HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ- Prof. Dr. Aysu Ata

HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ

III. l. ÚIäAäÜ’L-ENBİYÁ

Úıãaãü’1-EnbiyÀ (KE), adından da anlaşılacağı üzere peygamber kıssalarını konu alan siyer-i nebevî türünden bir eserdir. Başta Hz. Muhammed olmak üzere islam dininin doğruladığı diğer peygamberler ile èAvac bin Annak, Harut ve Marut gibi Kuran’da da adı geçen bazı kıssaları içerir. Eserin başlangıcında: munda maúãÿd peyġÀmber úıããaları erdi lìkìn Ádemdin burunraú yaratúanlar bar üçün andın başlasaú fÀyidesi artuú bolġay, ol fÀyidedin fÀyide körseler yaòşırak bolàay tep tertìb üze yaratılàanlardın ÀàÀz úılduú ... (2v21, 3r3) denilerek asıl konu yani Adem peygamber kıssasına âlemin yaratılışını konu alan bölümden sonra geçilmişti.

Yazarıın, izlegen bat tapúay, işitken bat bilgey tėp Úıãaã-ı Rabàÿzì at berdük (3r3-4) dediği eserde özellikle her kıssanın başlangıcındaki secili ifadelerle dinî konulara bediî bir şekil verilmiştir.... òilèatin keêgen, ... tep úavmınġa ögüt bergen, ... cevÀbın işitken, ... teşrìfini bulġan, ... taşdın duèa úılıp iŋen çıúarġan, ... Óaú dìnàa ündegen äÀlió peyġÀmber èaleyhi’s-selÀm(31r13-16).

Ayrıca yazar söz ustalığını kıssalarla ilgili olarak verdigi Arapça ve Türkçe şiirlerle de pekiştirmiştir. Eserde toplamı 484 dize tutan 43 Türkçe şiir bulunmaktadır16. Eserdeki manzumparçalar genelde kaside tarzında yazılmıştır. Peygamberlere ve din büyüklerine yazılan kasideler dışında aşk, tabiat ve burçlarla ilgili konulann işlendiği gazeller de bulunmaktadır. Bu şiirlerin birkısmı Arapçadan satırarası tercümedir.

Nazım şekli bakımında KE’daki manzumelerin önemli bir özelliği de, halk edebiyatının etkisiyle Úutadġu Bilig ve èAtabetü’l-ÓaúÀyıú’ta da karşılaştığımız mani-tuyuğ şeklindeki dörtlüklerin bulunmasıdır. Manzurneler için eserin genelinde divan şiirinde en sık rastlanan aruz ölçüleri kullanılmakla birlikte pek çok aruz hatası mevcuttur. Eserin yazıldığı dönemlerde aruz ölçüsü kullanımının henüz olgunlaşmaması, bunun yanısıra hece veznine yatkınlık dolayısı ile şiirlerde hece ölçüsünü takip etmek daha kolay olmaktadır17.

III. 1.1. Eserin Yazarı, Yazılış Tarihi ve İthaf Edildiği Kişi

KE, Nàãırü’d-dìn bin BurhÀnü’d-dìn Rabàÿzì tarafından 1310 (H. 710) yılında yazılmış ve Nàãırü’d-dìn Tok Buġa’ya sunulmuştur. Yazar kendi kaleminden bu bilgileri şu şekilde aktarmaktadır: Bu kitÀbnı tüzgen, ùÀ’at yolında tizgen, maèãiyet yabÀnın kezgen, az azuàluà köp yazuúluà, Ribaù Oġuzluġ, BurhÀn oàlı úÀzì NÀãır settera’llÀhu èaybehu ve nevvere úalbehu(2r17-20).

Eserin yazarı hakkında kendi açıklamasından başka bir bilgi bugüne kadar bulunamamıştır. Kendisi için Ribaù Oàuzluà yani Oğuzlarla meskun Ribat adlı mevkiden olduğunu belirten yazarın,Rabàÿzì mahlasını bundan dolayı aldığı anlaşılmaktadır. Bu yer için kaynak çalışmalarda sadece’henüz yeri tespit edilmemiş’ ifadesi kullanılmıştır. ‘kervansaray’ anlamına gelen Rıbaù yer adının Oğuzlarca meskun olduğu anlaşıldığından burasının F. Sümer’in Eski Türklerde Şehircilik adlı çalışmasında ‘Seyhun kıyılarından Cend yakınlarında’ açıklaması ile geçen Çirik Ribat olması ihtimal dahilindedir18.

Rabġüzì, tÀrìó yeti yüz tokúuzda it yılınıñ evvelinde úaãıd yetildi kim peyġamber úıããalarıġa(2vl3) diyerek esere başlama tarihini ve;

Uyku buzdum üzüm üzüm sözni tüzdüm tünle men.

Erte úoptum òÀme urdum emgedim tün kündüzi (249v2)

ve yetti yüz on erdi yılġa bitildi bu kitÀb (249vl4) diyerek iki yerde bitirme tarihini belirtmiştir. Yani 1310 yılında (H.710) eseri tamamlamıştır.

Barıp ıêtım NÀãırü’d-dìn Toú Buàa Beg tapàıça

Tileyür mü tilemes mü belgülüg bilsün özi (249v8-9) dizeleri ile Rabàÿzì KE’nın kime sunulduğunu bildirmiştir. Ayrıca Toú Buġa için yazılan medhiyede onun aslının Moğol olduğu,sonradan İslÀmı seçtiği, yaşının küçük olduğu, Nasırüddin künyesini taşıdığı şu şekilde ifade edilmiştir:

Aãlı Moġul erken körüñ

İslÀm üçün tutdı beúÀ(2v5)

Yaşı kiçig boyı uluġ

ÕÀtı arıġ Beg Toú Buġa

Ol NÀãırdü‘d-dìn künyeti (2v 11-12)

Toú Buġa için Rieu, Sultan Tarmaşirin’in emiri olduğunu İbn Batuta’ya dayanarak söylemiştir. F. Köprülü de Türk Edebiyatı Tarihi adlı çalışmasında bu görüşü desteklemiştir19. Fakat A. Ata ise Çağatay Hanlığı döneminde Kebek’in halefi ve kardeşi olan, sonradan İslâmiyeti kabul edip Alâeddin adını alan Tarmaşirin’in saltanat döneminin 1326'da başladığını 1310 tarihli bir eserin 1326-1333/1334 yılları arasında saltanat süren bir Han’ın emirine sunulmasının akla pek yatkın olamayacağını belirtmiş ve bugün için Toú Buàa hakkındaki en esaslı bılgilerin Rabàÿzì tarafından verildiği üzerinde durmuştur20.

III. 1.2. Eserin Nüshaları

l.London, British Museum Add. 7851

Eserin dil özelliklerini yansıtması bakımından en iyi ve en eski nüshasıdır. Ch. Rieu, Londra yazmasının müstensihinin Hacı Muhammed b. Dust Muóammed Hacı Vezirî olduğunu, istinsah tarihinin paleografya ve dil özelliklerine dayanılarak XV. yüzyıla ait olduğunu bildinnektedir21. Fakat bu nüshanın birden fazla müstensihin elinden çıktığı eser üzerinde yapılan detaylı bir inceleme ile anlaşılacak türdendir22.

K. Gronbech, bu nüshanın tıpkıbasımını yapmıştır: Rabguzi, Narrationes de Prophetis, Cod.Mus. Brit. Add. 7851 [=Monumenta Linguarum Asiae Maioris 4], Kopenhagen

1948. 2 2-Leningrad Nüshaları23.

1. Leningrad, Public Library. T.H.C. 71(16. yy?).
2. b) Leningrad, Or. Inst. C245 (1600).
3. c) Leningrad, Public Library Dorn 507 (Kaufman derlemesi, 17. yy).
4. d) Leningrad, Or. Inst. D45 (18 yy).
5. e) Leningrad, Or. Inst. D46..
6. Leningrad, Or. Inst. D43.

3.İsveç Nüshaları.

1. University Library of Uppsala, Sweden, Nova 578 ve 58024.
2. University Library of Lund, Sweden, UniversitΣtsbibliothek25.

4.            Paris Nüshası

Paris, Bibliotheqe Nationale, Suppl. Turc 1012 (18. yy)26.

5. Bakü Nüshası

Bakü, Azerbaycan Cumhuriyeti İlimler Akademisi Yazma Eserler Enstitüsü (16. yy).

III.1.3. Eser Üzerinde Yapılmış Çalışmalar

1.A. I. Abrajeev, Sloche predlojenie (grotaksis) u proze “Kısasu’l anbie” Rabguzi-Presatelya XIV veka, Trudy Uzb. Gos. Univ., N.S. Samarkant 1957, No:73, s. 125-140.

2. G. H. Arifgan, Rabguzi Kısasu’l Enbiya, Starıy Taşkent 1916.

3. A. Ata, NÀãırü’d-dìn bin BurhÀnü’d-dìn Rabàÿzì. Úıãaãü’l-EnbiyÀ (Peygamber Kıssaları). I. Giriş-Metin-Tıpkıbasım, TDK Yayınları: 681-1; II. Dizin, TDK Yayınları: 681-2, Ankara 1997.

4. H. E. Boeschoten, “Iskandar-Dhulkarnain in den Qısas-i Rabguzi”, De Turcisis Aliisque Rebus, Utrecht Turcological Series, No: 3, Utrecht 1992.

5.-------, “Vokalquantiat in Rabghuzis Poesie”, Central Asiatic Journal, V. 34, No: 3-4, Wiesbaden 1990.

6. H. E. Boeschoten- M. Vandamme-S. Tezcan, Al-Rabghÿzì. The Stories of the Prophets, I. Critically Edit; II. Translate, Leiden 1995.

7. S. Çağatay, Türk Lehçeleri Örnekleri, DTCF Yayınları No: 62, Ankara 1950, s. 141-151.

8. Fitret, Uzbek Edebiyyatı Numuneleri, Taşkent 1928, s. 104-112

9. K. GrŦnbech, Rabguzi, Narrationes de Prophetis, Ced. Mus. Brit. Add. 7851 [=Monumenta Linguarum Asiae Maioris 4], Kopenhagen 1948.

10. Ş. Hüseyn, Kısas-ı Rabguzi, Kazan 1881.

11. N. I. İlminskiy, Kısas-ı Rabguzi, Kazan 1859.

12. E. İsmΤiloviç Fτzilov- A. Yunusov, Qisasi Rabguziy, Taşkent 1991.

13. N. F. Katanov, “Musulmanskie Legend. Teksti i perevodi”, Zapiski İmperatorskoy Akademii Nauk XXV, 1894. priloz 3, St. Petersburg 1895, s. 1-44, 23-44.

14. --------, “Tatarskie skazaniya o semi spiyaşçih otrokah”, ZVO VIII, St. Petersburg 1875, s.242-245.

15. --------, Turkskie skazki o çeloveke ponımavşem yazık jivotnih. Dcagatayskaya skazka po Rabguzi, İzvesticaobşçest va arc., İst., i etn. XVI, Kazan 1898, s. 252-253.

16. ---------, Rabguzi Kısasu’l-Enbiya türki, Taşkent 1898.

17. S. E. Malov, “Musul’manskie skazaniya o prorokah po Rabguzi”, Zapiskii Kollegii Vostokovedov V, 1930, s. 507-524.

18. ---------, Pamyatniki drevne turskoy pis’mennosti. Teksti iissledovaniya, Moskova-Leningrad 1951, s. 325-341.

19. P. M. Melioranskiy, Skazanie proroke Salihe, St. Petersburg 1879, s. 279-308.

20. N. P. Ostroumov, Kritiçeskiy razbor Muhammedanskogo uçeniya o prorokah, Kazan 1874.

21. J. Schinkewitsch, “Rabguzi’s Syntah”, MSOS II, S. XXIX, 1926, s.130-172. Xxü1927, 1-57. (Türkçeye çeviren: S.Paylı, Türk Dili Belleten III. S. 8-9-10-11,1947).

22. J. Thury, Török nuΨlvemlek a 14. szΠzad vΧgΧig, Budapeşte 1903, s. 16-17. (Türkçeye Çeviren: R. Hulisi, “Ondördüncü asır sonlarına Kadar Türk Dili Yadigârları”, Millî Tetebbular Mecmuası II, s. 81-133.)

23. ____, Közėpăzsia török irodalom, Budapeşte 1904, s. 22-24.

24. M. Vandamme, ‘Some remarks on the narratological and nonnarratological levels in Rabghuzi’s Qiãaã al-AnbiyÊ’, Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğler:ll, İstanbul 1985,s.45-49.