MUÚADDİMETÜ’L-EDEB - Prof. Dr. Aysu Ata

MUÚADDİMETÜ’L-EDEB

Muúaddimetü’ı-Edeb (ME), Arapça öğretmeyi amaçlayan, Arapça kelime ve kısa cümlelerden oluşan pratik bir sözlüktür. Bu nedenle ele alınan kelime ve kısa ibareler arasında herhangi bir ilgi bulunmamaktadır.

Sözlük beş bölümden oluştmaktadır:

1. İsimler: İsimlerin konularına göre sıralandığı ve çokluk şekillerinin gösterildiği bu bölüm, eserin 1/4'ini oluşturmaktadır.

2. Fiiller: Bu bölümde fıiller Arapça fıil kalıpları olan bablara bölünmüş, her babda da fıiller, yapısına ve Arapça alfabetik sıraya göre dizilmiş ve mastarları da verilmiştir. ‘Fiiller’ bölümü, eserin ¾’ünü oluşturmaktadır.

3. Harfler (Edatlar; fiil ve isim dışında kalan gramer unsurları.)

4. İsim çekimi.

5. Fiil çekimi.

ME’de son üç bölüme çok az yer verilmiştir. Sözlüğün Harezm Türkçesi ile yapılmış tercümelerinin hiçbirinde bu son üç bölüm yer almamaktadır59

Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi sözlüklerinde bulunmayan, hapax durumundaki pek çok kelimenin yer aldığı ME, bu yönüyle DivÀnü LüġÀti’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesini içine alan bir sözlüktür.

III.3.1 Eserin Yazarı, Yazılış Tarihi ve İthaf Edildiği Kişi

Muúaddimetü’l-Edeb, ünlü tefsir ve lügat alimi Maómÿd bin èÖmer ez-Zemaòşerì tarafından yazılıp Harezmşah Atsız bin Muóammed bin Anuştigin’e sunulmuştur.

Harezmşah Atsız (1099-1156) 1127 yılında Sultan Sencer tarafindan babası Úuùbü’d-dìn Muóammed’in ölümü üzerine Harezmşah ilân edilmiştir Devrin ilim dili olan Arapçaya ilgi duyan Atsız, lügat âlimi Zemaòşerì’den kendisinin saray kütüphanesi için bir sözlük yazmasını istemiş ve Zemaòşerì de bu isteği yerine getirmek için Muúaddimetü’l-Edeb adını verdiği eserini yazmıştır. Zemaòşerì, eserin önsözünde ‘devrin hükümdarı Harezmşah Atsız’ın ( ˆUA¦“—«u• eŽÔ« ) Arap dilini öteki dillere tercih ettiğini ve kendisine, çok zengin olan saray hazinesi (ﻩﺮﻭﻣﻌﻣﻠﺁ ﻪﺑﺖﻜ ﻪﺖﺍﻧﺣ ) için bir nüsha yazmasını emrettiğini, kendisinin de bu emre uyarak kitabı yazıp Atsız’a itlıaf ettiğini ve kitabının bütün memleketlerde makbûle geçerek Atsız’ın yüce adının her zaman, her yerde ve bütün dillerde anılmasını istediğini’ belirtmektedir60

ME’in yazılış tarihi eserin hiçbir nüshasında kayıtlı değildir. Fakat Atsız’ın hüküm sürdüğü yıllar (1127-1156) ve Zemaòşerì’nin ölüın tarihi (1144) göz önünde bulundurulursa yazılış yılının 1128-1144 yılları arasında olduğu düşünülebilir.

ME, yukarıda da söylenildiği gibi Arapça öğrenecekler için hazırlanmış bir sözlüktür. Bu amaca yönelik olarak eserin Harezm Türkçesi, Farsça, Moğolca, Çağatayca, Osmanlıca gibi pek çok dile satır altı tercümesi yapılmış nüshası bulunmaktadır. Ancak sözlüğün orijinali kayıp olduğu için Harezmşah Atsız’a sunulan eserin herhangi bir dilde tercümesinin olup olmadığı, tercümesi var ise hangi dilde yapıldığı bilinmemektedir. Fakat eserin ithaf edildiği kişi yani hükümdar Atsız Türk’tür61 ve bu nedenle orijinal nüshadaki satır altı tercüme büyük bir ihtimalle Türkçe yani dönemin Türkçesi ya da eserin yazıldığı dönem ve bölgede Türkçeden sonra en çok konuşulan Farsça veya Harezmîce olmalıdır. ME’in ‘Önsöz’ünde Atsız’ın yüce adının bu kitap sayesinde ‘bütün dillerde’ her zaman ve her yerde anılmasını istediğini anlatan ifadede ‘bütün diller’den kasıt bü üç dil olmalıdır. Z. V. Togan’ın, eserin orijinal yazmasındaki tercümeyi tespit etme konusundaki açıklaması şudur:’Zimahşerî’nin Türkçe glossarlarını as1î ilk şeklini tespit etmek için onun aynı kitaba yazdığı Horezmce ve Farsça glossarlarını da ele alarak her üçünü karşılaştırmak şarttır. Türkçe glossar gibi Farsçası da, ya Zimahşerî’den tamamen müstakil olarak yeniden yapılmış yahud da Zimahşerî’nin bu Farsça glossarı zaman ve mekâna göre tadilata uğramıştır62.’

III.3.2. Eserin (Harezm Türkçesine Tercümesi Yapılmış) Nüshaları.

1.Yozgat Kütüphanesi, 396 (10 cumadi’ü’l-evvel 655/25 Mayıs 1257)63.

2. Berlin Devlet Kütüphanesi, Nr. Ms. Orient Fol. 66 (Safer 681/1282).

3. Paris Supplement turc, 287 (XII. yy.64)

4. Şuşter Nüshası. (XIII. yy65)

5. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Edebiyat nr. 4655 (veyaA.Y.114), (715/1315)

6. Rampur Saray (Rezâiye)Kütüphanesi, 3810 (XIV. yy.)

7. Topkapı Sarayı, Ahmed III, 2243 (XIV. yy.)

8. Topkapı Sarayı, Ahmed III, 2740 (XIV. yy.)

9.Topkapı Sarayı, Ahmed III, 2741.

10.Millet Kütüphanesi, 2009 (749/1348)

11.BeşirAğa, 648 (14 Rebîü’l-evvel 797/1394)

12.Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi, 1149 (738/1338)

13-Atıf Efendi, 2768 (799/1397.

14.Yeni Cami Kütüphanesi, Hatice Turhan Yazması, 322 (769/1367)

15.İstanbul Arkeoloji Müzesi, 1619 (1340)

16.Manisa Kütüphanesi, 2850, (25 Ramazan 800/1398)

17.British Museum, Add 7429 (760/1359)

18.Kastamonu Kütüphanesi, 2487.

19.Hive, (1338)

20.Taşkent, 269966 ve 380767.

ME’in yukarıdaki Harezm Türkçesi ile yapılırnş nüshalarının bazılarında yer yer Farsça ve Batı Türkçesine yapılmış tercümeler de bulunabilmektedir. Bu nüshalar arasında Harezm Türkçesi için en kayda değer olanları İstanbul Üniversitesi, Paris, Berlin, Şuşter ve Yozgat’taki nüshalardır. Diğer nüshalarda bazı yerler Farsçaya tercüme edilirken bazı yerler de Harezm Türkçesi ile yapılmıştır. Diğer yandan Atıf Efendi ve Yeni cami nüshalarında doğu Türkçesinin yanında yer yer Batı Türkçesi yani Oğuz Türkçesine özgü kelimeler de yer almaktadır.

III.3.3. Eser Üzerinde Yapılmış Çalışmalar.

1. W. Barthold, ‘Eine Zamaòšarì Handschrift mit alttürkischen Glossen’, Islamica 2, Leipzig 1926,s. 1-4.

2. J. Benzing, Das Chwaresmische Spracbmaterial der ‘Muqaddimat al-Adab’ von Zamaxšarì. I. Text, Wiesbaden 1968.

3. A. N. Borovkov, ‘Tyurskie glossı v Buòarskom spiske’ Muúaddimat al-Adab’, Acta Orientalia Hungaria XV, Budapest 1962, s. 31-39.

4. ____, ‘Mongol’skie glossı v Buòarskom spiske Muúaddimat al-Adab’, NAA 1964, I, Moskva 1964, s. 140-145.

5.H. Grotzfeld, ‘Abu’l-Qàsim Maómÿd b. èUmar az-Zamaòšarì: Pišrau-i adab yÀ Muqaddimat al-Adab’, Der lslam 44 (196S), s. 304-306.

6. M. K. İmam, Abu’l-ÚÀsım Maómÿd b. èOmar az-Zamaòşarì: Pìşrev-i Adab yÀ Mukaddimat al-Adab (The Oldest Arabic-Persian philological dictionary). Part 1: Nouns, Part 2: Verbs, Part Index, Teheran 1342/1963, 1343/1965.

7. İshak Hocası Ahmed Efendi, Aúãa’l-ereb fì tercemeti Muúaddimeti’l-Edeb, I-II, İstanbul
1313/1895.

8. N. Poppe, Mongol’skiy slovar’ Muúaddimat al-adab I. II, Moskva-Leningrad 1938. III.
Ukazateli, Moskva-Leningrad 1939.

9. ____, ‘Eine viersprachige Zamaxšari-Handscrifts. I. Das Çaġataitürkische Sprachmaterial,
ZDMG 101, Wiesbaden 1951, s. 301-332.

10. Z. V. Togan, Domments on Khorezmian Culture. Part I. Muqaddimat al-Adab with the
Translation in Khorezmian, İstanbul 1951.

11. M. Ş. Ülkütaşır, ‘XI. yüzyıldan günümüze kadar yazılmış başlıca sözlüklerimiz’, Türk Dili-Belleten, Seri: III (Ocak-Aralık 1948), S. 12-13, İstanbul 1949.

12. J. G. Wetzstein, Samachsharii Lexicon Arabicum Persicum ex codicibus manuscıiptis
Lipsiensibus, Oxoniensibus, Vindobonensi et Berolonensi editit atque Indicem Arabicum, Lipsiae 1844-1850...

13. A. Zajaczkowski, ‘Nad rekopisami propedeutyki literatury (Muqaddimat al-adab Zamachszari’ego (XII w.) w zbiorach İranskich i tureckich, Spr. Z Prac Nauk. Wydz. 1 PAN, Warszawa 1965, s. 8-13.

14.____, ‘Glava o životnıh v arabskom trude Zamañùare (s persidskimi i tyurkskimi glossami) po Stambul’skomu spisku 655 g.h (=1257)’, RO 30, 2 (1967), s. 27-82.