Ayı sözcüğünün kökeni ve Türk dünyasında ayı ile ilgili ilginç kavramlar ve açıklamalar

Köken Açıklaması

Ayı: 
 Eski Türkçe adıġ sözcüğünden gelir.
1. uyanık
2. kış uykusuna yatan malum hayvan.

ETü. ad-: ayrılmak, seçmek, fark etmek +I(g) ekiyle türemiştir.

Türk ekininde (kültüründe) ayı ile ilgili ilginç kavramlar ve açıklamalar:

Ayı: Ongun hayvanı.

Eşdeğer: 

1. AZI, ADI, ACU, AYU, AZIĞ, ADIĞ, AYIG, AYUV, AYIK, AYİK

 2. ABA, ABAY Moğolca: BAVGAY, BAĞAVGAY 

Pençeleri olan iri ve yırtıcı bir hayvandır. Bazı Türk boylarınca geçmişte kutsal sayılan bir ongun (totem) olarak görülürdü. Ayı tırnağının ve pençelerinin koruyuculuğuna inanılır. Ayı yeryüzündeki pek çok kültürde korkulan bir hayvan olarak yer almıştır. Çöllerde, bozkırda, ormanda, kutuplarda bile yaşayan türleri onu gücün, savaşçılığın, vahşî yaşamın ve toprağın simgelerinden birisi hâline getirmiştir. Bu açıdan bakıldığında Ayının pek çok kültürde bir totem hayvanı olması şaşırtıcı değildir. Güçleri ile kış uykusuna yatmaları arasında bilimsel yönü tartışmalı, hattâ belki de geçerliliği hiç bulunmayan bir bağlantı kurulur. Çünkü kış uykusuna yatan hayvanlara yönelik olarak genelde ölümsüzlük veyâ gençlik algısı ortaya çıkmıştır. 

Ayının isminin açıkça söylenmemesi gerektiği inancı özellikle Altaylarda, Yakutlarda ve Dolganlarda da vardır. Çünkü ongun hayvanlarının adı pek çok kültürde tabu (yasak) olarak görülür. Ayı toprakta veyâ yeraltında yaşar ve inanca göre isminin söylendiğini topraktan işitir, çünkü “Çer Kulaktı” (Yer Kulağı) onu duyar. 

Anadolu’da “Yerin kulağı vardır deyimi” de bunu ifâde eder. Bu nedenle adını duymaması için ayıdan bahsederken bazı Türk boylarında “Dayı” denir. Bu anlayış tutulması “Köprüyü geçene kadar ayıya dayı demek” atasözü ile de bağlantılıdır. 

“Aba Tös” adlı ongun (totem) ise ayıyı betimler. İskandinavya’ya göçmeden önce Türklere komşu bir kavim olan Ural kökenli Fin (Suomi) halkında kahverengi ayı en kutsal hayvan olarak kabul edilir. Anlam: (Ay/Az/Ad). Sözcük olarak güç anlamını barındırır. 

Az kökü üzerinden Azman (vahşî hayvan) sözüyle de yakından alâkalıdır. Moğolca Ayh sözcüğü korku demektir ve bağlantılı olması muhtemeldir.

 Aba (Ebe) bazı boylarda ayı anlamına gelmektedir. 

Ek açıklama: Modern ekonomi/borsa teorilerinde “Ayı Eğilimi” yukarıdan aşağıya doğru vurulan pençeyi, yâni değeri düşen kıymetlerden kar elde etmeyi anlatır (Karşıt: Boğa Eğilimi).

Bu benzetmenin yapılmış olması insanın ne kadar çağdaş olursa olsun dâima içinde ilkel bir yön bulunduğunu açıkça ortaya koyar. Gerçi bu durumun doğrudan Türk söylenceleriyle bağlantılı olduğunu söylemek mümkün değildir fakat pek çok kültürün de ortak algılayışlarının olduğu muhakkaktır. Yani söylencelerin de kendine özgü yönleri olduğu kadar diğer toplumlarla benzer ve aynı zihinsel süreçlerle ortaya çıkmış olan taraflarını da göz ardı etmemek gerekir. Saygılarımızla.

 Türkçenin Diriliş Hareketi

Kaynakça:

1. Hasan Eren, Kölenbilim Sözlüğü

2. Deniz Karakurt, Söylence Sözlüğü