleri içeri alınmayarak onu tesirsiz hale getirirler. Inâk, yanında bir kaç kişinin kaldığını görünce, şunları söyler: "Yapacaklarını yaptılar galiba, eğer bunu Bağdat'ın dışında başka bir yerde yapmaya kalkışsalardı asla beceremezlerdi". Inâk'la beraber iki oğlu ile kâtipleri de hapsolundular. Inâk burada demir prangalar altında uzun müddet susuz bırakılması neticesinde 5 Cemaziyelevvel 235/25 Kasım 849 tarihinde öldü. İshak b. İbrahim, Bağdat posta müdürü ve kadılara, Inâk'ın cesedini teşhir ederek; bununla kendisine herhangi bir işkence yapılmadığını göstermek istemiştir.49 Daha sonra Inâk'ın bütün mallarına el konularak,50 ona niyâbeten çeşitli bölgelerde vâlilik yapanlar da görevlerinden uzaklaştırıldı51

Kaynaklar Inâk'ın bertaraf edilmesinin sebeplerini yeteri kadar açık bir şekilde belirtmemekle birlikte, olayların gelişmesine bakıldığında onun ortadan kaldırılması, Mütevekil'in devlet üzerinde giderek artan Türk nüfuzuna karşı bir hareket olduğu anlaşılmaktadır. Bu doğrultuda, bazı tarihçiler Mütevekkil'in kendisinden sonra en nüfuzlu kişi olan Inâk'ı öldürtmesini müteakip, birkaç ay gibi kısa bir süre içerisinde velîahd tayin ederek devlet idaresini oğulları arasında taksim etmesini de buna bağlamaktadır. Mütevekkil'in velîahd tayiniyle devlet idaresinde Abbâsî nüfuz ve hâkimiyetini kuvvetlendirmeyi ve Türkleri ileride halîfe seçiminden de uzak tutmayı hedeflemiş olabileceğini ifade etmektedir.52

Halîfe Mütevekkil Inâk'ın bertaraf edilmesini müteakiben Tâhirîlerden Bağdat vâlisi İshak b. İbrahim'i Sâmarrâ'ya davet etmiş, İshak on binin üzerindeki maiyetiyle Sâmarrâ'ya gelmiştir. İbn Vâdirân53 bu bilgiyi kaydettikten sonra devamla, Halîfe Mütevekkil'in bununla merkezdeki Türk birliklerine karşı durumunu güçlendirmek ve Tâhirîlerin desteğinin yanında olduğunu göstermek istediğini ifade etmektedir. Horasan'da güçlü ve etkin bir durumda olan ve İshak b. İbrahim'in de mensubu olduğu Tâhirîler Hânedânı Me'mûn'dan itibaren Abbâsîlerin en kuvvetli desteği olmuşlardır. Horasan'da yarı müstakil bir durumda olmalarına rağmen bu hânedâna mensup şahıslar aynı zamanda Bağdat vâliliği gibi devletin önemli mevkilerini işgal ediyorlardı.54

Halîfe Mütevekkil'in bu hareketi istenilen neticeyi vermemekle birlikte bir başlangıç oldu. Zira bu dönemde Türklerin nüfuzu şahısların varlığı ile kaim değildi. Türk komutanlardan birinin bertaraf edilmesi bir diğerinin onun yerine geçmesini doğurmaktaydı.55 Halîfe Mütevekkil'in Inâk'tan sonra onun yerine Türk komutanlardan Vasîf et-Türkî'yi getirmesi, Türk nüfuz ve hâkimiyetinin ne kadar etkin olduğunu göstermektedir. Halîfe onlardan tamamen kurtulamamakta bilakis bir kısmına dayanarak diğerlerini ortadan kaldırmaya çalışmaktadır. Çünkü Türk askerler arasında da tam bir birlik olmayıp her grup kendi komutanı etrafında birleşmekteydi.56 Türk komutanları birbirine kırdırma siyasetini Mütevekkil'den sonraki halîfeler de sürdürmüşlerdir.57

Mütevekkil'in Şam'ı Başkent Edinme Teşebbüsü

Mütevekkil Inâk'ı bertaraf etmiş ancak Türkler üzerinde arzuladığı hakimiyeti kuramamıştı. Fakat bu Sâmarrâ'da mümkün görünmüyordu. Çünkü burada Türkler kuvvetli idiler. Bundan dolayı hilâfet merkezini Şam'a (Dımaşk) naklederek Türklerden uzaklaşmayı ve oradaki Arap unsurun da desteğiyle Türklere karşı durabileceğini düşünüyordu.58 Bilindiği gibi Şam, Emevîlerin merkezi oluşundan bu tarafa Arapların ve Arap asabiyetinin ağır bastığı bir merkez idi.59

Mütevekkil 243/858 yılında hilâfet merkezini Şam'a nakletmeyi ve burada ikâmeti kararlaştırdı.60 Bu maksatla saray ve binalar hazırlanmasını, yolların ıslahı ve buralarda konaklama tesisleri ile diğer gerekli hazırlıkların yapılmasını emretti. 20 Zilkade 243/8 Mart 858 tarihinde beraberinde veziri Ubeydullah b. Yahya ve başmüşaviri Feth b. Hâkân olduğu halde kalabalık maiyeti ile Şam'a gitmek üzere Sâmarrâ'dan ayrıldı. Safer 244/Mayıs 858'de Şam'a geldi. Önemli devlet müesseseleri de buraya nakledildi.61

Mütevekkil burada Emevî halîfelerinden Hişâm b. Abdülmelik ve oğlu Süleyman'ın saraylarını gezmiş62 ve Dâriya bölgesinde büyük bir saray yaptırmıştır.63

Mes'ûdî,64 Mütevekkil'in Dımaşk'a gidişini ve orada meydana gelen hadiseleri diğer kaynaklardan daha mufassal ve ayrıntılı kaydetmektedir. Halîfe Mütevekkil'in Türk komutanlara sırt çevirerek Şam'a gitmesi ve hükûmet kurumlarını buraya nakletmesiyle başlayan huzursuzluk ordudaki Türk birliklerini harekete geçirdi. Türk askerleri Mütevekkil'in Şam'ı tercih etmesinin ardındaki asıl maksadını ve bunun kendilerine karşı bir hareket olduğunu fark etmişlerdi. Bunun üzerine kendileri ve ailelerinin maişetlerini bahane ederek harekete geçtiler. Önce atıyye verilmesini istediler, sonra silâhlarını çıkartarak nümayişe başladılar. Halîfe, Veziri Ubeydullah b. Yahya'ya istediklerinin verilmesini emretti.65 Ancak askerler yapılan ısrarlara rağmen verilen hiçbir şeyi almıyor, Irak'a dönmek istediklerini ileri sürüyorlardı. Bu isteklerinin kabul görmediğini anlayan askerler Mütevekkil'i Şam'da öldürme teşebbüsünde bulunmuşlar; fakat, ordunun önde gelen komutanlarından Boga el-Kebîr'in aldığı tedbirler sayesinde bunu başaramamışlardır. Bunun üzerine Boga ile halîfenin arasını açarak onu halîfeden uzaklaştırmaya çalıştılar ve bunda başarılı da oldular.66

Mütevekkil ordunun bu yoğun baskı ve komploları sonucu onların isteklerine uymak mecburiyetinde kaldı. Şam'da iki ay ve bir kaç gün gibi kısa bir süre kaldıktan sonra aynı yıl Sâmarrâ'ya döndü.67 Şam'dan ayrılırken Boga el-Kebîr'i merkezden uzaklaştırmak maksadıyla Bizans'a yaz seferi68 için gönderdi.69 Şam bölgesinin idaresini Feth b. Hâkân'ın uhdesine verdi. O da Külbâtekîn et-Türkî'yi burada yerine vekil bıraktı.70

Kaynaklar Mütevekkil'in Dımaşk'ta ikameti kararlaştırması, oraya gidişi ve tekrar Sâmarrâ'ya dönüşüyle ilgili olarak şu bilgileri de vermektedir: Mütevekkil adeti olduğu üzere Sâmarrâ yakınlarındaki Muhammediye'ye gezintiye çıkmıştı. Beraberindekilerle her şehrin havasından, güzelliklerinden ve diğer şehirlere üstünlüğünden konuştular. Halîfenin tabiplerinden Tayfûrî adıyla bilinen İsrail b. Zekeriyya Şam'dan bahsederek, havasının mutedil ve sıcaklarının azlığını, soğuk sularını, bağ ve bahçelerini övdü ve Emîrulmüminîn'in orada ikametinin mizacına uygun olacağını, yaz mevsiminde Irak'ta karşılaştığı hastalıklardan kurtulacağını söyledi. Bunun üzerine Mütevekkil Şam'da ikâmeti kararlaştırdı ve gerekli hazırlıkların yapılmasını emretti. Sâmarrâ'ya dönüş hakkında da, yine bazı kaynaklar, Mütevekkil'in Şam'ı beğenmediği, havasının soğuk ve rutubetli, suyunun ise bir hayli ağır olduğu, rüzgarların gece yarılarına kadar estiği, fiyatların yüksek olduğu ve yağan karların insanların gelip geçmesine mâni olduğu gibi hususları da zikretmektedirler.71 Fakat bu sebepler pek makul görülmemektedir. Bu hususların, bazı tarihçilerin de işaret ettiği72 gibi, halîfenin asıl gayesini gizlemek için ortaya atılan bahaneler olduğu anlaşılmaktadır. Zira Mütevekkil'in bir asra yakın bir süre Emevîlerin başkenti olan Şam'ı bilmemesi ve bu hususları gözönünde bulundurmaması düşünülemez. Nitekim Mütevekkil Şam dönüşünü müteakip 245/859 yılında Sâmarrâ yakınlarında el-Mâhûze denilen yerde kendi adına nispetle Mütevekkiliyye adını verdiği şehrin inşasını emretmiş73 ve kısa bir sürede kurulmasıyla 246/860 yılı başlarında buraya taşınarak devletin bütün kurumlarını da yeni şehre naklettirmiştir.74 Mütevekkil'in Şam dönüşünü müteakip Sâmarrâ'da oturmayarak yeni inşa ettirdiği Mütevekkiliyye'ye taşınması da onun Şam'a gidiş ve dönüşünün Türk nüfuzunu azaltma çabasının bir sonucu olduğunu göstermektedir.

Kaynakların verdiği bilgiler ve olayların seyri göz önüne alındığında Mütevekkil'in Sâmarrâ'yı terk edişi ve tekrar oraya dönüşünün tamamen Türklerle ilişkilerinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Günümüz tarihçileri75 de aynı değerlendirmeyi yaparak Mütevekkil'in devlet ve ordu üzerindeki Türk nüfuzunu azaltmak gayesiyle merkezî hükûmeti Şam'a nakletme teşebbüsünde bulunduğunu ve yine onların baskısıyla Sâmarrâ'ya dönmek zorunda kaldığını ifade etmektedirler.

Mütevekkil'in yeni başkent olarak Şam'ı seçmiş olması son derece mânâlı ve yerinde bir hareketti. Emevîlerin merkezi olan bu şehir aynı zamanda Arapların ağırlıklı olarak bulunduğu bir bölge olup,76 kabîle asabiyeti burada hâlâ canlı idi.77 Mütevekkil, Emevîlerin takip ettiği Arapçılık siyasetinin özlemini duyan Şam halkının kendisini destekleyeceğini düşünmüştü. Ancak Abbâsîlerin iktidara gelişi ile devlet içindeki mevkiini kaybeden, siyasî ve iktisadî bakımdan da birçok kayıplara uğramış olan78 Şam halkının Abbâsîlerle ilişkileri iyi değildi. Hattâ Abbâsîlere düşmanlık duymaktaydılar. Bundan dolayı Mütevekkil'e destek vermediler.79

Yeni Askerî Birlikler Oluşturulması

Sâmarrâ'ya Türklerin güvenini büyük ölçüde kaybetmiş olarak dönen Mütevekkil Türk nüfuzunu azaltma faaliyetlerini devam ettirdi. Mes'ûdî'nin80 verdiği şu bilgiler bu hususa açıklık kazandırmaktadır: "Mütevekkil Türkleri muhafız birliklerinden uzaklaştırmayı ve hatta onların yerine ordu saflarına başka unsurlardan asker alarak yeni birlikler kurmayı kararlaştırdı. Bu amaçla veziri ve en güvenilir adamlarından olan Ubeydullah b. Yahya b. Hâkân'ın nezâretinde, oğlu Mu'tezz'in komutasında Arap ve diğer unsurlardan oluşan on iki bin kişilik bir birlik kurdu." Taberî ve İbnu'l-Esîr'in zikrettiği ve 247/861 yılında Mütevekkil'in öldürülmesini müteakip sabahın erken saatlerinde Muntasır'ın halîfe olmasını istemeyen Arap, Acem, Ermeni ve diğer unsurlardan oluşan on bin veya daha fazla sayıdaki birliklerin Mütevekkil'in veziri Ubeydullah b. Yahya'nın etrafında toplanarak, ona: "Bizi ancak böyle bir gün için yetiştirdin; emret isteğini yerine getirelim. Bize izin ver, Muntasır ve etrafındakileri topyekûn öldürelim" diyen birliklere dair verdiği bilgiler Mes'ûdî'yi teyid etmektedir. Aynı kaynaklar bu birliklerin adedinin yirmi bin, on üç bin, on bin ve beş ile on bin arasında olduğuna dair farklı rakamlar vermektedir.81

Mütevekkil'in yeni askerî birlikler meydana getirmeye ne zaman başladığı kaynaklarda belirtilmemektedir. Fakat, Mütevekkil'in Şam'a gitmesinden önce ve daha sonra orada meydana gelen olaylarda da adı geçen birliklere dair bir işâret görülmediği gözönüne alındığında, onun bu faaliyetlere halîfeliğinin son yıllarında, muhtemelen Şam dönüşü 244/858 yılından sonra başladığı söylenebilir.

Mes'ûdî'nin çok kısa olarak verdiği bu bilgiler, diğer kaynaklarda açık bir şekilde zikredilmemekle beraber, Mütevekkil'in umumî siyasetini aksettirdiği açıktır. Günümüz Arap tarihçilerinden bazıları, Mütevekkil'in bu girişimini, ordu ve ordu komutasında tekrar Arapları hâkim kılma arzusu olarak değerlendirmekte82 ve onun bu hareketiyle Türklerle olan mücadelesinde kendisine destek çıkabilecek bir Arap cephesi açmış olduğunu, seleflerinin aksine Araplara meylettiğini ifade etmektedirler.83

Kanaatimizce yeni askerî birlikler oluşturulması, Mütevekkil'in Türk nüfuzunu azaltma çabaları arasında başvurduğu çok hatalı bir teşebbüs idi. Zira bu teşebbüs, devletin bütünlüğünü tehdit edebilecek bir oluşumun başlangıcı demekti. Çünkü devlet bünyesinde birbirine rakip güçlerin idaresinde, farklı unsurlardan oluşan iki ayrı ordu kurulmuş oluyordu.

Hodgson84 da bu hususa işaret ederek şunları söyler: "Bu dönemde Türk kıtaları kendileri nasıl halîfeye dayanıyorlarsa, halîfenin de kendilerine dayandığının farkında idiler. Halîfeler kıtalara çeşitli etnik unsurları sokarak böylesi bir sonucu engellemeye çalıştılar. Bu unsurlar arasındaki çekişme hepsini kontrol altında tutabilme imkanı sağlayacaktı. Mütevekkil ve ağırlıklı olarak ondan sonra oğulları zamanında Türk kıtaları batı bölgelerinden getirilmiş olan zenci ve diğer askerî birliklerle karşı karşıya getirildi. Halîfelerin "böl-yönet" gayretleri kısa vadede amaçlarına hizmet ettiyse de bütün ciddî kırizlerde kıtalar arasında komutanları daha az sorumluca davranma eğilimine sevk eden, daha kontrol edilemez ve daha yıkıcı hizip kavgalarını doğurmuştur". Bu tür çatışmalar Mütevekkil'den sonra oğulları zamanında bilhassa Mu'tezz (252-255/866-869) devrinde meydana gelmiştir.85

Diğer taraftan Mütevekkil, diğer Türk komutanların desîseleri neticesinde, Devri'nde birçok ayaklanmayı bastırarak halîfeye bağlılığını gösteren Boga el-Kebîr'e bile güvenmemeye başladı.86 Boga aynı zamanda Mütevekkil'in halasının kocası oluyordu, bu yönüyle de halîfe ailesine ve saraya yakınlığı vardı.87 Ancak Şam'daki olaylardan sonra büyük bir endişeye kapılan Mütevekkil işin gerçek yüzünü öğrenmeksizin oradan ayrılacağı sırada 244/858 yılında Boga el-Kebir'i yanından uzaklaştırmak maksadıyla Bizans'a sefer yapmak üzere göndermiş ve böylece nüfuz sahibi ve sadık bir kumandanın himayesinden mahrum olmuştur.88

Mütevekkil'in Öldürülmesi

Bu olaylardan sonra Dımaşk dönüşü, Mütevekkil ile Türkler arasındaki ihtilaf daha da büyüdü. Bu sefer sahnede Türklerin yanında babasına karşı oğlu ve ilk sıradaki velîahdi Muntasır da görülmektedir. Mütevekkil 235/850 yılında üç oğlunu sırayla velîahd tayin etmiş ve ilk sırayı oğlu Muntasır'a vermişti. Muntasır'la babası Mütevekkil'in ilişkilerinin bozulması, başlangıçta aralarındaki görüş ayrılığından kaynaklanıyordu. Hz. Ali Evlâdı'na büyük bir sevgi besleyen89 Muntasır, babasının Hz. Ali Evlâdı'na karşı sert tavrını hiçbir zaman benimsememişti.90 Muntasır'ın babasıyla aralarının açılması işte bu noktada başladı.91 Diğer taraftan Mütevekkil'in, ikinci sırada velîahd tayin ettiği oğlu Mu'tezz'in annesi Kabîha'ya olan aşırı derecedeki sevgisi ve tutkunluğundan92 dolayı Mu'tezz'e iltifat etmeye başlaması93 ve daha önce de belirttiğimiz gibi Mütevekkil'in Türklere karşı veziri Ubeydullah'ın nezâretinde Arap ve diğer unsurlardan oluşan on iki bin kişilik bir birlik kurarak başkanlığına Mu'tezz'i getirmesi gibi davranışları bu durumu açıklığa kavuşturmaktadır.94 Bütün bunlar Muntasır'ın dikkatini çekmekte ve babasına karşı nefretinin büyümesine sebep olmaktaydı.

Bu noktada Mütevekkil üzerinde hilâfeti boyunca etki sahibi olan iki önemli Türk şahsiyete işaret etmek istiyoruz. Birincisi halîfenin en yakın adamı ve başmüşaviri Feth b. Hâkân, diğeri ise Veziri Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkân'dır. Bu ikisinin Mütevekkil'in Türklere karşı olan tavrında daima halîfenin yanında yer almaları, bu iki zatın asker olmamaları ve bilhassa Feth'in halîfeye yakınlığı ile izah edilebilir.95 Vezir ve Feth Muntasır'a karşı cephe alarak Mu'tezz'in yanında yer almışlar ve Halîfe'yi Muntasır aleyhinde kışkırtmışlardır.96

Bu durumda Muntasır da muhaliflerine karşı kendi durumunu korumak için ordudaki Türklerle işbirliği yapma yolunu seçti. Boga es-Sağîr ve Otamış gibi Türk kumandanlar da Muntasır'ın bu hareketini kendi menfaatlerine uygun buldular ve onu desteklemeye karar verdiler. Muntasır babasının ordudan uzaklaştırdığı Türkleri kendisine çekmeye çalışıyor ve bunda başarılı da oluyordu. Türk kumandanlar da askerlerin Muntasır'ın yanında yeralmaları için çalışıyorlardı.97

Diğer taraftan Mütevekkil, Şevval 247/Aralık 861 tarihinde hilâfete geçmesinde önemli rol oynayan hâcib Vasîf et-Türkî'nin Isfahan ve Cebel bölgelerinde sahip olduğu bütün emlâkine el konulması ve buraların Feth b. Hakan'a ikta edilmesi için talimat vermişti. Mütevekkil'in bu şekilde kendisine karşı tavır alması Vasîf'i kızdırdı.98 Bu olay Mütevekkil ile Türkler arasında cereyan eden mücadelede bardağı taşıran son damla olmuştur. Boga el-Kebîr'in bir nevi sürgün edilmesinden99 sonra, Vasîf'e yapılan bu muamele diğer Türklerin de halîfeyle aralarında mevcut olan ihtilafı artırmıştır. Diğer taraftan Mütevekkil'in velîahd tayininde ilk sırayı verdiği büyük oğlu Muntasır'ın yerini, ikinci sıradaki oğlu Mu'tezz'e vermek istemesi ve daha sonra onu velîahdlikten azletmesi,100 Muntasır'ı Türklere yakınlaştırarak onlarla işbirliği yapmasına yol açmıştır.101

Böylece başkent Sâmarrâ'da birbirine düşman iki grup oluşmuştu. Birincisi, Muntasır ve beraberinde bulunan Vasîf, Boga es-Sağîr, Otamış ve diğer Türk komutanları. İkincisi ise Feth b. Hâkân ve Vezir Ubeydullah'ın başını çektiği Halîfe'nin çevresi idi.

Böylece her iki taraf da birbirinden kesinlikle kurtulmayı düşünmeye başladı ve karşılıklı suikast planları yapılır oldu. Nitekim Taberî ve İbnü'l-Esîr'in bildirdiklerine göre, bu olayların akabinde Halîfe Mütevekkil ve Feth'in ertesi gün (Mütevekkil'in öldürülmesinden sonraki gün) Muntasır, Vasîf, Boga es-Sağir ve diğer Türk kumandanlarından önde gelenlerini öldürerek ortadan kaldırmak hususunda neler yapılması gerektiğini kararlaştırmışlarken,102 diğer taraftan Muntasır'ın da Vasîf ve diğer Türk kumandanlarla Halîfe'yi öldürmek üzere anlaştıklarını Mes'ûdî, İbnu'l-Cevzî ve İbnu'l-Esîr kaydetmektedirler. 103

Kaynaklar olayların yoğunlaştığı bugünlerde, Mütevekkil'in oğlu Muntasır'ı sürekli alaya alarak aşağıladığını ve ona her türlü zillet ve aşağılığı reva gördüğünü bildirmektedir.104 Sonuçta Halife, kaynakların ittifakla bildirdiğine göre oğlu Muntasır'ı velîahdlıktan azletti.105

Buraya kadar anlattıklarımızı, konunun daha iyi anlaşılması bakımından şu şekilde özetleyebiliriz: Halîfe Mütevekkil'in Türklere yönelik politikası ve buna bağlı olarak Hâcib Vasîf'in mallarının müsâdere edilmesi, Mütevekkil ile Türkler arasında cereyan eden mücadelede bardağı taşıran son damla olmuştur. Bunun yanında Muntasır'ın aralarındaki görüş ayrılığından dolayı, babasına karşı cephe alması ve özellikle saray ileri gelenlerinden Vezir Ubeydullah ve Feth'in Mu'tezz'in yanında yer alarak Halîfe'yi sürekli bir şekilde Muntasır aleyhinde kışkırtmaları, diğer taraftan karısı Kabîha'nın Mütevekkil üzerindeki etkisi, onun Mu'tezz'e meyletmesine ve sonuçta Muntasır'ı velîahdlikten azletmesine yol açmıştır. Bu gelişmeler, Muntasır ve beraberindeki Türkleri, muhaliflerinden önce hareket etmeye sevk etmiştir.

Mütevekkil'in öldürülmesine dair planı, Muntasır ve Boga es-Sağîr müşterek hazırladılar.106 O gece sarayı koruma nöbeti Musa b. Boga el-Kebîr'de idi.107 Musa da bu görevi suikastın planlayıcılarından Boga es-Sağîr'e vermişti.108 Aynı günün akşamı komplodan habersiz olan Halife Mütevekkil, nedimleri ve diğer yakınlarıyla gecenin ilerleyen saatlerine kadar içki ve eğlenceye devam etti. Daha önce de belirttiğimiz gibi, oğlu Muntasır'ı azletmesi de bu geceye doğru olmuştu. Muntasır öfkeyle meclisten ayrıldı ve kapıcılardan sorumlu olan Zürâfe'ya ait odaya geçti.109

Muntasır'ın yanlarından ayrılmasından sonra Mütevekkil, Feth ve beraberindekilerle yemek yemeye başladı. İlerleyen saatlerde Boga içeri girerek halifenin yanında bulunanları çıkardı.110 Mütevekkil'in yanında Feth b. Hâkân, nedimlerinden şarkıcı As' as ve özel hizmetçileri Şefî, Ferec es-Sağîr, Mu'nis ve Ebû İsa el-Mârid, oğlu Ebû Ahmed111 ve meşhur şâir Buhturî'den başka kimse kalmamıştı. 112

Boga sarayın bütün kapılarını kapatarak yalnızca suikastçilerin girmeleri için nehire açılan saray kapısını açık bıraktırdı. Suikasti üstlenenler buradan saraya girdiler. Sabaha yakın aralarında Boga as-Sagîr, Bağlûn et-Türkî, Bâğır, Musa b. Boga, Hârûn b. Suvârtekîn'in de bulunduğu bir grup halifenin bulunduğu salona girdiler. Bu esnada tehlikeyi gören Feth, "yazıklar olsun size, Emîrulmüminîn" diye bağırarak halifeyi korumak amacıyla üzerine kapandıysa da, katiller Feth ile beraber Mütevekkil'i kılıç darbeleriyle katlettiler.113

Mütevekkil'in katli İslam tarihinde özel koruma birlikleri tarafından velîahd olan oğlunun da iştirakiyle bir halîfeye karşı işlenen ilk cinayettir.114 Cinayete iştirak edenler, bilinmelerine rağmen herhangi bir cezaya maruz kalmadılar. Bu durum Türklerin Abbâsî Devleti'nde tamamen iktidarı ele geçirdiklerini göstermektedir. Mütevekkil'in katli ile halîfelerin siyasî nüfuzları yanında manevî nüfuzları da zayıflamış oluyordu.115

Mütevekkil'den sonra halîfeler hassa birlikleri ve muhafız alaylarının kumandanları üzerindeki bütün otoritelerini kaybetmişlerdir.116 Halîfe Me'mûn'la başlayan Türk nüfuzu Mu'tasım ve Vâsık zamanında güçlenmiş, Mütevekkil döneminde ise onun kendilerine karşı tavrı ve Dönemi'ndeki gelişmeler sonucu Türkler, devlet bünyesinde tamamen söz sahibi olmuşlardır. Bu şekilde büyüyen Türk nüfuz ve iktidarı bazı fasılalarla asırlarca devam edecektir.

Muntasır Devri Türklerin Siyasî Faaliyetleri

Mütevekkil'in öldürülmesini müteakip, sabahın ilerleyen saatlerinde kumandanlar, kâtipler, devletin diğer ileri gelenleri, ordu birlikleri ve diğerleri Ca'ferî sarayında toplandılar. Onlara Muntasır'ın, Feth b. Hâkân'ın Mütevekkil'i öldürdüğü, kâtilin de derhal cezalandırıldığına dair bildirisi okundu. Sonra insanlar sırayla Muntasır'a bîat ettiler. Vezir Ubeydullah ise istemeyerek de olsa bîat etmek zorunda kaldı ve Muntasır'ın halîfeliğini tanıdı.117

Muntasır'ın Türk komutanlarca halife ilan edilmesi karışıklıklara yol açtı. Türklere karşı oluşturulan birliklere halktan bazılarının da katılımıyla karışıklık büyüdü. Meydana gelen çatışmalarda ölenler oldu. Ancak kumandanların zamanında müdahaleleriyle büyümeden bastırıldı.118

Muntasır Türk kumandanlarla işbirliği yapmış ve onların yardımı ile halife olmuşsa da onlara güvenemiyordu. Zira onların yanında bir gücü yoktu. Ordu içinde kendisini destekleyecek bir kuvvet bulamadığı için Türklere karşı herhangi bir harekete girişemiyordu.

Muntasır Halife olduğunda muhaliflerinden Vezir Ubeydullahı azlederek yerine Ahmed b. Hasib'i tayin etti. Yeni vezir, Muntasır'ı Türklere karşı harekete geçmeye zorluyordu. Inâk'ın katledilmesinden sonra onun yerine geçen Vasîf'in durumu veziri rahatsız etmekteydi. Vasîf'i merkezden uzaklaştırmak için gayret ediyor ve halifeyi bu yönde etkilemeye çalışıyordu. Nihayet Muntasır, Vasîf'i Bizans'a karşı hazırlanan seferde görevlendirdi.119

Vasîf'in merkezden uzaklaştırılması Türklerin halife üzerindeki baskısını azaltmadı. Aksine Türkler halife Muntasır'ı kardeşleri Mu'tezz ve Müeyyed'i velîahdlıktan azletmesi için zorladılar. Zira Muntasır'dan sonra, kendilerine karşı olan ve maiyetinde Türklerin dışındaki unsurlardan oluşan askeri birlikler bulunan Mu'tezz'in halife olması ihtimal dahilinde idi. Yapılan baskı ve zorlamalar neticesinde Mu'tezz ve Müeyyed velîahdlikten çekildiler.120

Muntasır babasının öldürülmesinden önce Türklere yakınlık duyması ve onlarla işbirliği yapmasına karşın Türk nüfuzunun ağır basması karşısında onlara düşman oldu. Türklerden korkuyor onları dağıtmak ve hakimiyeti altına almak istiyordu. Türk komutanlar için halifenin katilleri diyordu. Hatta bir defasında şöyle demişti: "Şayet Türkleri bertaraf edemez, birliklerini dağıtamaz ve babamın öcünü alamazsam, Allah beni kahretsin".121 Muntasır'ın bu düşüncelerini anlayan Türk komutanlar daha önce davranarak kan aldırması esnasında anlaşmış oldukları tabib İbn Tayfur'a onu zehirlettiler. Kaynaklarda Muntasır'ın verem veya nefes darlığından öldüğü de belirtilmekte ise de, olayların seyri göz önüne alındığında öldürüldüğü kuvvetle muhtemeldir.122

Muntasır'dan sonra da yarım asırdan fazla süren Sâmarrâ Devri boyunca halifelerle Türk birlikleri arasındaki siyasî iktidar mücadeleleri devam etti. Halife Mu'temid'in son yıllarında 276/889-890'da hilafet merkezinin, Türkler için kurulmuş olan Sâmarra'dan Bağdat'a nakledilmesi, siyasî sahada Türk hakimiyetinin artık gücünü kaybettiğini göstermektedir.

Bilindiği gibi Me'mun ve Mu'tasım Dönemlerinde, sistemli bir şekilde Türk ülkelerinden asker getirtilerek hilafet ordusuna alınmış ve zamanla Türklerin mevcudu önemli bir sayıya ulaşmıştı. Ancak, Mütevekkil'in Türklere karşı takip ettiği politika sonucu sayıları azalmaya başlamıştı. Bilhassa Mütevekkil'den sonraki dönemlerde meydana gelen iç çatışmalarda uğranılan kayıplara, çeşitli isyanların bastırılması ve Bizans'la yapılan savaşlardaki kayıplar da ilave edilecek olursa zamanın Türkler aleyhine işlediği kendiliğinden ortaya çıkmış olur.

Türk komutanlar ile halifeler arasındaki mücadelelerde her iki taraf da büyük kayıplara uğramıştır. Bir taraftan halifeler taht ve canlarını kaybederken, diğer taraftan Türk kumandanları da ortadan kaldırılıyordu. Aşnas ve Boga el-Kebir müstesna, Abbasiler Dönemi'nde önemli roller oynamış diğer pek çok Türk kumandanın çeşitli sebeplerle katledilmeleri dikkate alınınca, bu çatışmaların halifelere olduğu gibi Türklere de pahalıya mal olduğu açıktır. Halifeler ile Türk komutanlar arasında devam eden mücadelelerde, başlangıçta tarafsız kalan halk, yani Arap unsur yavaş yavaş Türklere cephe almaya başladı. Diğer taraftan Mütevekkil'in başlatmış olduğu, Türklere karşı yeni askerî birlikler kurma siyaseti sonraki halifeler tarafından da benimsenmiş, bu suretle ordu birlikleri arasında bir denge kurulmuştur.

Sâmarrâ Dönemi'nde Türkler yalnız askerî sahalarda değil siyasî ve idarî alanlarda da söz sahibi olmuşlardır. Fakat bu sefer halîfeler, kendilerinin dayanabilecekleri bir kuvvet olarak teşkil ettikleri Türk birlikleriyle mücadeleye giriştiler. Bu mücadelelerde halifelerin Türk nüfuzundan kurtulmak için çalışmaları yanında birçok bakımdan tesir icra etmekte olan Arap unsurun da teşvik ve tahrikleri görülmektedir. Halifeler ile Türk kumandanları arasındaki siyasî iktidar mücadeleleri çoğunlukla şiddetli bir şekilde devam etmiş, bir taraftan halifeler diğer taraftan Türk kumandanları hayatlarını kaybetmişledir. Sâmarrâ Devri boyunca devam eden bu mücadeleler sonunda halifeler siyasî ve askerî kuvvetlerini, Türk birlikleri de sayıca üstünlüklerini ve buna bağlı olarak kuvvet ve nüfuzlarını kaybetmeye başlamışlardır.

Samarra Devri'nin sonuna doğru halifelerin siyasi nüfuzlarının zayıflaması üzerine eyaletlerde büyük isyanlar patlak verdi. Basra civarında Zencîlerin isyanı, doğuda Saffarilerin ortaya çıkışı, İmparatorluğun başına büyük gaileler açmıştır. Mu'temid zamanında bu iki büyük isyanın bastırılması için iki cephede savaşmak zorunda kalan hilafet ordusu, bu arada ordunun çekirdeğini oluşturan Türk birlikleri ağır kayıplara uğramışlardır. Bunun yanında askerî birliklerin çeşitli cephelerde bulunması, Türklerin merkezdeki nüfuzlarını önemli ölçüde zayıflatmıştır.123

Sâmarrâ Dönemi'nden sonra halifeler ordu birlikleri üzerinde hâkimiyet sağlamışlarsa da bu durum uzun sürmemiştir. 324/936 yılında Emîrü'l-ümerâ unvanını alan Türk komutanların nüfuzlarına boyun eğmişlerdir. Kısa zaman sonra da 334-335/945 yılında Bağdat'a hakim olan Büveyhîlerin tahakkümü altına girmişlerdir. Daha sonra Büyük Selçuklu Hükümdarı Tuğrul Bey 447/1055 yılında Bağdat'a girerek Büveyhî hâkimiyetine son vermiştir.



1 Çoğunluğunu Arap ve Fars unsurların oluşturduğu Abbâsî hareketinde Türklerin de yer aldığı bilinmektedir. 129/747 yılında Ebû Müslim Horasânî'nin faaliyetleri esnasında, onun güvenilir adamlarından birisi de Tarhân el-Cemmâl'dir (Taberî, Târîhü'l-ümem ve'l-mülûk, thk. Muhammed Ebu'l-Fadl İbrahim, I-XI, Beyrut ts. , VII, 354; İbnu'l-Esîr, el-Kâmil fi't-târîh, I-XII, Beyrut 1979, V, 356). Tarhân, isminden de anlaşılacağı gibi Türk olmalıdır (Tarhan Türklerde hâkânın veziri veya vekili anlamına gelen bir unvandır. Bkz. Kaşgarlı Mahmut, Dîvânü Lüğâti't-Türk Dizini "Endeks", nşr. Besim Atalay, I-IV, Ankara 1991, IV. 577). Abbâsî ihtilalinde mühim rol oynayan Türklerden birisi de 98/716 yılında Irak Vâlisi Yezîd b. Mühelleb ile anlaşma yoluna giderek onun hizmetine girmiş olan Sûl'un oğlu Muhammed'dir. Abbâsî nakîblerinden olan Muhammed (Yâkût el-Hamevî, İrşâdü'l-erîb ilâ ma'rifeti'l-edîb Mu'cemü'l'üdebâ), I-XX, Beyrut ts. , I, 166; Ahmet Savran, Abbâsîler Devri Edebiyatında Sûlîler ve Ebû Bekr es-Sûlî, (Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Erzurum 1981, 45 vd. , 250). Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara 1985, 8). Büyük Zâb muharebesinde Abdullah b. Ali'nin karargâh kuvvetlerinin kumandanı olarak vazife görmüştür (Taberî, VII, 433; İbnu'l-Esîr, V, 419).
2 H. D. Yıldız, İslâmiyet ve Türkler, İstanbul 1980, 33-37.
3 Câhiz, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, trc. Ramazan Şeşen, İstanbul 29; Taberî, VIII, 402; Kasım İlgün, Halîfe Mansûr ve Dönemi, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Ünv. Türkiyat Arş. Enst. , İstanbul 1994, 115; H. D. Yıldız, "İslâmiyet ve Türkler", Diyanet Dergisi, Hicret özel sayısı 1981 yıllığı, 228. Bu konulardardaki çalışmalarıyla tanınan Ramazan Şeşen, şu açıklamayı yapmaktadır. Türkler daha önce de halîfelerin ve diğer komutanların muhafız birliklerinde hizmet etmişlerdir. Fakat aralarında devlet idaresinde söz sahibi kişiler olmaması dolayısıyla eski müellifler Türklerin İslâm alemine esaslı bir şekilde nüfuz etmelerinin başlangıcı olarak Halîfe Mansur Devri'ni kabul ederler. Bkz. Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacıları, 8. Züheyr b. et-Türkî (Taberî, VII, 493-494; İbnu'l-Esîr, V, 477-478) Mübârek et-Türkî (Ya'kûbî, Buldân, Tahran 1964, 25-26; Taberî, VII, 195-196; İbnu'l-Esîr, VI, 91-92) ve Hammâd et-Türkî'nin (Taberî, VII, 617-620) Halîfe Mansur'un komutanlarından ve yakın adamlarından olduğu bilinmektedir.
4 Halîfe b. Hayyât, Tarih, thk. E. Ziya el-Ömerî, I-II, Necef 1967, II, 475.
5 Câhiz, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, trc. R. Şeşen, İstanbul 1982,
6 Ya'kûbî, Buldân, 29; Makdisî, Mutahhar b. Tahir, el-Bed' ve't-târîh, nşr. Clement Huart, I-VI, Paris 1907, VI, 112.
7 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 67 vd.
8 Bkz. Taberî, VII, 479-494; İbnu'l-Esîr, 468-481.
9 Bkz. Taberî, VIII, 287-294; İbnu'l-Esîr, VI, 175-180.
10 Hasan-Ahmed, (Hasan A. M-Ahmed İ. Ş), el-Alemü'l-İslâmî fi'l-asri'l-Abbâsî, Kahire ts. , 37.
11 H. D. Yıldız, İslâmiyet, XII.

12 R. Dozy, Tarihi İslâmiyye, çev. Abdullah Cevdet, I-II, Mısır, 1908, I, 323; A. A. Vasiliev, el-Arab ve'r-Rûm, Arapça trc. M. el-Hâdî, Beyrut ts. , 11.
13 Hasan-Ahmed, 37.
14 W. Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. H. D. Yıldız, Ankara 1990, 228-229.
15 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 69.
16 Kitâbu Sûreti'-arz, Leiden 1967, 468.
17 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 76.
18 Barthold, Türkistan, 229.
19 Mürûcu'zeheb ve meâdinu'l-cevher, thk. M. Abdulhamid, I-IV, Mısır 1964-65, IV, 53.
20 M. G. S. , Hodgson, İslam'ın Serüveni, trc. Heyet, I-III, İstanbul 1993, I, 466.
21 Hitti, Hamsete Âlâf Sene Min Târîhi'ş-Şarkı'l-Ednâ, I-II, Beyrut 1982, II, 348.
22 Hasan-Ahmed, 319-320; H. D. Yıldız, Mu'tasım Devrinde Abbâsî İmparatorluğu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Ü. Sosyal Bilimler Enst. , İstanbul 1965, 20-26; aynı müellif, İslâmiyet, 70-76.
23 Ya'kûbî, Buldân, 29; H. D. Yıldız, Mu'tasım, 29.
24 Ya'kûbî, Buldân, 30-32; İbn Ruste, II, 258-259; R. Şeşen, İslâm Coğrafyacıları, 185.

25 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 79-80.
26 Taberî, IX, 71-79; İbnu'l-Esîr, VI, 486-488 vd.
27 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 89-91.
28 Kaynak ve araştırmaların geniş olarak yer verdiği Afşin ve onun Mu'tasım'la ilişkisi, mahkemesi hakkında bkz. H. D. Yıldız, İslâmiyet, 91-103.
29 Şevkî Dayf, el-Asru'l-Abbâsiyyi'l-evvel, Kahire ts. , 565; A. Çelebi, "Abbâsîler Tarihi", Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, (Redaktör: H. D. Yılıdız) I-XIV, İstanbul 1986-1990, III, 46­47, 231; Hasan-Ahmed, 79, 138, 328; P. K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, trc. Salih Tuğ, I-II, İstanbul 1987, I, 458; Muhammed b. Afîf el-Bâcûrî Hudarî, Muhâdarâtu Târîhi'l-ümemi'l-İslâmiyye: Ed-Devletü'l-Abbâsiyye, Beyrut ts. , 484-486; Cemâlüddîn eş-Şeyyâl, Târîhu'd-Devleti'l-Abbâsiyye, İskenderiye 1967, 38, 60; C. Zeydan, Târîhu âdâbi'l-luğati'l-Arabiyye, I-II, Beyrut 1983, I, 460. Bu dönemin başlangıcını Halîfe Vâsık'a götürenler olduğu gibi, Mütevekkil'den sonra başlatanlar da vardır. Bkz. G. Le Strange, Bağdad fî ahdi'l-hilâfeti'l-Abbâsiyye, Arapça trc. Beşîr Yusuf Fransis, Bağdat 1936, 5; Robert Mantran, İslâmın Yayılış Tarihi, trc. İsmet Kayaoğlu, Ankara 1981, 136-137; Mahmud Şakir, et-Târîhu'l-İslâmî, I-XXII, Beyrut 1991, V, 237.
30 Hasan-Ahmed, 321-322, 328-329.
31 Taberî, IX, 124.
32 Yıldız, 104-105.
33 Brockelmann, İslâm Ulusları, 138 vd. ; Şevki Dayf, Asru'l-Abbâsiyyu's-Sânî, Kahire 1975, 12; Dominique Sourdel, Le Vizirat De 749-939 (132 a324 de L'Hegire), I-II, Damas 1959-60, II, 285; Bernard Lewis, Tarihte Araplar, trc. H. D. Yıldız, İstanbul 1979, 116; Vasılıev, 9-12. Halîfe Mütevekkil dönemine kadar Türk nüfuzu hakkında geniş bilgi için bkz. S. Hamdi, Die Enstehung und Entâicklung des Türkischen Einflusses im Abbâsîdenreich bis Mutavakkıl, Tubıngen 1958.
34 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 105; A. G. Chejne, Successıon to the rule ın Islam, Lahorets, 122; Brockelmann, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, trc. N. Çağatay, Ankara 1982, 138; R. Dozy, Târîhu'l-İslâmiyye, çev. Abdullah Cevdet, I-II, Mısır, 1908, I, 324; F. Ömer, el-Hilâfetü'l-Abbâsiyye fî asri'l-fevda'l-askeriyye, Bağdat 1977, 41; L. A. Sedillot, Hulâsatü Târîhi'l-Arab, Beyrut 1980, 116; Sourdel, Le Vizirat, II, 268.
35 Ya'kûbî, Târîh, II, 484; Taberî, IX, 155; Ahbâru'd-Devleti'l-Abbâsiyye (H. III. asra ait müellifi meçhul, thk. Abdulazîz ed-Dûrî-Abdülcebbâr Muttalibî) Beyrut 1971, 412; Mes'ûdî, Murûc, IV, 85; Makdisî, Bed', VI, 120; İbnu'l-Esîr, VII, 34.
36 Ya'kûbî, Târîh, II, 484; Taberî, IX, 158-159; Mes'ûdî, Murûc, IV, 88; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 200; İbnu'l-Esîr, VII, 38.
37 Ya'kûbî, Târîh, II, 485; Taberî, IX, 162; İbnu'l-Esîr, VII, 39; Yâkût, İrşâd, I, 165, 196; İbn Hallikân, I, 44 vd.
38 Mes'ûdî, Murûc, IV, 89.
39 Seâlibî, Ebû Mansur Abdülmelik b. Muhammed, Tuhfetü'l-vüzerâ, thk. Ali er-Râvî-İbrisâm Merhûn es-Saffâr, Bağdat 1977, 121.
40 Ya'kûbî, Târîh, II, 489; Taberî, IX, 185; Mes'ûdî, Murûc, IV, 89; İbnu'l-Esîr, VII, 56; İbn Haldûn, Kitâbü'l-İber ve Divânü'l-mübtedei ve'l-haber, I-IV, Beyrut 1399, III, 278; Sourdel, Le Vizirat, II, 276. Vezirlik müessesinin ihyâsında önemli rol oynayan (L. V. Vagleri, "Abbâsî Hilâfeti", 137). Ubeydullâh'ın daha önceki görevleri hakkında kaynaklarda bir bilgiye tesadüf edilmemektedir. Mütevekkil tarafından Harâc Divanı'na bakmakla görevlendirilen babası Yahyâ b. Hâkân daha önce Me'mûn'un Veziri Hasan b. Sehl'in katipliğini yapmış dedesi Hâkân ise Mervlidir. (Ya'kubi, Tarih, II, 592; Taberî, IX, 162; İbnu'l-Esîr, VII, 39), İbn Kuteybe, Ubeydullâh'ın kitâbet konusundaki geniş bilgisi ve başarısından övgüyle bahseder (İbn Kuteybe, Edebü'l-kâtip, Beyrut 1982, 12). Güzel ahlakı ve cömertliğinin yanında muhasebe işlerini iyi bilen ve güzel yazı yazan (Zehebî, Siyerü'l-a'lâm, XIII, 9; İbn Tıktaka, el-Fahrî, Beyrut ts. , 238). Ubeydullâh'ın daha önce çeşitli memuriyetlerde bulunduğu muhakkaktır.
41 Yâkût, İrşâd, XVI, 174-175; İbn Tağrıberdî, en-Nücûmü'z-zâhire fî mülûki Mısır ve'l-Kahire, I-VIII, Kahire ts. , II, 325.
42 Mütevekkil'in Mu'tezile ve takip ettiği diğer politikaları hakkında geniş bilgi için bkz. Mahmut Kırkpınar, Abbâsî Halîfesi Mütevekkil ve Dönemi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enst. , İstanbul 1996, 82-165.
43 Mes'ûdî, et-Tenbih ve'l-işrâf, Beyrut ts. , 329.
44 Kaynaklarda Îtâh veya Aytâh olarak kaydedilen bu şahsın ismi hakkında merhum Prof. Dr. H. D. Yıldız şu açıklamayı yapmaktadır; İslâm kaynaklarındaki imlaya göre Îtâh kelimesindeki t harfinin n olarak düşünülmesi halinde anlam ve açıklığa kavuşucağını ve kelimenin aslının Îtâh değil Inâk olması gerektiğini ayrıntılı bir şekilde izah etmekte ve şunları söylemektedir. Kaynaklar incelendiğinde aynı ismi taşıyan ikinci bir şahsa tesadüf edilmediği görülür. Ayrıca kelime yapı itibariyle Arapça değildir. Nitekim Arapça lûgâtlerde bulunamamıştır. Dikkate değer bir husus da Abbâsî hizmetine giren Türk komutanları İslâmiyet'i kabul etseler bile memleketlerindeki isim ve unvanları ile anılmaktadır. Ancak ikinci neslin isimleri değişmiştir. Musa b. Boga, Mansûr b. Inâk, Ahmed b. Tolûn... gibi. İslâm kaynaklarındaki imlaya göre bu kelimeye eski Türk lügatlerinde de rastlanmamaktadır. Ancak Inâk olarak düşünülmesi kelimeye açıklık kazandırmaktadır. Eski Türk lûğât ve metinlerinde Inâk, dost, arkadaş, güvenilen ve inanılan kişi, hâkânın maiyetinde bulunan ve en güvenilir kişiye verilen unvan anlamlarına geldiği görülmektedir. Bu kısa açıklama kelimenin Türkçe asıllı olduğunu, kaynaklara belki de bir müstensih hatası olarak yanlış geçtiğini göstermektedir. Geniş bilgi için bkz. H. D. Yıldız, "Abbâsîler Devri Türk Kumandanları (I) Inâk et-Türkî", Tarih Enstitüsü Dergisi, II, 51-58, İstanbul 1971, 51-52. Biz de bu değerlendirme doğrultusunda bu şahsın ismini Inâk olarak okumayı tercih ettik.
45 Taberî, IX, 166; İbnu'l-Esîr, VII, 43; İbn Tagrıberdî, II, 276. Inâk Hazarlardan olup Halîfe Mehdî'nin hâcibi Sellâm el-Ebraş'ın mevlası idi; Mu'tasım onu halîfe olmadan önce satın almıştı. Inâk, Mu'tasım ve kardeşi Vâsık zamanında üst seviyede görevlere getirilmiştir. Taberî, IX, 166-167; İbnu'l-Cevzî, Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam fî târîhi'l-mülûk ve'l-ümem, thk. Muhammed A. Atâ-Mustafa A. Atâ, l-XVl, Beyrut 1992, XI, 208-209; İbnu'l-Esîr, VII, 43; İbn Kesîr, Ebu'l-Fidâ İsmail b. Ömer, el-Bidâye ve'n-nihâye, l-XlV, Beyrut 1981, IX, 312-313; İbn Tagrıberdî, II, 276). Onun ilk askerî faaliyeti Mu'tasım devrinde Bâbek'le yapılan mücadeleler esnasında görülmektedir (Taberî, IX, 29; H. D. Yıldız, Mu'tasım, 35 vd). Daha sonra aynı dönemin en önemli harekâtından Ammûriye seferine katılmış, bizzat halîfenin komutasındaki ordunun sağ kanat kumandanlığını yapmıştır (Taberî, IX, 57; İbnu'l-Esîr, VI, 481). Onun Mu'tasım dönemindeki son vazifesi Sâmarrâ'nın bir nevi merkez komutanlığıdır. (Taberî, IX, 120; H. D. Yıldız, "Inâk et-Türkî", 55). Vâsık döneminde de itibarını koruyarak Halîfe Me'mûn, Mu'tasım ve Vâsık dönemlerinin önde gelen komutanlarından Aşnas'ın ölümü üzerine, 230/844 yılında halîfe ordularının Başkumandanlığı ve Mısır valiliği gibi görevler Inâk'a verildi. (Kindî, Ebû Ömer b. Yûsuf, Kitâbu'l-Vülât ve Kitâbu'l-Kudât, thk. Rhuvon Guest, Leiden 1912, 196; İbn Tağrıberdî, II, 255, 274). Bu devirde umumiyetle valiler tayin edildikleri yerlere gitmeyip yerlerine vekiller göndermekte idiler. Inâk da Mısır'a gitmeyip vekilleri vasıtasıyla bu bölgeyi idare etmiştir. (Bkz. Kindî, 196 vd).
46 Taberî, IX, 168; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 209; İbnu'l-Esîr, VII, 43; İbn Vâdirân, Hüseyin b. Muhammed, Târîhu'l-Abbâsiyyûn ev Devletü'r-Reşîd li beni'l-Abbâs ve benîh, thk. Müncî el-Kâ'bî, Beyrut 1993, 582-583. "benim ve devletimin reisisin" ifadesini yalnızca İbn Vâdirân kaydeder.
47 Taberî, IX, 167-168; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 209; İbnu'l-Esîr, VII, 43; İbn Kesîr, IX, 312; İbn Vâdirân, 582-583.
48 Taberî, IX, 168; İbn Vâdirân, 583.
49 Taberî, IX, 168-170; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 209, 221-222; İbnu'l-Esîr, VII, 46-47.
50 Kindî, 197; Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Osman, Târîhu'l-İslâm ve vefeyâtü meşâhîri'l-a'lâm, thk. Ömer Abdurrahman Tedmûrî, l-XXXlV, Beyrut 1993, (231-240 olayları), 107.
51 Ya'kûbî, Târîh, II, 486.
52 F. Ömer, el-Hilâfetü'l-Abbâsiyye, 64-65; Hasan-Ahmed, 333.
54 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 121 vd.

55 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 107-108.
56 F. Ömer, el-Hilâfetü'l-Abbâsiyye, 64.
57 Şevkî Dayf, el-Asru'l-Abbâsiyyü's-sânî, 12.
58 Hüseyin Algül, İslam Tarihi, I-IV, İstanbul 1987, III, 338; 234.
59 Sadık Cevdet, er-Rihletü'l-Mütevekkiliyye ilâ Dımaşk, Ürdün 1985, 14.
60 Taberî, IX, 210; İbnu'l-Esîr, VII, 83; İbn Kesîr, IX, 344; İbn Vâdirân, 627.
61 Ya'kûbî, Târîh, II, 491; Taberî, IX, 209; Mes'ûdî, Murûc, IV, 114 vd. ; İbnu'l-Esîr, VII, 83, 85; N. Abbot, "Arabic papyri of the reign of Ca'fer al-Mutavakkıl ala'llah", ZDMG, 92, 88-135, Leipzig 1938, 100-101.
62 Himyerî, Muhammed b. Abdülmü'min, er-Ravdu'l-mi'sâr, thk. İhsan Abbâs, Beyrut 1984, 253; el-Bekrî, Ebû Ubeyd el-Endelûsî, Mu'cem mâ ista'cem min esmâi'l-bilâd ve'l-mevâdı, thk. Mustafa es-Saka, I-IV, Beyrut 1983, II, 580-581; E. Honigmann, "Rusâfe", İA. , İstanbul 1988, IX, 783.
63 İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem, Muhtasaru Târîhu Dımaşk li'bi Asâkir, nşr. Heyet, l-XXlV, Dımaşk 1984, VI, 87.
64 Mes'ûdî, Murûc, IV, 114-117.
65 Taberî, IX, 210; Mes'ûdî, Murûc, IV, 114-115.
66 Mes'ûdî, Murûc, IV, 115-117.
67 Taberî, IX, 210; Mes'ûdî, Murûc, IV, 116; İbnu'l-Esîr, VII, 85; İbn Manzûr, VI, 87.
68 Daha önceki dönemlerde olduğu gibi Bizans'a karşı tertip edilen Savâfî (yaz seferleri) ve şevâtî (kış seferleri) denilen ve belirli bir program dahilinde düzenlenen akınlar, (çoğunlukla savâfî) süreklilik içerinde gerçekleştiriliyordu. Yıllık bir program dahilinde düzenlenen bu seferlerin ilki bahar hamlesidir ki 10 Mayıs'ta başlar ve yaklaşık 30 gün devam eder, diğeri yaz mevsiminde 10 Temmuz'da başlar altmış gün ya da daha fazla devam ederdi. Üçüncüsü ise kışın zaruri hallerde yapılır ve Şubat'ın sonuna doğru başlar, Mart ayında sona ererdi. Bkz. Kudâme b. Cafer, Kitâbu'l-harâc ve Sınâatü'l-kitâbe, thk. Muhammed H. Zebîdî, Bağdat 1981, 259; P. K. Hitti, Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, I, 463-464.
69 Taberî, IX, 210.

70 İbn Asâkir, Ebu'l-Kâsım Ali b. Hasan, Târîhu Medîneti Dımaşk, l-XlX, Beyrut ts. , XIV, 195; Yâkût, İrşâd, XVI, 175.
71 Bkz. Taberî, IX, 210; İbnu'l-Esîr, VII, 85; İbn Manzûr, VI, 87.
72 Şevkî Dayf, el-Asru'l-Abbâsiyyi's-sânî, 12.
73 Ya'kûbî, Buldân, 29; Taberî, IX, 219.
74 Ya'kûbî, Târîh, II, 492; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 328, 340; İbnu'l-Esîr, VII, 87, 93.
75 Şevki Dayf, el-Asru'l-Abbâsiyyi's-sânî, 12-13; Hudarî, 261; Yusuf Işş, Târîhu asri'l-hilâfeti'l-Abbâsiyye, Beyrut 1990, 106; H. D. Yıldız, İslâmiyet, 109.
76 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 109.
77 Hüseyin Algül, III, 338.
78 A. Çelebi, "Abbâsîler Tarihi", 235.
79 F. Ömer, el-Hilâfetü'l-Abbâsiyye, 65; Hasan-Ahmed, 334.
80 Mes'ûdî, Tenbîh, 329. Ayrıca bkz. A. G. Chejne, Succession to the Rule in Islam, Lahore ts. , 128; S. D. Goitein, Dirâsât fi't-târîhi'l-İslâmî ve'nuzumi'l-İslâmiyye, Arapça trc. A. el-Kavsî, Kuveyt 1980, 103; Yusuf Işş, 105-106; Sourdel, Le Vizirat, II, 281.
81 Taberî, IX, 229; İbnu'l-Esîr, VII, 99. Ayrıca bkz. İbn Haldûn, Kitâbu'l-İber III, 290. Yirmi bin adet olduğunu Taberî kaydetmektedir.
82 Şevkî Dayf, el-Asru'l-Abbâsiyyi's-sânî, 13.
83 Sâdık Cevdet, Rihle, 12-13.
84 Hodgson, I, 465.
85 Bkz. A. Çelebi, "Abbâsîler Tarihi", 244-258; M. Forstner, al-Mu'tazz billah (252-866/255­86929 DIE Krise DES abbasidischen Kalifats im 3. /9. Jahrhundert Ein Beitrag zur Pelitischen Periode der Anarchie Von Samarra, Germersheim 1976, 22-49.
86 Sourdel, "Bugha al-Kabir", EI2. , Leiden 1960, I, 1287; H. D. Yıldız, "Boga el-Kebîr", 202.
87 Taberî, IX, 226; İbnu'l-Esîr, VII, 98. Boga el-Kebîr, Abbâsîler Devri'nde temyüz etmiş komutanlardandır. Halîfe Mu'tasım'dan itibaren beş halîfenin hizmetinde bulunan Boga, özellikle askerî sahada birçok başarılar kazanmış ve muhtelif bölgelerdeki isyanların bastırılmasında mühim rol oynamıştır. 248/862 yılında Sâmarrâ'da vefat etmiştir. Bkz. Mes'ûdî, Murûc, IV, 160 vd. ; İbn Asâkir, III, 390-391; İbn Vâdirân, 581; H. D. Yıldız, "Abbâsîler Devrinde Türk Komutanları (II) Boga el-Kebîr et-Türkî", Türk Kültürü Araştırmaları, II, Ankara 1969, 195-203; Sourdel, "Bugha al-Kabir", EI2. , Leiden 1960, I, 1287.
88 Taberî, IX, 210; İbn Asâkir, III, 390-391; İbnu'l-Esîr, VII, 85.

89 Mes'ûdî, Murûc, IV, 135.
90 İbn Haldûn, III, 279; Sourdel, "La Politique Religieuse Des Successeurs D'al-Mutavakkıl", Studia İslamica, 13 (1960) 15-21.
91 İbnü'l-Esîr ve İbn Tıktaka, Mütevekkil'in bu davranışlarını Muntasır'ın onun öldürülmesini meşru gördüğü sebepler arasında zikreder. (İbnu'l-Esîr, VII, 56; İbn Tıktaka, 238) Taberî ise bu konuda bir fetvadan bahseder arkasından da, "Muntasır'ın babası Mütevekkil'in yaşantısı ve bazı gayri ahlâkî davranışları sebebiyle fakihlerle görüştüğünü, onların da Mütevekkil'in katline fetvâ verdiklerini" kaydetmektedir (Taberî, IX, 252).
92 Zehebî, Siyeru'l-a'lâm, XII, 33, Târîhu'l-İslâm (241-250), 198; aynı müellif, İber, I, 353; aynı müellif, Düvel, 132; Diyârbekrî, I, 339; G. Flugel, Die Geschcte Der Araber, 173.
93 Taberî, IX, 176; İbnu'l-Esîr, VII, 50; İbn Haldûn, III, 275. Muntasır'la Mu'tezz baba bir kardeştir. Muntasır'ın annesi Habeşî isminde Rum asıllı bir câriyedir. Bkz. Ya'kûbî, Târîh, II, 493; Sedûsî, 43; Mes'ûdî, Tenbîh, 330.
94 Mes'ûdî, Tenbîh, 329; S. D. Goitein, Dirâsât, 103.
95 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 110. ; A. Çelebi, "Abbâsîler Tarihi", 240.
96 Mes'ûdî, Murûc, IV, 121; A. Çelebi, "Abbâsîler Tarihi", 240.
97 Mes'ûdî, Murûc, IV, 121.
98 Taberî, IX, 222; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 355; İbnu'l-Esîr, VII, 95.
99 Mütevekkil daha önce de kendisine karşı sadık bir kumandan olan meşhur Boga el-Kebîr'i merkezden uzaklaştırmak amacıyla Şam dönüşü 244/858'de Bizans'a sefer yapmak üzere göndermişti. (Taberî, IX, 210; İbn/ Asâkir, III, 390-391; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 322; İbnu'l-Esîr, VII, 95). Son sıralarda meydana gelen olaylarda onun ismi geçmemektedir. Kaynaklar Mütevekkil'in katli sırasında onun Sümeysat'ta olduğunu bildirmektedir (Taberî, IX, 226; İbnu'l-Esîr, VII, 98; İbn Haldûn, III, 279).

100 Taberî, IX, 225; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 356; İbnu'l-Esîr, VII, 97; İbn Kesîr, IX, 349; Zehebî, Siyeru'l-a'lâm, XII, 38; Kalkaşandî, Ahmed b. Ali, Meâsiru'l-inâfe fî meâlimi'l-hilâfe, thk. Abdüssettâr Ahmed, l-lll, Beyrut 1980, I, 229; Olga Pinto, "Feth b. Hâkân", trc. H. D. Yıldız-Neyire Mîlânî, Tarih Dergisi, XXVll, İstanbul 1973, 56.
101 Mes'ûdî, Murûc, IV, 121.
102 Taberî, IX, 225; İbnu'l-Esîr, VII, 97.
103 Mes'ûdî, Tenbîh, 329; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 356; İbnu'l-Esîr, VII, 97.
104 339. Ya'kûbî, Târîh, II, 492; Mes'ûdî, Tenbîh, 329. Taberî, IX, 225; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 356; İbnu'l-Esîr, VII, 97; İbn Haldûn, III, 279; Diyârbekrî, I, 339.
105 Taberî, IX, 225; İbnu'l-Cevzî, Muntazam, XI, 356; İbnu'l-Esîr, VII, 97; İbn Hallikân, I, 350; İbn Kesîr, IX, 349; Zehebî, Siyeru'l-a'lâm, XII, 38; aynı müellif, İber, I, 353; Kalkaşandî, Meâsiru'l-inâfe, I, 229.
106 Mes'ûdî, Murûc, IV, 117-118; Taberî, IX, 225-226; İbnu'l-Esîr, VII, 97-98.
107 Taberî, IX, 226; İbnu'l-Esîr, VII, 98; İbn Haldûn, III, 280.
108 İbn Haldûn, III, 280.
109 Taberî, IX, 225-226; İbnu'l-Esîr, VII, 97-98.
110 Taberî, IX, 226; İbnu'l-Esîr, VII, 98.
111 Taberî, IX, 226-227; İbnu'l-Esîr, VII, 98. Ayrıca bkz. İbn Haldûn, III, 280.
112 Mes'ûdî, Murûc, IV, 118-120.
113 Ya'kûbî, Târîh, II, 492. Mes'ûdî, Murûc, IV, 120; Taberî, IX, 227; İbnu'l-Esîr, VII, 98-99; İbn Haldûn, III, 280.
114 Bkz. A. Çelebi, "Abbâsîler Tarihi", 241; Hudarî, 269; F. Ömer, el-Hilâfetü'l-Abbâsiyye, 66.
115 F. Ömer, el-Hilâfetü'l-Abbâsiyye, 66; H. D. Yıldız, İslâmiyet, 111.
116 Bernard Lewis, Tarihte Araplar, trc. H. D. Yıldız, İstanbul 1979, 116; Vasiliev, 9-12.
117 Taberî, IX, 234; İbnu'l-Esîr, VII, 103.
118 Taberî, IX, 234 vd; İbnu'l-Esîr, VII, 104-105.
119 Taberî, IX, 240-241; İbnu'l-Esîr, VII, 111-112. Yıldız, 112.
120 Taberî, IX, 244-251; İbnu'l-Esîr, VII, 112 vd.
121 Taberî, XI, 252-253.
122 Taberî, IX, 251-253; İbnu'l-Esîr, VII, 114-115.
123 H. D. Yıldız, İslâmiyet, 89, 129-130. Muntasır'dan sonraki gelişmeler için bkz. 89-130.