Ünlülerle İlgili Ses Olayları

Ünlülerle ilgili ses olayları konusunda büyük ünlü uyumu ( kalınlık – incelik uyumu ), küçük ünlü uyumu ( düzlük – yuvarlaklık uyumu ), ulama, ünlü düşmesi ( hece düşmesi ) , ünlü üremesi, ünlü daralması ve ünlü değişmesi gibi başlıklar ele alınmaktadır.

Ünlülerle İlgili Ses Olayları konusundan önceki yıllarda daha nadir sorular gelmekteydi. Fakat değişen KPSS sistemi ve konu ağırlıkları dil bilgisi konularından gelen soru sayısını arttırdı.

Bu bölümümüzde ise Ünlülerle İlgili Ses olaylarını inceleyeceğiz.

 Ünlülerle İlgili Ses Olayları

Türkçede ses özelliklerini iki başlık altında toplayabiliriz. Bu başlıklar ünlülerle ilgili ses olayları ve ünsüzlerle ilgili ses olayları olarak ikiye ayrılır.

1. Büyük Ünlü Uyumu (Kalınlık- İncelik Uyumu)

Türkçede bir sözcük kalın ünlü ile (a,ı,o,u) başlıyorsa kalın bir ünlü ile devam edip bitmelidir. İnce bir ünlü ile (e,i,ö,ü) başlıyorsa ince ünlü ile devam edip bitmelidir.

Çiçeklerin→ uyar

duyduklarımız → uyar

kollarım→uyar

tarihin→ uymaz           

kalemler→ uymaz

Türkçe olmalarına rağmen sonradan değişip büyük ünlü uyumuna uymayan sözcükler vardır.

ana→anne
alma→ elmak

karındaş→kardeş
kangı→hangi

2. Küçük Ünlü Uyumu (Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu)

Ünlülerle ilgili ses olaylarında küçük ünlü uyumu kuralı ;

• a,e,ı,i → a,e,i,ı                                 
• o,ö,u,ü → a,e,u,ü

Kuralda da görüldüğü gibi Türkçede “o, ö” sesleri sadece ilk hecede bulunur. Diğer hecelerde olduklarında o kelime küçük ünlü uyumuna uymaz.

• telefon           
• televizyon           
• gidiyor                 
• arıyor

Yukarıdaki örneklerde de görüldüğü gibi “o” sesi ilk hece haricinde diğer hecelerde de yer aldığı için bu kelimeler ünlüler ile ilgili ses olaylarından küçük ünlü uyumuna uymaz.

• gördüklerim→uyar                 
• kollarımızı→uyar                               
• gözlerini→uyar
• kavurma→uymaz                           
• kılavuz→uymaz                 
• mektup→uymaz

Tek heceli ve birleşik sözcüklerde ünlü uyumları aranmaz.

3. Ulama

Ünsüz ile biten bir sözcükten sonra ünlü harf ile başlayan başka bir sözcük gelirse bu iki sözcük arasında ulama yapılabilir. Ulama noktalama işaretlerinin olduğu yerde yapılmaz.

Ben-  evden-  ayrılırken – onun – okuldan-  eve – döndüğünü  – gördüm.

Son iki kısımda ulama yapılamaz çünkü ilk sözcükler ünlü ile bitmemiş ve sonraki sözcükler ünlü ile başlamamıştır.

4. Ünlü (hece) düşmesi

Ünlülerle ilgili ses olayları konusundan ünlü düşmesini üç şekilde inceleyebiliriz:

a. İki heceli bazı sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki ünlüler düşer.

ağız-ım →ağzım

ömür-üm →ömrüm
 boyun-un →boynun

burun-un →burnun

şehir-e → şehre 
Şehire az kaldı. → yanlış
Şehre az kaldı. → doğru (Ünlü düşmesine uğramış bir sözcüğü düşmemiş olarak yazarsak yazım yanlışı olur.)

b. Bazı sözcükler birleşme esnasında ünlü düşmesine uğrayabilir.

• Ne+asıl→ Nasıl
• Kayın+ana→Kaynana       
• Cuma+ertesi→Cumartesi       
•  Ne+için→Niçin
• kayıp etmek→ kaybetmek
• keşif etmek→ keşfetmek 
• hapis olmak→ hapsolmak

Çocuğu okula kayıt ettirdim. (yanlış)
 Çocuğu okul kaydettirdim. (doğru)

c. Bazı sözcüklerde ise yapım eki alırken ünlü düşmesi olabilir.

• oyun-a → oynamak     
• kavur-ul→ kavrulmak
• uyu-ku → uyku        
• çevir-e → çevre       
• devir-im → devrim

5. Ünlü Türemesi

Sözcüklere “-cik” getirdiğinde veya bazı sözcükler pekiştirilirken ünlülerle ilgili ses olaylarından  ünlü türemesi meydana meydana gelir.

dar-a-cık      genç-e-cik       bir-i-cik      az-c-ık        gül-ü-cük         sap-a-sağlam           yap-a-yalnız
6. Ünlü Daralması

“-e,-a” ünlü harfleriyle biten eylemlere “-yor” eki getirildiği zaman bu eylemlerde ünlülerle ilgili ses olaylarından  ünlü daralması meydana gelir. (eylem(-e,-a)+ -yor→ -ı,-i,-u-ü)
başla-yor→ başlıyor        sula-yor→ suluyor
izle-yor→ izliyor

Olumsuzluk eki “-me, -ma” dan sonra “-yor” eki gelirse eylemde her zaman daralma olur.

• gel-me-yor→  gelmiyor       
• ver-me-yor→  vermiyor       
• bak-ma-yor→  bakmıyor

“-de ve -ye” eylemleri “-yor” eki almadan da daralabilir.

• diyecek→ de         
• yiyecek→ ye         
• diyen→ de

7. Ünlü Değişmesi

“Ben” ve “sen” zamirlerine getirilen “-e,-a” yönelme hal eki ile bu sözcüklerin kökündeki ünlüleri değişir.

• Ben-a→ bana           
• Sen-a→ sana

Gönderen Üyemiz: 

Burhan Apay

TDE Öğretmeni