TÜRKLERİN EVRENSEL TARİHİ

TÜRKLERİN EVRENSEL TARİHİ

(Dell’Historia Universale dell’Origine et Imperio de’ Turchi).
Francesco SANSOVİNO

Babası ünlü mimar Jacopo Sansovino Venedik’e San Marco kütüphanesini yapmak için gelmiş ve oğlu bu kente yerleşmiştir. Francesco yazarlık ve editörlük yaparak hayatını kazanmış yüzlerce cilt kitabı derlemiş ve yayımlamıştır.

Bunların arasında Türklerle ilgili yedi tane kitabı vardır ve en önemlisi olan birincisi 1560’ta yayımlanmıştır.
1560 yılı Türklerin Akdeniz’deki ilerlemeleri bakımından bir dönüm noktasıdır: O yıl Cerbe deniz savaşında İspanyol donanması yenilmiş ve Türklere Batı Akdeniz yolu açılmıştır. Sansovino Türkler konusunda yazılanları derleyip yayımlamayısı düşünür; çünkü o tarihe kadar en azından İtalya’da böyle bir külliyat meydana getirilmemiştir. 1550’li yıllarda Venedikli Giovanni Ramusio’nun üç büyük cilt halinde yayımlamış olduğu seyahatler küllliyatında doğrudan Türklere ait bir şey yoktur. Yakın komşu konumunda olan Türkler yeni keşfedilen ülkeleri tanıtmayısa yönelik seyahat edebiyatının bir parçası sayılmadıklarından yayın alanındaki bu boşluğu doldurmak Sansovino’ya düşer.

Yazar-yayıncının amacı o andaki okuyucularının beklentilerini yanıtlamak Türkler konusunda bilenenlerin ve düşünülenlerin bir sentezini yapmaktır. Ondan önce uzak ülkeler için Ramusio’nun yapmış olduğu sentez seyahat edebiyatının bir bölümünü oluşturduğu coğrafya türüne girer. Burada gidilecek görülecek alınacak yerler söz konusudur. Türklerin elindeki ülkeler ise ortak bir geçmişin parçasıdır ve Türkler konusundaki bilgiler ortak bir geleceğin kaygısını taşımaktadır. Bundan dolayı “Türk bilgisi” coğrafyaya değil tarihe girer ve Sansovino bir tarih kitabı derleyecektir.

Kitabın başlığı “Türklerin Kökeninin ve İmparatorluğunun Evrensel Tarihi Konusunda”dır (Dell’Historia Universale dell’Origine et Imperio de’ Turchi). Bu isim üzerine durmak gerekir. Yukarıda belirttiğimiz gibi Sansovino bir tarih kitabı sunmaktadır; ancak bu bir “evrensel tarih”tir ve böyle olmakla birlikte genel bir evrensel tarih değil Türklerin evrensel tarihidir. Daha doğrusu evrensel tarihin Türklere ait olduğu ilan edilmektedir. Zaten imperio sözcüğü de buna gönderme yapmaktadır; çünkü “imparatorluk” olarak çevirdiğimiz sözcük aslında “mutlak iktidar” anlamındadır ve bundan dolayı imperium tek ve paylaşılmazdır. Doğu Roma yani Bizans imparatorları Charlemagne ve ondan sonra gelen Kutsal Roma-Cermen hükümdarlarının imparatorluk vasıflarını tanımak istemedikleri gibi Osmanlı padişahları da bu geleneği sürdürmüşler ve özellikle Historia Universale’nin yazıldığı yıllarda Kanuni Süleyman Charles Quint’i Alman imparatoru olarak değil yalnızca İspanya kralı olarak tanımakta ısrar etmiştir. Yapıtın üçüncü baskısından başlayarak ifadeyi göreceli kılan “konusunda” olarak çevirdiğimiz “della” sözcüğü başlıktan çıkarılacak ve konu bundan böyle kuşku kaldırmayısacak bir biçimde “Türklerin evrensel tarihi” olarak belirlenecektir.
Üç fasikül halinde 1560-1561 yıllarında yayımlanan Historia Universale’nin birinci baskısının girişinde Sansovino kitabın amacını şöyle anlatmaktadır:
Yeterli bilgilere sahip olduğumuz dünya devletleri arasında Türk hükümdarının devletini her zaman en fazla saygınlığa layık olduğunu düşündüm halkının büyük itaatinden ve tüm Türk milletinin mutlu talihinden dolayı. O denli kısa bir dönemde ne biçimde ve nasıl bir kolaylıkla büyüyüp o denli bir ün ve şöhrete vardığını görmek hayret edilecek bir durumdur. Eğer kökenlerini araştırırsak ve dikkatli bir biçimde iç ve dış işlerini gözden geçirirsek gerçekten Romalıların ordu disiplininin itaatinin ve talihinin bu devletin yıkılışından sonra bu ırka geçmiş olduğunu söyleyebiliriz.
Burada “talih” olarak çevirdiğimiz ve iki defa geçen fortuna sözcüğü aslında bugün Türkçede ancak “devlet kuşu” gibi tabirlerde kullanılan “devlet” sözcüğünün eski ve asil anlamını karşılamakta “refah” “saadet” ve “nimet” kavramlarıyla eşdeğer olmaktadır.

Fortuna ile birlikte iki defa kullanılan obbedienza yani itaat Türklerin başarısının iki anahtarını ve aynı zamanda Roma ile Türk imparatorlukları arasındaki benzerliğin ve devamlılığın eksenini vermektedir. Ancak bir ilahi lütuf olan “devlet” Türklerin şeflerine olan itaati ve buna eşdeğer olarak kullanılan askeri disiplinleri sayesinde elde edilmiştir.

İlk baskısı 1571’de yapılan ve Historia Universale’nin bir eki olarak Türk tarihinin kronolojik dökümünü içeren Annali Turcheschi’ye yazmış olduğu girişte Sansovino bu konuya biraz daha açıklık getirir:
Türk milletinin büyuklüğünün ve gücünün büyük bir saygıya layık olduğunu her zaman savundum çünkü çok eskiden beri var olan ordu kurumlarına ve sivil düzenlerine bakıldığında durumlarından kaba saba birileri olmadıkları aksine değerli kişiler oldukları görülüyor. Ordu konusunda bizimkilerden kimlerin Türklerden daha disiplinli ve Roma düzenine daha yakın olabileceklerini göremiyorum. Bunlar adı geçen Romalıların mirasçısı olarak sefer sırasında çok az şeyle yetinirler zor işlerde çok sabırlıdırlar şeflerine itaat ederler fetih amaçlarını inatla izlerler savaş hilelerinde ustadırlar ve sonuçta askeri işleri o denli sebatla yürütürler ki kazanmak ve hükmetmek için hiçbir zorluk karşısında yılmazlar. Barış düzenine ait şeylere gelince kavgacı insanların karışık zihinlerinden doğan tüm dava hilelerini bozarak ve başkalarının anlaşmazlıklarını çabucak kendi çıkarlarına uygun bir biçimde çözerek bu mutlak adalet biçimi ile halklarını hoşnut ederler. Bundan dolayı birkaç yıl önce yapmış oldukları şeyleri Türklerin Kökeninin ve İmparatorluğunun Evrensel Tarihi adlı epeyce doğru bir kitapta topladım. Amacım dünyanın bunları görerek ve okuyarak bu adamların güçlerinin temelini öğrenmesi ve dolayısıyla bir bozkır yangını gibi ilerleyen ve bundan böyle başımıza felaketler getirip Hıristiyanlığın son kalıntılarını yakacak olan dizginsiz kargaşalarına bir çare bulabilmesidir.

Aynı zamanda İnebahtı savaşının yılı olan yeni bir Osmanlı-Venedik savaşının üçüncü yılında yayımlanan bu metinde Sansovino’nun bir “Türk dostu” olması beklenemezdi; ayrıca 16. yüzyıl Venedik’inde “Türk dostluğu”nun ne anlamı olabilirdi? Sansovino yalnızca hasmının iyi ve doğru tanınmasının gerekliliğine inanan bir Rönesans aydınıdır ancak bu tanıma gayreti hayranlık mertebesine eriştiğinde Dalmaçya kıyılarından Kıbrıs’a kadar uzanan bir cephede karada ve denizde iki milletin kıran kırana savaştığı günlerde bile bu hayranlığın açıkça dile getirilmesine Venedik’teki ortam engel değildir. Aynı biçimde İstanbul’da elçilik yaptığı sürenin en büyük bölümü ev hapsinde geçecek olan Venedik balyozu Marcantonio Barbaro Kıbrıs’ı ve Dalmaçya kıyılarının önemli bir bölümünü Türklere bırakan 1573 Osmanlı-Venedik barışından -ve dolayısıyla İnebahtı’dan- sonra memleketine döndüğünde senatoya okuduğu raporda şu sonuca varmaktadır:
Ulu prens ve eşsiz senyörler madem ki Tanrı’nın izniyle Osmanlı imparatoru sürekli zaferler sayesinde bunca eyaleti ele geçirmiş bunca krallığı kendisine bağlamış ve dolayısıyla kendisine tüm dünyada dehşetli bir ün kazandırmıştır sonunda evrensel krallığa ulaşmasının olasılığını göz önünde bulundurmamız akılsız bir davranış olmayısacaktır.7
Historia Universale’nin ikinci baskısı 1564 üçüncü baskısı 1568’de yayımlanır. Artık Türkler konusunda bir klasik olmuştur ve etkileri görülmeye başlar. 1566’da Tarihin Yöntemi adlı yapıtını yayımlayan Fransız düşünür Jean Bodin aynı temayısı işler:
Almanya hükümdarı Türklerin padişahıyla nasıl boy ölçüşmeye kalkışabilir ve kim bu sonuncudan daha fazla mutlak kraliyet unvanına hak iddia edebilir?… Gerçekten de eğer bir yerlerde imparatorluk ya da gerçek bir mutlak kralllık adını taşıyabilecek bir güç varsa bu güç padişahın elindedir… En doğrusu Roma İmparatorluğu’nun mirasçısı olarak Türklerin padişahını düşünmektir; çünkü imparatorluğun başkenti olan Bizans’ı Hıristiyanların elinden aldıktan sonra İranlılardan Babil yöresini fethetmiş ve Roma’nın eski eyaletlerine Tuna ötesi ve Dinyester nehrine kadar olan memleketleri eklemiş ve tüm bu yöreler bugün elindeki toprakların en büyük bölümünü oluşturmaktadır.8
Memleketi Türk tehlikesinden uzak ve asıl düşmanı Alman imparatoru olan Fransız yazarının amacı daha politiktir. Otuz yıldan beri Almanya’ya karşı Fransa’nın bağlaşığı olan Osmanlı padişahını Roma’nın mirasçısı ilan etmenin asıl faydası gücünün temelini oluşturan o unvanı Alman imparatorundan esirgemektir. Bununla birlikte yazarın bu davranışı Osmanlı devletinin o dönemden beri Avrupa politikasının bir parçası olduğunun kanıtıdır.
1573’te Osmanlı-Venedik barışını fırsat bilen Sansovino Historia Universale’nin dördüncü Annali Turcheschi’nin ikinci baskısını yapacaktır. Aynı zamanda birinci yapıta Malta kuşatmasını Zigetvar seferini Kıbrıs’ın fethini ve İnebahtı savaşını anlatan bölümler ekleyecektir. Böylece baskıdan baskıya yapıtın hacmi artmaktadır. Üçüncü baskıda 430 yaprak olan kitap dördüncü baskıda 471 yaprağa ulaşır. Sansovino’nun yürüttüğü son baskı olan beşinci baskı Osmanlı-İran savaşları dönemine rastlar ve 504 yapraktır. Altıncı baskı ise Osmanlı-Avusturya savaşının ortalarında 1600’de yayımlanır İran ve Avusturya savaşlarının eklenmesiyle 557 yaprağa ulaşır.
Yedinci ve son baskı yarım yüzyıldan uzun bir aradan sonra 1654’te yeni ve uzun bir Osmanlı-Venedik savaşının ortasında yayımlanır. Hacmi artık tek bir cilte sığmadığından ikiye bölünmüştür. Birinci cilt 471 yapraktan ikincisi 522 sayfadan oluşur ve buna Sultan İbrahim döneminin sonuna kadar (1648) getirilen Annali Turcheschi yani Osmanlı tarihi eklenir.
Girit’in fethi ile sonuçlanan 25 yıllık Osmanlı-Venedik savaşı Rönesans düşünürlerinin geliştirdiği ve Sansovino’nun yaymış olduğu Romalılar-Türkler benzetmesinin de sonunu getirecektir. 1669’da imza edilen barıştan sonra İstanbul’a gelen Venedik balyozları ısrarla “Doğu despotizmi” motifini işleyecekler ve bu tema hızla Avrupa’da yayılacaktır.
Bu görüş açısının değişmesinin nedenleri karmaşıktır: Bir yandan Aydınlanma ile Avrupa’da özgürlük kavramının gelişmesi öte yandan Osmanlı İmparatorluğu’nda düzenin bozulmasıyla aradaki mesafenin giderek açılması. Ancak aynı zamanda gücü ile Rönesans aydınlarını hayran bırakan Osmanlı devleti gücünü kaybettiği ölçüde Batı’nın hayranlığı küçümsemeye ve hatta nefrete dönüşmüştür.
PROMETHEUS