EFSANELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ

EFSANELERİN GENEL ÖZELLİKLERİ

Efsane, batı dillerine aynı Latince kökten "legendus" sözcüğünden gelmiştir. Efsane, Farsça bir sözcük olup "efsane" diye kullanılmaktadır. Türkçede efsane karşılığı olarak "söylence" önerilmiştir.

Kişi, yer ve olayları konu alan, inandırıcılık özelliğine sahip, çoğu zaman olağanüstülüklere yer veren, belirli bir üsluba ve şekle bağlı olmayan, kaynaklarını genellikle geçmişin derinliklerinden alan kısa, yalın, ağızdan ağıza aktarılan ortak (anonim) halk anlatılarıdır.

Genelde ortak (anonim) halk edebiyatının, özelde ise Türk halk edebiyatının en önemli ürünlerinden olan "efsaneler", dünya halk kültürlerindeki çeşitli ortak motifler üstüne kurulmuşlardır. Taşıdıkları sosyolojik, psikolojik, etik, ekonomik iletilerle aynı zamanda bir "halk eğitim aracı" oldukları da görülür.

Efsanelerin konularını belirli bir olay, yer veya kişi oluşturur.Bu nedenle de efsanelerin "inandırıcılık" özellikleri vardır. Konularına göre sınıflandırılırlar ve evrensel bir halk kültürü oluştururlar. Halk kültürünün değerli kalıtlarından olan efsanelerin ayrıca, gelenek ve görenekleri korumak, insanlara ders vermek, konu aldıkları olaylara, kişilere ve yerlere saygınlık kazandırmak, insanların iyiye, güzele yönelmelerini sağlamak, yaşama umudunu ve sevincini artırmak gibi toplum yaşamında önemli işlevleri vardır.

Bu açıklamalardan hareketle efsane konusunda, şu saptamaları yapabiliriz:

Efsaneler dilden dile anlatılagelmiş, çok eski anlatılar olup ortak (anonim) halk edebiyatı ürünleridir.

Efsanelerin konuları bir kişiye, bir olaya veya bir yere dayandırılır.

Efsanelerde anlatılanların, bir ölçüde de olsa, inandırıcılık özelliği vardır. (Özellikle efsane derleme çalışmaları sırasında, anlatıcının gerçekliğine inandığı ve dinleyenin de inanmasını istediği, tarafımdan gözlenmiştir).

Efsanelerde çoğu zaman, olağanüstülük ağır basar. Bu nedenle de dinleyeni, bilinmeyen giz dolu bir dünyaya götürerek saygı ve ilgi uyandırır.

Efsaneler, bir bakıma, mitlerin modernleşmiş şekilleri olarak ifade edildikleri için, kutsal ögeler de taşırlar.

Efsaneler, belirli bir şekilleri olmayan ve konuşma diliyle anlatılan, kısa halk anlatılarıdır.

Efsanenin Diğer Halk Anlatılarıyla Olan İlişkileri

Efsaneler, diğer halk anlatılarından en çok mit, masal ve destanla yakınlık gösterirler.

Mit-Efsane İlişkileri

-Bir tanıma göre, efsaneler mitlerin modernleşmiş şekli olarak kabul edilirler. Öyleyse, efsanedeki olayların geçtiği zaman, mittekilerin zamanına göre, daha yakın bir geçmişe aittir.

-Mit ve efsaneler, her ikisi de anlatıcılar ve dinleyicilerce, gerçek olarak kabul edilirler.

-Mitlerdeki olayların geçtiği dünya çok eski, bilinmeyen, mitolojik bir dünyadır. Oysa efsaneninki bilinen bizim dünyamızdır.

-Mitler her zaman bir kutsallık taşırlar. Oysa bu özellik efsanelerin tümünü kapsamaz (Bu, daha çok, dini konulu efsaneler için geçerlidir).

-Mitlerde tanrılar ve yarı-tanrılar olduğu halde, efsanelerde tarihi ve yarı-tarihi kahramanlar vardır. Görüldüğü gibi, mitlerdeki tanrıların yerini (her ne kadar o tanrılar pekçok insansal özellikler taşıyor olsalar da) efsanelerde insanlar almışlardır.

Zaman zaman mitleri ve efsaneleri bazı uluslar, kendi din ve devlet politikalarına göre yorumlayıp değiştirmişler ve efsane çemberlerini, yeni efsanelerle genişletmişlerdir.

Efsane-Masal İlişkileri

-Efsane, anlatıcılar ve dinleyiciler tarafından çoğunlukla, gerçek olarak kabul edildiği halde, masal, başından beri, hayal ürünü olarak kabul edilir. Bu nedenle de, masalların belirli bir yere, tarihe, kişiye dayandığı görülmez. Yine bu nedenle, masaldaki olaylar, hep hayali bir yerde ve belirsiz bir zamanda geçer, çoğunlukla da olağanüstü kişiler üzerine kurulur.

-Kutsal-dini efsaneler olduğu halde, masalların hiçbirinde böyle bir kutsallıktan söz edilemez.

-Zaman zaman, benzer konuları işleyen masal ve efsanelere de rastlanır.

Efsane-Destan İlişkileri

- Efsane ve destandaki olaylar gerçek olarak kabul edilir. Destandaki olaylar tarihte yer aldığı halde, bu zaman belirlemesi efsaneler için her zaman söz konusu değildir.

-Her ikisinde de yer alan olaylar, günümüz dünyasında geçer.

-Efsaneler aynı gelenekleri ve görenekleri paylaşan toplulukların ürünü olmakla beraber, özellikle bazı masal kaynaklı "gezgin efsaneler", daha çok, uluslar arası ortak bir kültürün, değişik uluslardaki varyantları olarak görülebilir; oysa destanlar, çoğunlukla ulusaldır.

Efsanenin, diğer sözlü halk anlatım türlerinden fıkra ve halk hikayesi türleriyle, fazla bir yakınlığı yoktur.

Pertev Naili Boratav, Türk efsanelerinin sınıflandırılması şöyle yapmıştır.

I.Dünyanın yaratılışı ve sonu ile ilgili efsaneler

II. Tarihi efsaneler

-Sınırlandırılmış tabii yerlerin menşeleri (dağlar, göller ... vs.)

-Meskun yerlerin menşeleri (şehirler, köyler ... vs.)

-Büyük binaların menşeleri (kiliseler, camiler, köprüler ... vs.)

-Hazineler

-Milletlerin, hükümdar sülalelerinin ve sosyal sınıfların menşeleri

- Felaketler

-Tarihi olarak bilinen kahramanlıkların yendikleri, tabiatüstü güce sahip canavarlar

-Savaşlar, fetihler, istilalar

-Kurulu düzene başkaldırmalar

-Diğer hadiseler ve üstün kişiler, medeniyet getiren kahramanlar, bilginler, şairler

- Aşk ve aile hayatı

-Küçük bir topluluğun, tarihinin bir parçasını meydana getirdikleri ölçüde bilinen, ortak veya kişisel karakterde, çeşitli diğer kişilerle ilgili anlatmalar.

III. Tabiatüstü şahıslar ve varlıklar üzerine efsaneler

-Alın yazısı

- Ölüm ve ötesi

- Tekin olmayan yerler

-Tabiatın bir parçası olan yerler (orman, göl ... vs.) ile hayvanların sahipleri koruyucuları

-Cinler, periler, ejderhalar v.b. tabiatüstü güçte yaratıklar

-Şeytan

-Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar (albastı gibi)

-Tabiatüstü güçleri olan kişiler (büyücü, üfürükçü, efsuncu gibi)

-Mit niteliğinde hayvan ve bitkiler (adam otu gibi) üzerine anlatmalar

IV. Dini efsaneler

Edebiyat ile ilgili tüm yazılar için tıklayınız.