İLK TÜRK LİRİK ŞİİRİ, Aprın Çor Tigin Şiiri
İLK TÜRK LİRİK ŞİİRİ, Aprın Çor Tigin Şiiri
İLK TÜRK LİRİK ŞİİRİ
Aprın Çor Tigin’in Türk lirik şiirinin ilk ve en eski örneği olarak gösterilen aşk konulu bir şiiri vardır. Bu şiir Maniheist yazmalar arasındadır. Söz konusu fragman üzerinde ilk olarak A. von Le Coq çalışmış ve metin 1919 yılında yayımlanmıştır. Şiiri Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri kitabında da değerlendirmiş ve buradaki değerlendirmenin üzerine Şinasi Tekin de 1966’da bir yazı yazmıştır.
a…………… A ……….
adınçıġ amraḳ …… Emsalsiz sevgili ………
amraḳ özkiyem ….. Sevgili cancağızım ……….
ḳasınçıgımın ö[yü] ḳadġurar men Yavuklumu düşünüp kaygılanıyorum;
ḳadġurduḳ[ça] ḳaşı körtlem Hasret çektikçe, kaşı güzelim,
ḳavışıġsayur men Kavuşmak istiyorum.
öz amraḳımın öyür men Öz sevgilimi düşünüyorum;
öyü evirür men ödü … çün Düşünüp düşünüp … durdukça,
öz amrak[ımın] öpügseyür men Öz sevgilimi öpmek istiyorum.
barayın tiser baç amraḳım Gideyim derse güzel sevgilim,
baru yime umaz men Gidemiyorum da;
baġırsaḳım Merhametlim.
kireyin tiser kiçigkiyem Gireyim derse küçücüğüm,
kirü yime umaz men Giremiyorum da
kin yıpar yıdlıġım Anber, misk kokulum.
yaruḳ ten͡griler yarlıḳazun Nurlu tanrılar buyursun;
yavaşım birle Yumuşak huylum ile
yaḳışıpan ardılmalım birleşerek ayrılmayalım.
küçlüg priştiler küç birzün Kudretli melekler güç versin;
közi ḳaram birle Gözü karam ile
külüşügin oluralım güle güle oturalım
Sözcüklerin Çözümlemeleri
adınçıġ ‘fevkalade, seçkin’ < *ad- ‘ayırmak, değişmek’ –(ı)n [fiilden isim yapım eki] –çıġ [< -sıġ [isimden isim yapım eki, sıfat yapım eki]
amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşa gitmek’ -ḳ [fiilden isim yapım eki]
özkiye ‘cancağız’ < öz ‘kendi’ +kiye [isimden isim yapım eki, küçültme eki] +m [1.tekil kişi iyelik eki]
ḳasınçıġ ‘yavuklu’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]
ö- ‘düşünmek’ –(y)ü [zarf-fiil eki]
ḳadġur- ‘kaygılanmak’ –ar men [1. tekil kişi geniş zaman]
ḳadġur- ‘kaygılanmak’ -duḳ [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ça [eşitlik durumu eki]
ḳaş ‘kaş’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]
körtle ‘güzel’ +m [1.tekil kişi iyelik eki]
kavışıġsa- ‘kavuşmak istemek’ < kavış- ‘kavuşmak’ –(ı)ġ ‘kavuşma’ [fiilden isim yapım
eki] +sa [isimden fiil yapım eki] –(y)ur men [1. tekil kişi geniş zaman]
amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek’ -ḳ [fiilden isim yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]
+(ı)n [belirtme durumu eki]
ö- ‘düşünmek’ -(y)ür men [1.tekil kişi geniş zaman]
evir- ‘evirmek, çevirmek’ –ür men [1.tekil kişi geniş zaman]
öpügse- ‘öpmek istemek’ < öp- ‘öpmek’ –(ü)g ‘öpme’ [fiilden isim yapım eki] +se [isimden
fiil yapım eki] -(y)ür men [1. tekil kişi geniş zaman]
bar- ‘varmak, gitmek’ –ayın [1.tekil kişi emir eki]
ti- ‘demek’ –ser [3. tekil kişi şart eki]
bar- ‘varmak, gitmek’ –u [‘yapabilmek’ anlamındaki u- yardımcı fiilinin asıl fiile zarf fiil ekiyle bağlandığı birleşik fiil] –maz men [1. tekil kişi geniş zamanın olumsuzu]
baġırsaḳ ‘merhametli’ +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]
kir- ‘girmek’ –eyin [1. tekil kişi emir eki]
kiçigkiye ‘küçücük’ < kiçig ‘küçük’ +kiye [isimden isim yapım eki] +m [1. tekil kişi iyelik eki]
yıdlıġ ‘(güzel) kokulu’ < yıd ‘koku’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]
yaru- ‘aydınlanmak, parlamak’ -ḳ ‘nurlu’ [fiilden isim yapım eki]
yarlıḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki] –(ı)
ġ ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki] +ḳa [isimden fiil yapım eki: > yarlıḳa-, yarlıġḳa-]
–zun [3. tekil kişi emir eki]
yaḳış- ‘yaklaşmak’ –(ı)pan [zarf-fiil eki]
adrıl- ‘ayrılmak’ < *ad- ‘ayrı olmak’ -(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] –(ı)l [edilgenlik eki:
orta hece düşmesiyle adrıl-] –ma [olumsuzluk eki] –lım [1. çoğul kişi emir eki, ünlüden sonra –(y) AlIm yerine]
köz ‘göz’ +i [3. tekil iyelik eki]
ḳara ‘kara’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]
külüşüg ‘karşılıklı gülüş’ < kül- ‘gülmek’ –(ü)ş ‘gülüşmek’ [işteşlik eki] –(ü)g [fiilden isim yapım eki] +(i)n [araç durumu eki]
olur- ‘oturmak’ –alım [1. çoğul kişi emir eki]
anı teg orunlarta
REDİFLİ BİR BUDİST ŞİİRİ
- Rahmeti Arat’ın Eski Türk Şiiri adlı eserindeki Budist Uygur şiirlerindendir.
Şiir, baş uyaklı ve aliterasyonludur. Düzenleniş bakımından Divan şiirindeki musammat şekline benzemektedir.
Adḳaşu turur ḳat ḳat taġda amıl aġlaḳ aranyadanta
Sıra sıra kat kat dağlarda, sakin (ve) tenha aranyadan’da,
Artuç sögüt altınınta, aḳar suvluḳta
Ardıç söğüt ağaçları altında, akar sular boyunca,
Amrançıġın uçdaçı ḳuşḳıyalar tirinlik ḳuvraġlıḳta
Sevinçle uçuşan kuşçukların toplandığı yerlerde,
Adḳaġsızın mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta
Hiçbir şeye bağlanmadan huzura ermeli, öyle yerlerde!
*
İç tering ḳat bük taġda, irteki söki aranyadanta
İç içe, derin, kat kat dağlarda, eski (ve) kadim aranya dan’da,
İdiz tikim ḳayalıḳ basġuḳluḳ erip idi tikisizte
Yüce (ve) yalçın kayalık doruklar altında, tam sessizlik içinde,
İmirt çoġurt sögüt arasınta inçge kök suv ḳıdıġınta
İmirt, çoğurt ağaçları arasında, ince mavi suların kıyısında,
İlinmeksizin dyan olurġuluḳ ol, anı teg orunlarta
Hiçbir şeye ilinmeden dyan’a dalmalı, öyle yerlerde!
*
Sen͡gir bulun͡g terin͡g taġda, seviglig aranyadanta
Girintili çıkıntılı yüce dağlarda, sevimli aranyadan’da,
Sermelip aḳar suvluḳ erip sep sem aġlaḳta
Süzülüp akan sular arasında, ıp-ıssız tenhalıkta,
Sekiz türlüg yiller üze tepremetin, serilip anta
Sekiz türlü yel ile kımıldamadan dinlenip orada,
Sere yaln͡guzın nom mengisin tegingülük ol, anı teg orunlarta
Sabırla, yapa-yalnız dinî huzura ermeli, öyle yerlerde!
*
Kökerip turur körkle taġta, kön͡gül yaraşı aġlaḳ orunta
Göğerip duran güzel dağlarda, gönle uygun tenha yerlerde,
Köp yigi telim sögütlüg erip köpirip turur kölmen suvluḳta
Sık (ve) yoğun söğütlüklerde ve köpürüp duran gölcüklerde,
Köz başlap ḳaçıġların yıgınıp közünmiş bililmişçe [orun]larta
Göz başta bütün duyulardan sıyrılıp, her şeyin görünür bilinir gibi olduğu yerlerde,
Küsençigsizin mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta
Hiçbir arzu beslemeden huzura ermeli, öyle yerlerde!
(Talat Tekin, “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, s.409, s.3-42).
