Özne nedir? Öznenin özellikleri, özne türleri

Konu: Özne nedir? Öznenin özellikleri, özne türleri.

Prof. Dr. Günay Karaağaç

ÖZNE NEDİR?

Özne (subject, agent, actant, argument): Cümlede bir var oluşu veya bir yapma ve olmayı gerçekleştiren öge, öznedir. Özne, yüklemin gösterdiği bildirmeyi veya olma-yapmayı gerçekleştiren; yani bir değişimi yaşayan varlıktır. 
Bir var oluşun bildirilebilmesi, yani ad cümlesi için veya bir yapma ve olmanın ortaya çıkabilmesi, yani eylem cümlesi için, ilk önce bir varlığa gerek vardır. Özne, yapma ve olmanın en büyük özelliğidir; çünkü o, yapan veya olandır. Onsuz olay olamayacağı için, onsuz cümle de olamaz. Etken ve edilgen eylemlerin yapan ve olanları bilinirken, meçhul ve bilinmez çatılı eylemlerin yapan veya olanları bilinmemektedir. 

Özne, çoğu kez, Türkçe cümlelerde, bir söz veya söz öbeği olarak yer almadığı gibi, bir zamir olarak da bulunmayabilir; çünkü, yukarıda da belirtildiği gibi, Türkçe, cümlede iki özne göstergesi kullanan bir dildir: Varlık adı veya zamir ile kişi eki. Bu gibi durumlarda, cümlenin öznesi, yüklemin taşıdığı kişi ekinden anlaşılır. Kişi ekinin gösterdiği zamir, cümlenin öznesidir. Böyle özneler gizli özne diye adlandırılır. Tabii bu gizlilik anlamca değil, biçimce bir gizliliktir. Sonuç olarak, bir kullanım özelliği olarak şeklen gizli olan gizli özne durumunu bir kıyıya bırakırsak,

Türkçede özne şu işlevlerde bulunur:

• 1. Durağan özne (nominal subject): Ad cümlesi öznesidir. Özne eylemsiz bir öznedir; herhangi bir yapma veya olma söz konusu değildir: Ben öğretmenim.; Sen güzelsin.
• 2. Etken özne (active subject): Bir yapma ve olmayı gerçekleştiren öznedir: Ali camı kırdı.; Sen onu yolda gördün mü?
• 3. Edilgen özne (passive subject): Bir yapmaya uğrayan özne, edilgen öznedir: Cam kırıldı.; O yolda görüldü mü?
•  4. Bilinmez özne (unknown subject): Bir yapma veya olmayı gerçekleştiren varlık veya kişinin bilinmediği cümlelerin öznesidir.

Yüklemi meçhul çatılı olan cümlelerde, özne bilinmez bir öznedir. Birçok dilde çekimlik bir konu olduğu için söz dizimi ögeleriyle bildirilen bu bilgi, Türkçede yapımlık bir konudur ve yapımlık ögelerle ifade edilir.

Türkçe geçişsiz eylem kök ve gövdelerine -l- (-n) edilgenlik ve bilinmezlik eki getirilerek, yapanı veya olanı belli olmayan eylem adları yapar: gid-i-l-, gez-i-l-. İşte bu eylemlerin öznesi, bilinmez bir öznedir. Bu tür cümlelerin yalnız üçüncü kişi çekimleri kullanılır: Eve iki üç basamakla çıkılır, oradan büyük bir avluya girilirdi. İzmir’e gidildi.;  Hep birlikte ağlaşıldı.; İnşaata girilmez.; Buraya park edilmez.
Bu sınıflamadan da anlaşılacağı üzere, diğer dilleri olduğu gibi, Türkçeyi öğretirken de sözde, örtülü, ortak, açıklayıcı, pekiştirmeli vb. özne türlerinden söz etmek yersizdir.

Öznenin kullanımı:

a. Özne bir varlık veya bir kişidir. Özne ve varlık, varlık adlarından oluşur. Adlar, dediğimiz gibi kendi başlarına var olabilen bilgilerimizin adlarıdır; bu yüzden, bütün varlık ve eylem adları, özne veya varlık olabilir. 

Varlık adı oldukları için,  bütün sözlük ve söz dizimi birimleri, özne olabilir. Özne olarak şunlar kullanılabilir: 

• 1. Ad: Pencere gıcırdıyor.; Bekir, işi terk etti.; Ağaç çiçek açtı.
• 2.Zamir: Sen bizi unutma.; Siz, devlete niçin güvenmiyorsunuz? 
• 3. Sayı adı:  Üç, ikiden büyüktür. 
• 4. Söz öbeği: Dağların ardından boy gösteren güneş, toprağın üzerindeki beyaz örtüyü kovmağa çalışıyordu.
• 5. Eylemsi öbeği: Ne zaman olacağını bilmek, zordu., Onları kurtarmayı düşünmek gerekir. 

b. Özne eksiz durumdadır. Özne, yükleme eksiz durumda bağlanan tek ögedir; çokluk ve iyelik ekleri dışında, herhangi bir çekim eki almadan yükleme bağlanır.

Bir söz, söz öbeği veya eylemsinin eksiz kullanımı, söz öbeğinde sıfatı, cümlede özneyi yapar. Önceki bölümlerde de belirtildiği gibi, eksiz durum, söz öbeğinde sıfat durumu, cümlede özne durumudir.
 c. Yüklemi ad olan ad cümleleri ile edilgen eylemli cümlelerde, özne, olandır; etken ve ettirgen çatılı yüklemlerde, özne, yapandır. 
ç. Özne, bir söz, söz öbeği veya ad işlemi görmüş bir cümle, yani bir eylemsi öbeği olabilir. 
d. Bir cümlede, üçüncü kişiler dışında, aynı kişi kümesinden olmamak kaydıyla, birden fazla özne bulunabilir. 
 e. Ünlem ögeleri ve ünlem öbekleri, her dilde, cümlenin dışında kalan, cümleler arası, yani metin ögeleri oldukları için ve yükleme bağlanmadıkları için, özne değil, cümle dışı ögedirler: Şair, sen üzüldükçe ve öldükçe yaşarsın. 
  f. Özne, bazı cümlelerde, bir söz veya söz öbeği olarak yer almadığı gibi, bir zamir olarak da bulunmayabilir; çünkü Türkçe, cümlesinde iki özne göstergesi kullanan bir dildir. Bu iki özge göstergesi arasında kendiliğinden bulunması gereken uyumun özne-yüklem uyumu biçiminde adlandırılmasını anlamak ise, epeyce zordur.

Bu durumda, cümlenin öznesi, yüklemin taşıdığı kişi ekinden anlaşılır. Kişi ekinin gösterdiği zamir, cümlenin öznesidir. Böyle özneler, gizli özne diye adlandırılır. Yine cümlelerdeki kişi belirtisinde, Macarca, Türkçeye en yakın duran dildir; cümlelerinde iki kişi belirtisi olduğu için Türkçe ve Macarca zamirsiz cümle kurabilmektedirler. Moğolca ve Fince ise, birçok dil gibi, kişi belirtisini yalnızca zamir ile sağlamaktadırlar: