Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler, Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler

Bu Yazımızda Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler ve Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler Ele Alınacaktır. Önce genel bilgiler verilecektir. Yararlı Olması Dileğiyle...

Büyük Ünlü Uyumu Nedir?

TDK açıklaması şöyledir:

Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur: adım, ayak, boyunduruk, burun, dalga, dudak, kırlangıç; beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük vb.

• Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de var­dır: anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.
• Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
• Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz: açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
• -gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-­gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
• -daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz: din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
• -ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz: akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
• Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar: adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
• Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez: idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
• Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır: alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sa­dakati, santral / santraller vb.

Büyük Ünlü Uyumuna Uyan Kelimeler

Büyük ünlü uyumu örnekleri aşağıda yer almaktadır. Sözcükler ince ve kalın sesli olmak üzere iki şekilde sıralanmıştır:

Kalın sesli olanlar: masa, koltuk, kapanmak, uçak, araba, okul, kablo, tablo, sınav, ayak, bacak, kulak, vapur, martı, lamba, kokular, bağlantı, konuşmak, aralamak, bakışmak,  yolculuk, mayalamak, alıştırmak, ovalamak, oklava, karın, aramak, ağaç, sorgulamak, araştırmak, kılıç,  satılık, bakıcı, jandarma, yastık, havalandırmak, kavga, halı, bardak, tabak, çatal, kaşık, oturmak, kurşun, uygunluk, basamak, musluk, çorap, kazak, uygunluk, oturak, araç, amaç, para, forum, satış, oyuncu, katkı, gıda, çocuk, vatandaş, kamu, sınıf, sıra, tahta, oda, çaycı, oturum, sağlam, dayanıklı, savaş, barış…

İnce sesli olanlar: leylek, izlemek, sevmek, sevgililer, iletişim, incinmek, incir, ilgilenmek, ütülemek, özgürlük, özgün, özellikle, eskiden, eskici, esnetmek, esnemek, ergen, eklem, evlenmek, emniyet, devlet, devretmek, dillendirmek, bilgi, örnek, ötmek, öykülemek, öykü, ölmek, hislerimiz, kerpiç, görevli, kimlik, peçete, yemek, içmek, eğlenmek, diklenmek, demir, çelik, merdiven, temel, geliştirmek, peynir, bisiklet, gelir, vergi, düşünce, iyilik, kötülük, bilet, büyük, küçük, yönetici, ülke, öğretmen, bedel, ücret, sözlük, öğrenci, lise, silgi, simit, kemer, tekerlek, tepe, etiket… 

Büyük Ünlü Uyumuna Uymayan Kelimeler

İnsan, idare, muhabir, cahil, selam, merhaba, akademisyen, memur, helal, sinema, vida, kalem, kitap, silah, macera, elma, aile, dünya, tablet, makine, lastik, pilot, şoför, muavin, hademe, bahçe, siyaset, politika, demokrasi, zamir, inkılap, edebiyat, tarih, matematik, kimya, müdahale, mücadele, ihtiyaç, piyasa, ticaret, haber, kırtasiye, imza, feda, hikaye, reklam, kardeş, hani, kiraz, kiralık, ilan, meblağ, fesatlık

Büyük Ünlü Uyumunun Aranmadığı Sözcükler

⇒ Türkçemize başka dillerden girmiş kelimelerde yani alıntılı sözcüklerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz: otomatik, limon, tiyatro, sinema, model, tiraj, ziyaret, orijinal, viraj, penaltı, korner, ahenk, katip…

⇒ Bitişik bir şekilde yazılan sözcüklerde büyük ünlü kuralı aranmaz: Bilgisayar, hanımeli, şekerpare, biçerdöver, gökyüzü, nolur, gece kondu.

UYARILAR

⇒ Türkçe olduğu halde bu kurala uymayan sözcükler de vardır: inanmak, anne, elma, ateş, hangi…

⇒ Türkçede “-ken, -ki, -leyin, -imtrak, -yor, -gil” ekleri bazı sözcüklerde büyük ünlü uyumunu bozmaktadır.

Bozduğu Sözcükler

Bakarken, satarken, okuldaki, sıradaki, akşamleyin, sabahleyin, yeşilimtrak, geliyor, seviyor, amcamgil, halamgil…

Bozmadığı sözcükler

Severken, giderken, evdeki, yerdeki, öğlenleyin, geceleyin, sarımtrak, ağrıyor, bakıyor, teyzemgil, yengemgil…

Büyük Ünlü Uyumu
Dilimizdeki bir sözcüğün ilk hecesinde  “a, ı, o, u” kalın sesli harflerinden biri varsa sonraki hecelerdeki sesli harfler de kalın olmak zorundadır; sözcüğün ilk hecesinde “e, i, ö, ü” ince sesli harflerinden biri varsa bundan sonra gelen sesli harfler de ince olmak zorundadır. Kalınlık-incelik uyumu olarak da bilinen bu kurala “büyük ünlü uyumu” diyoruz. Bir sözcüğün büyük ünlü uyumuna uyup uymadığını görebilmeniz için kalın ve ince sesli harfleri tanımamız gerekmektedir. Daha sonra rahatlıkla çözümleme yapabilirsiniz.

SES BİLGİSİ
Kalın sesli harfler: a, ı , o, u

İnce sesli harfler: e, i, ö, ü

Karanlık= Ka – ran – lık
(k)→(k)→(k)   =   Büyük Ünlü Uyumuna Uyar

Üşengeçlik= Ü – şen – geç – lik
(i)→(i) → (i) → (i)   =  Büyük Ünlü Uyumuna Uyar

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYAN SÖZCÜKLERE ÖRNEKLER:
Kalın seslileri kalınlar takip eder:
Çomak, yufka, kapıcı, ağaç, kutu, karanlık, çalışma, anlayış, yakışıklı, boğaz, araba, yuvarlak, ormanlık, susuz, kırlangıç, adım, oturmak, susadım, bağlama, anahtar, baba, bacanak, hala, dayı, bağımlı, bağışlama, baklava, bıçak, nokta, ocak, oduncu, ovalamak, dağınık, olumlu, kurnazlık…

İnce seslileri inceler takip eder:
Gözlükçü, bekleyiş, birikim, eskici, çiçekçi, sinirsel, türetmek, tütün, şömine, belirteç, yüzeysel, kibirli, seyirci, gözcülük, gözetleme, kömürlük, incelemek, ergenlik, derin, verimli, işlem, peynir, gelincik, yüzük, gençlik,, birliktelik, sindirim, gergin, heybetli, süresiz…

BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER

Türkçede başka dillerden alınmış alıntı kelimeler vardır. Bu kelimelerde büyük ünlü uyumu kuralı aranmaz.

Örnekler: Gramer, orkestra, nişasta, tiyatro, psikoloji, stüdyo, trafik, protein, istasyon, istatistik, diyalog, nakil, otomobil, pehlivan, ziyafet…

Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: Pazartesi, hanımeli, keçiboynuzu, balıkgözü, bilinçaltı, yüzbaşı, yavruağzı, Samanyolu, tavukgöğsü, çekyat, bilgisayar…

Türkçe olduğu halde büyük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de bulunmaktadır. Ayrıca zaman içinde değişikliğe uğramış bazı sözcükler de büyük ünlü uyumuna uymaz.
Örnekler: Anne (ana), dahi (dahı), elma (alma), hangi (hangı, kangı), kardeş (karındaş)

Türkçedeki bazı ekler eklendikleri bazı sözcüklerin büyük ünlü kuralına uymamasına sebep olur. Bu ekler, -leyin -gil, -mtırak, -ken,  -daş (-taş), -ki   -yor, ekleridir.
Örnekler:

Sabahleyin, akşamleyin (B.Ü.U. Uymaz)

Geceleyin (B.Ü.U. Uyar)

Dayımgil, halamgil (B.Ü.U. Uymaz)

Teyzemgil (B.Ü.U. Uyar)

Yeşilimtrak, eşkimtrak (B.Ü.U. Uymaz)

Morumtrak (B.Ü.U. Uyar)

Bakarken, çıkarken (B.Ü.U. Uymaz)

Giderken (B.Ü.U. Uyar)

Meslektaş, dindaş (B.Ü.U. Uymaz)

Arkadaş (B.Ü.U. Uyar)

Yarınki,  onunki (B.Ü.U. Uymaz)

Seninki  (B.Ü.U. Uyar)

Seviyorum, gidiyoruz (B.Ü.U. Uymaz)

Küçük Ünlü Uyumu
Düzlük-yuvarlaklık uyumu olarak da bilinen küçük ünlü uyumu kuralını rahatlıkla öğrenebilmeniz için düz-yuvarlak ve dar-geniş sesli harfleri tanımanız gerekmektedir.

Küçük Ünlü Uyumu

Küçük Ünlü Uyumu

Dudakların durumuna göre:

Düz Sesliler: a, e, ı, i (sesli harflerin sırasıyla ilk dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Yuvarlak Sesliler: o, ö, u, ü (sesli harflerin sırasıyla son dörtlüsü olarak düşünebiliriz)

Ağzın açıklığına göre:

Dar Sesli Harfler: ı, i, u, ü

Geniş Sesli Harfler: a, e, o, ö

ÖNEMLİ NOT: Küçük ünlü uyumunda her bir sesli harf kendinden önceki sesli harften sorumludur. Büyük ünlü uyumundaki gibi ilk hecedeki sesli harfe bakılarak diğer sesli harfler bu ilk heceye göre değerlendirilmez. Bunu bir trene benzetebilirsiniz. Büyük ünlü uyumunda treni çeken ilk vagondan sorulurken; küçük ünlü uyumunda her bir vagondan ayrı ayrı sorularak uyum değerlendirilir.

A) Bir sözcükte düz ünlü harflerden (a, e, ı, i) sonra yine düz ünlü harfler(a, e, ı, i) gelebilir. Yani düz ünlülerden sonra yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü) gelemez. Gelirse bu sözcük küçük ünlü uyumuna uymaz.

Örnekler:

Patlıcan = a (düz) → ı (düz)   → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Seyirci = e (düz) → i (düz) → i (düz)  : Küçük ünlü uyumuna uyar

Sıcaklıklar = ı (düz) → a (düz) → ı (düz) → a (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Bilezik = i (düz) → e (düz) → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Senaryo = e (düz) → a (düz) → o (yuvarlak): Küçük ünlü uyumuna uymaz

B) Bir sözcükte yuvarlak ünlü harflerden (o, ö, u, ü) sonra düz/geniş (a, e) ve dar/yuvarlak (u, ü) sesli harfler gelebilir. Yani yuvarlak sesli harflerden sonra (o, ö, ı, i) gelemez.

Örnekler:

Okunaklı = O (yuvarlak)  →  u (dar/yuvarlak)  →  a (düz/geniş)  →  ı (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Öğrenci = Ö (yuvarlak) →  e (düz/geniş)  → i (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Ulaşım = U (yuvarlak) →  a (düz/geniş)  →  ı (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Ürünler = Ü (yuvarlak)  →  ü (dar/yuvarlak)  →  e (düz) : Küçük ünlü uyumuna uyar

Otobüs = O (yuvarlak)  → o (yuvarlak)   → ü (dar/yuvarlak) : Küçük ünlü uyumuna uymaz

KÜÇÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN SÖZCÜKLER

Başka dillerden Türkçeye girmiş alıntı kelimelerde küçük ünlü uyumu aranmaz.
Örnekler: Biyografi, stüdyo, kilogram, arkeolog, fotoğraf, katalog, personel, profesör, gramofon, istasyon…

Türkçe olduğu halde küçük ünlü uyumuna uymayan kelimeler de bulunmaktadır.
Örnekler: Avuç, çamur, kabuk, kavun, kavurmak, kavuşmak, savurmak, yağmur…

-ki aitlik eki yalnızca birkaç örnekte küçük ünlü uyumuna uyar:
Örnekler: Bugünkü, dünkü, öbürkü

• DİLBİLGİSİ KONULARI KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ
• Dilbilgisi
• Dil-Anlatım
• Nasıl yazılır?
• Atasözleri ve Deyimler
• Türkçe Göktürkçe Edebiyat
• Yazım Kılavuzu
• SÖZLÜKLERİMİZ