AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN TARİHİ
AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN TARİHİ
Azerbaycan, MÖ VIII. yüzyılda kurulan Manna İmparatorluğundan günümüze kadar pek çok kavmin denetiminde bulunmuş, birçok medeniyete beşiklik etmiş ve büyük mücadelelere sahne olmuş bir ülkedir. 1029’lu yıllardan sonra Selçuklular’ın Azerbaycan’a sahip olmasına kadar bu bölgede sırasıyla Urartular, Medler, Persler, Atropatene Krallığı, Romalılar, Ermeniler, Parthlar, Sâsâniler, Bizans, Emeviler, Abbasiler, Şirvanşahlar, Sacoğulları, Revvâdîler, Sellârîler, Şeddâdîler ve Ahmedîliler egemen olmuşlardır.
Bu devletlerin egemenlikleri esnasında bölgeye Türk göçleri de olmuştur. Azerbaycan’a ilk Türk göçleri MÖ I. yüzyılda olur. İskitler ve Sakaların büyük göçleri sırasında Türkler ilk kez gelerek buraya yerleşirler. Kıpçak, Bulgar ve Oğuz boylarından değişik Türk oymakları bu topraklara yerleşirler. Bulgarlar, Hazarlar, Sâbirler ve Uygurlar daha sonraları gelip Azerbaycan’a yerleşen Türk boylarıdır.
ve VIII. yüzyılın sonuna kadar Araplar, birçok doğu ülkesi gibi Azerbaycan’a da hâkim olmuşlardır. Ancak bölge halkını Araplaştıramadıkları gibi, kendileri de o bölgede yaşayan halk ile kaynaşarak erimişlerdir. Bunun en güzel delili, Azerbaycan’daki bazı yer adlarıdır. Arapların hâkimiyeti sırasında ve ondan önce çeşitli Türk boyları gelip bu bölgeye yerleşmiştir. MS 395396 yıllarında Hunlar kalabalık gruplar halinde bu bölgelere gelmişlerdir. Bu Hun akınları sırasında Hazarlar da bölgeye gelen Türk boyları arasındadır. Hun, Kuşan ve Sâbirlerin akını ise MS 486’ya rastlar.
VII. yüzyılda oluşan göçler Orta Asya’dan batıya doğru yönelince, Hazarları ve Sâbirleri iterek Azerbaycan’a gelmelerini sağlamışlardır. VII. yüzyılda Oğuz ve Peçenek göçleri daha da kalabalıklaşmış ve XI. yüzyılda Selçuklular, Azerbaycan’ı Selçuklu topraklarına katmışlardır. 1086 yılında Türklerin Azerbaycan’daki durumunu belirten Nesevî Muhammed bin Ahmed (XIII. yy.): “Azerbaycan düzlüklerinde, dağlarında ve kalelerinde Türkler çekirge gibi yayılmışlardı.” demektedir. Bu ifadeler, söz konusu tarihlerde Türk nüfusunun bu bölgedeki kesafetini göstermesi bakımından önemlidir.
X.XI. yüzyıllarda Azerbaycan’a Oğuz Türkleri gelmeye başlar. Selçuk Bey’in torunu Çağrı Bey, Azerbaycan’ı alır ve bazı Oğuz boylarını bölgeye yerleştirir. Selçuklu akınları sonucunda bölge tamamen Türkleşir. Alparslan’ın seferi ile 1064 yılında Azerbaycan kesin biçimde Selçuklular’ın eline geçer ve Büyük Selçuklu Devleti’nin bir eyaleti olur. Büyük Selçuklular’dan sonra Azerbaycan Irak Selçukluları’nın (11181194) ve İldenizliler Hanedanı’nın (11371225) idaresine girer.
Azerbaycan XII.XIV. yüzyıllar arasında sırasıyla Moğolların, Harezmşahların ve Timurluların hâkimiyetine girer. 1222 yılından itibaren bölgeyi ele geçiren Moğolların hâkimiyeti Timur’un ölümüyle son bulur. Moğol istilasından kurtulduktan sonra sırasıyla Karakoyunlular (13801468) ve Akkoyunlular’ın (13401514) idaresine girer. XVI. yüzyılın başlarında Akkoyunlular yıkılınca Azerbaycan’ın tamamı Safevîlerin eline geçer.
Bölge daha sonraları sürekli Safevîlerle Osmanlıların arasında el değiştirir. 1747 yılında Nâdir Şâh’ın ölümüyle Safevî Devleti son bulur. 1514’ten 1747’ye kadar Yavuz Sultan Selim, Kânûnî, IV. Murâd, III. Ahmed zamanlarında Safevî Devletiyle sürekli savaşılır ve bölge sürekli iki devlet arasında el değiştirir.
XVIII. yüzyılın başlarından itibaren bölgede Rusların etkisi görülmeye başlar. Rusların Azerbaycan’ı ilk işgali 1722 yılında Nâdir Şâh zamanında olmuştur. Afşar Türklerinden olan Nâdir Şâh, 1735’te Kuzey ve Güney Azerbaycan’da İran hâkimiyetini kurmuştur. 1805’ten 1813’e kadar bölgede Rusİran mücadelesi yaşanmış ve sonunda Azerbaycan, 1828 Türkmençay Anlaşması’yla Aras nehri sınır olmak üzere, Kuzey ve Güney Azerbaycan olarak ikiye ayrılmıştır.
Doksanyıllık Rus hâkimiyetindensonra 28 Mayıs 1918’de Mehmed Emin Resulzâde’nin önderliğinde Kuzey Azerbaycan’da demokratik bir cumhuriyet kurulmuştur. Ardından Osmanlı İmparatorluğu bu devleti tanımış ve toprak güvenliğini koruma altına almıştır. Ancak Mondros Mütarekesiyle KaThaslar İngilizlere bırakılır. Ardından 27 Nisan 1920’de Bolşevik Ordusu Azerbaycan’a girer ve 1 Mayıs’ta Bakü’yü ele geçirir. 1922 yılının Mart ayında Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri Mâverâyı KaThas SSC Federasyonu’nda birleştirilir. 6 Temmuz 1923’te ise Azerbaycan SSCB’ye, Azerbaycan SSC adıyla dâhil edilir.
