ORHUN ABİDELERİ METİN İNCELEMELERİ, GÖKTÜRK YAZITLARI KELİME TAHLİLLERİ

KÜL TÜGÜN YAZITI DOĞU YÜZÜ METİN İNCELEMESİ (31…40)

Hazırlayan: ASLIHAN ESENDİR

Ders Danışmanı: Yrd. Doç. Dr. MURAT ALTUĞ

    UMaY: TeG: ÖGüM: KaTUN: KUTıÑA: İNiM: KÖLTİGiN: eR: aT: BOLDI: aLTI: YiGiRMİ: YaŞIÑA: eÇİM: KaGaN: İLİN: TÖRÜSİN: aNÇA: KaZGaNDI: aLTI: ÇUB: SUGDaK: TaPA: SÜLeDiMiZ: BOZDuMuZ: TaBGaÇ: OÑ: TUTUK: BİŞ: TÜMeN: SÜ: KeLTİ: IDOK BAŞDA SÜÑüŞDüMüZ:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    Umay gibi anam hatunun talihi sayesinde  kardeşim Kül Tiğin erlik adını buldu. On altı yaşında amcam kağanın yurdunu, yasalarını öylece elde etti: Altı Çub Soğdak üstüne asker sevk ettik, (onları) dağıttık. Çinli Ong komutanı elli bin askerle geldi. Idok Baş’da savaştık.

KELİME TAHLİLLERİ

Teg: kadar, gibi

 [edat] te[fiil kök]-g[zarf fiil]

Ögüm: annem

 ög[isim kök]+üm[teklik 1. Şahıs iyelik eki ]

Katun: kadın, hatun (isim kök)

Kutın(g)a: tanrı lütfuna, tanrı desteğine, talihine

Kut[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs eki]+n[zamir n’si]+(g)a[yönelme hali eki]

İnim: kardeşim

İni[isim kök]+m[teklik 1. Şahıs iyelik eki]

Köl Tigin: İlteriş Kağan’ın küçük oğlu, Bilge Kağan’ın kardeşidir.

Not:  Kül ve Köl okunuşları üzerine farklı görüşler vardır. Kül okunuşu ateş kültüyle, köl okunuşu su kültüyle ilişkilendirilir.

Er at boldı: erlik (yetişkinlik) adını aldı.

Er[isim kök] at[isim kök] bol[fiil kök]-dı[görülen geçmiş zaman eki]

Altı yegirmi: Eski Türk sayı sistemine göre on altı sayısını gösterir.

Yaşınga: yaşına

Yaş[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[zamir n’si]+ga[yönelme h. Eki]

Eçim: kendisinden yaşça büyük erkek akraba(amca)

Eçi[isim kök]+m[teklik 1. Şahıs iyelik eki]

Kağan: hakan, hükümdar

İlin: devletini, yurdunu

İl[isim kök]+i[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. Eki]

Törüsin: yasalarını

Törü[isim kök]+si[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. Eki]

Anca: ol zamir/sıfatının eşitlik durumu ekiyle kalıplaşarak zarflaşmış biçimidir. Kelime anlamı öylecedir.

Kazgantı: kazandı

Kazgan[fiil kök]-tı[görülen geçmiş zaman eki]

Altı Çub: soğdlarla Türkler arasında bir bölgenin adıdır.

Soğdak: Orta Asya’daki Zerefşan Vadisi’nde ikamet etmiş bir Doğu İran halkıdır.

Tapa: +e doğru +e karşı karşılığında yer yön ifadesi taşıyan son çekim edatıdır.

Süledimiz: asker sevkettik.

Sü[isim kök]+le[İ. F. Y. E.]-di[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Bozdumiz: bozguna uğrattık, dağıttık

Boz[fiil kök]-du[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Tabgaç: 535 yılına kadar Kuzey Çin’de Kuzey Wei Devleti’ni kuran, daha sonra Çinlileşen bir Türk-Moğol boyudur.(İ. Kafesoğlu 1995)

Ong Tutuk: İlk ögesi Çince kişi adı olan unvan grubudur. Tutuk kuzeyi tutan üst düzey komutan anlamına gelir.

Biş tümen: tümen Eski Türkçede on bin karşılığına gelir. Biş tümen ise elli bin demektir.

Sü: asker [isim kök]

Kelti: geldi

Kel[fiil kök]-ti[görülen geçmiş Z. E.]

Idok Baş: yer adı

Süngüştümiz: savaştık

Süngü[isim kök]+ş[İ. F. Y. E.]-tü[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

KT-D-40-32

    KÖLTİGiN: YaDaGıN: OPLaYU: TeGDİ: OÑ: TUTuK: YURÇİN: YaRaKLıG: eLiGiN: TUTDI: YaRaKLıGDI: KaGaNKA: aNÇULaDI: OL: SÜG: aNDA: YOK: KIŞDıMıZ: BİR: OTuZ: YaŞIÑA: ÇaÇA: SeÑÜNKE: SÜÑüŞDiMiZ: eÑ: iLKİ: TaDıKıN: ÇORuÑ: BOZ: aTıG: BİNiP: TeGDİ: oL: aT: aNDA:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    Kül Tiğin yayan boğa gibi [düşmana] ileri atıldı. Ong komutanının kayın-kardeşinin pusatlı elini tuttu. Pusatıyla kağana iletti. O orduyu [o] anda yok kıldık. Yirmi bir yaşında Çaça komutanıyla savaştık. (Kül Tigin) İlk önce Tadır Çor’un boz atına binip [düşmana] saldırdı. O at [o] anda

KELİME TAHLİLLERİ

Yadag[isim kök]+ı[yardımcı ünlü]+n[vasıta h. Eki]

Oplayu tegdi: boğa gibi hücum etmek karşılığında bir deyimdir. (Sertkaya 1984)

 Op[isim kök]+layu[benzetme eki] teg[fiil kök]-di[görülen geçmiş Z. E.]

Yurçın: kayınbiraderini

Yurç[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. Eki]

Yaraklıg: pusatlı

Yarak[isim kök]+lıg[İ. İ Y. E.]

Eliğin: elini

Elig[isim kök]+i[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. E.]

Tuttı: tuttu

Tut[fiil kök]-tı[görülen geçmiş Z. E.]

Yaraklıgdı: pusatlı olarak

Yarak[isim kök]+lıg[İ. İ. Y. E.]+dı[niteleme sıfatlarına gelerek zarflaştıran isimden isim yapma eki]

Kaganka: kağana

Kağan[isim kök]+ka[yönelme H. E.]

Ançoladı: sundu, takdim etti

Anço[isim kök]+la[İ. F. Y. E.]-dı[görülen geçmiş Z. E.]

Ol süg: o orduyu

Ol[zamir] sü[isim kök]+g[belirtme h. E.]

Anta: orada

A[isim kök]+n[zamir n’si]+ta[bulunma h. e. ]

Yok kışdımız:  yok ettik

Yok[isim kök] kış[yardımcı fiil]- dı[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Bir otuz: Eski Türkçede yirmi bir sayısıdır.

Yaşınga: yaşına

Yaş[isim kök]+ı[teklik 3. Ş. İyelik eki]+n[zamir n’si]+ga[yönelme h. e. ]

Çaça : Kapgan Kağan dönemimde Kül Tigin’in savaştığı Çinli generaldir.

Sengünke: Çaça Senünke olarak unvan gurubunun yönelme ekli biçimidir.

Süngüşdümiz: savaştık

Süngü[isim kök]+ş[İ. F. Y. E.]-tü[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Eng ilki: en birinci, ilk olarak

Eng[üstünlük zarfı] ilk[isim kök]+i[euphony](CLAUSON)

Tadıkıng Çorıng: Kül Tigin’e at armağan eden kişi

Tadık[isim kök]+ıng[ilgi h. e. ] Çor[isim kök]+ıng[ilgi h. e. ]

Boz :gri rengi ifade eder.

Atıg : atını

At[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+g[belirtme h. e. ]

Binip: binip

Bin[fiil kök]-i[yardımcı ünlü]+p[zarf fiil]

Oplayu tegdi: boğa gibi hücum etmek karşılığında bir deyimdir. (Sertkaya 1984)

 Op[isim kök]+layu[benzetme eki] teg[fiil kök]-di[görülen geçmiş Z. E.]

KT-D-40-33

    ÖLTİ: iKİNTİ: IŞBaRA: YaMTaR: BOZ: aTıG: BİNiP: TeGDİ: OL: aT: aNDA: ÖLTİ: ÜÇünÇ: YeGeN: SİLiG: BeGiÑ: KiDiMLiG: TORuG: aT: BİNiP: TeGDİ: OL: aT: aNDA: ÖLTİ: YaRıKINDA: YaLMaSINDA: YÜZ: aRTUK: OKUN: URTI: YİZiÑE: BaŞIÑA: BİR: TeGMedİ:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    öldü. İkincisinde, Işbara Yamtar’ın boz atına binip [düşmana] saldırdı. O at [o] anda öldü. Üçüncüsünde Yeğen Silig Beğ'in giyimli doru atına binip [düşmana] saldırdı. O at [o] anda öldü. Kalkanına, giyimine yüzden fazla ok vurdular. Yüzüne, başına biri (bile) gelmedi.

KELİME TAHLİLLERİ

Ölti: öldü

Ö[fiil kök]-l[F. F. Y. E. ]-ti[görülen geçmiş Z. E.]

İkinti:ikinci

İki[isim kök]+nti[İ. İ. Y. E. ]

Işbara Yamtar: efendi, lord, prens Yamtar. Kül Tigin’e at armağan eden kişi

Üçünç Yegen Silig Begin: Üçüncü olarak Yeğeni Silig Bey’in

Üç[isim kök]+ünç[sıra sayı bildiren ek, sıfat yapar]

Kedimlig: giyimli

 Ked[fiil kök]-i[yard. Ünlü]-m[F. İ. Y. E. ]+lig[İ. İ. Y. E. ]

Yarıkınta yalmasınta: zırhında kalkanında

Yarık[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs eki]+n[zamir n’si]+ta[bulunma h. e. ]

Yalma[isim kök]+sı[teklik 3. Şahıs eki]+n[zamir n’si]+ta[bulunma h. e. ]

Artuk :+den fazla anlamı taşır.

Art[fiil kök]-u[yard. Ünlü]-k[F. İ. Y. E. ]

Okın urtı: okuyla vurdu

Ok[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs eki]+n[vasıta h. e. ]

Ur[fiil kök]-tı[görülen geçmiş Z. E.]

Yüzinge başınga: yüzüne başına

Yüz[isim kök]+i[teklik 3. Şahıs eki]+n[zamir n’si]+ge[yönelme h. e. ]

baş[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs eki]+n[zamir n’si]+ga[yönelme h. e. ]

tegmedi: değmedi

teg[fiil kök]-me[F. F. Y. E. Olumsuzluk eki]- [görülen geçmiş Z. E.]

KT-D-40-34

    TeKDÜKİN: TÜRÜK: BeGLeR: KOP: BİLİRSİZ: OL: SÜG: aNDA: YOK: KıŞDıMıZ: aNDA: KİSRE: YeR: BaYıRKU: ULuG: İRKiN: YaGI: BOLDI: aNI: YaNGıP: TÜRGİ: YaRGUN: KÖLTE: BOZDuMuZ: ULuG: İRKiN: aZKINGA: eRiN: TeZiP: BaRDI: KÖLTİGiN: aLTI: OTuZ:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    Bu akınları Türk beyleri, hep bilirsiniz. O orduyu [o] anda yok kıldık. [O] andan sonra Yer Bayırku'lu Ulu İrkin düşman oldu. Onu yanıltıp Türgi Yargün gölünde bozguna uğrattık. Ulu İrkin azıcık askerle kaçıp gitti. Kül Tiğin yirmi altı

KELİME TAHLİLLERİ

Tegdükin: saldırdığını

Teg[fiil kök]-dük[sıfat fiil]+[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. e. ]

Türük: Türk

Tü[fiil kök]-r[F. F. Y. E.]-ü[F. F. Y. E]-k[F. İ. Y. E. ]

Begler: beyler

Beg[isim kök]+ler[çokluk eki]

Kop: hep /zarf

Bilirsiz: bilirsiniz

Bil[fiil kök]-i[yard. Ünlü]-r[geniş z. Eki]-siz[çokluk 2. Ş. E.]

Anta kisre: ondan sonra

Kisre[yer yön zarfı]

Yır Bayırku: yer adı

Yagı boltı: düşman oldu

Yagı[isim kök] bol[fiil kök]-tı[görülen geçmiş zaman eki]

Yangıp: yanıltıp, aldatıp

Yang[fiil kök]-ı[yard. Ünlü]-p[zarf fiil eki]

Türgi Yargun Költe: Türgi Yargun Gölü’nde

Bozdumiz: bozguna uğrattık

Boz[fiil kök]-du[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Azkınga: azıcık

Az[isim kök]+kınga[küçültme eki]

Erin: askerini

Er[isim kök]+i[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. eki]

Tezip bardı: kaçıp gitti

Tez[fiil kök]-i[yard. Ünlü]-p[zarf fiil eki] bar[fiil kök]-dı[görülen geçmiş zaman eki]

Altı otuz: yirmi bir

KT-D-40-35

    YaŞIÑA: KIRKıZ: TaPA: SÜLeDiMiZ: SÜÑÜG: BaTıMI: KaRıG: SÖKiPeN: KÖGMeN: YIŞıG: TOGA: YORIP: KIRKıZ: BODuNuG: UDA: BaSDıMıZ: KaGaNıN: BİRLE: SUÑA: YIŞDA: SÜÑüŞDüMüZ: KÖLTİGiN: BaYıRKUNuÑ: aK: aDGIRIG:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    yaşında (iken) Kırgız'a doğru asker sevkettik. Mızrak batımı (derinlikte) karı söküp (geçip), Kögmen (ormanlı) Dağları’nı aşıp ilerleyip Kırgız halkını uykusunda bastık. Kağanı ile Sunga (ormanlı) Dağları’nda savaştık. Kül Tiğin, Bayırku'nun ak aygırına

KELİME TAHLİLLERİ

Yaşınga: yaşına

Yaş[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[zamir n’si]+ga[yönelme h. Eki]

Kırgız: Kırgız toplumu

Süledimiz: asker sevkettik.

Sü[isim kök]+le[İ. F. Y. E.]-di[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Süngüg batımı: mızrak batımı

Süngüg[isim kök] bat[fiil kök]-ı[yard. Ünlü]-m[F. İ. Y. E. Miktar bildirir]-[teklik 3. Şahıs iyelik eki]

Karıg: karı

Kar [isim kök]+ı[yard. Ünlü]+g[belirtme hal eki]

Söküpen: sökerek

Sök[fiil kök]-ü[yard. Ünlü]-pen[zarf fiil eki]

Kögmen yışıg: Kögmen ormanlı dağları

Yış[isim kök]+ı[yard. Ünlü]+g[belirtme hal eki]

Toga: aşarak

Tog[fiil kök]-a[zarf fiil eki]

Yorıp: yürüyüp 

Yorı[fiil kök]-ı[yard. Ünlü]-p[zarf fiil eki]

Bodunug: boyunu

Bodun[isim kök]+u[yard. Ünlü]+g[belirtme hal eki]

Uda: uykuda

U[isim kök]+da[bulunma hali eki]

Basdımiz: baskına uğrattık

Bas[fiil kök]-di[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Kaganıng: kağanın

Kağan[isim kök]+ıng[ilgi hali eki]

Birle: ile

Görüş 1: bir[isim kök]+i[yard. Ünlü]+l[İ. F. Y. E.]+e[F. F. Y. E.]

Görüş 2:bir[isim kök]+(i)le[vasıta h. e. ]

Songa yışda: Songa ormanlı dağlarında

Yış[isim kök]+da[bulunma h. e. ]

Süngüşdümiz: savaştık

Süngü[isim kök]+ş[İ. F. Y. E.]-tü[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Bayırkunung: Bayırku’nun

Bayırku[isim kök]+nung[ilgi hali eki]

Ak adgırıg: ak aygırını

Adgır[isim kök]+ı[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+g[belirtme h. eki]

KT-D-40-36

    BİNiP: OPLaYU: TeGDİ: BİR: eRiG: OKuN: URTI: iKİ: eRiG: UDaŞıRU: SaNÇDI: OL: TeGDÜKDE: BaYıRKUNuÑ: aK: aDGıRıG: UDLuKIN: SIYU: URTI: KIRKıZ: KaGaNıN: ÖLüRTüMüZ: İLİN: aLTıMıZ: OL: YILKA: TÜRGiŞ: TaPA: aLTUN: YIŞıG:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    binip [düşmana] boğa gibi saldırdı. Bir eri okuyla vurdu. İki eri takip edip mızrakladı. O saldırdığında Bayırku'nun ak aygırı uyluğunu kemiğini kırdı. Kırgız kağanını öldürdük. Yurdunu aldık. O yılda Türgiş'e doğru Altun (ormanlı) Dağları’nı

KELİME TAHLİLLERİ

Oplayu tegdi: boğa gibi hücum etmek karşılığında bir deyimdir. (Sertkaya 1984)

 Op[isim kök]+layu[benzetme eki] teg[fiil kök]-di[görülen geçmiş Z. E.]

Okın: okuyla

Ok[isim kök]+ı[t. 3. Ş. İyelik eki]+n[vasıta hali eki]

Udşuru: takip edip

Ud[fiil kök]-(u)[yard. Ünlü]-ş[F. F. Y. E.]-ur[F. F. Y. E.]-u[zarf fiil eki]

Sançdı: saçtı

Sanç[fiil kök]-di[görülen geçmiş Z. E.]

Tegdükde: saldırdığında

Teg[fiil kök]-dük[sıfat fiil]+de[bulunma h. e]

Bayırkunıng: bayırku’nun

Bayırku[isim kök]+nıng[ilgi hali eki]

Udlıkın: uyluğun

Ud[isim kök]+lık[İ. İ. Y. E.]+ı[yard. Ünlü]+n[belirtme h. eki]

Sıyu: kemiğini

Sı[isim kök]+y[yardımcı ses]+u[zarf fiil eki]

Urtı: vurdu

ur [fiil kök]-tı[görülen geçmiş Z. E.]

öltürtümiz: öldürdük

ö[fiil kök]-l[F. F. Y. E.]-tür[F. F. Y. E.]-tü[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

ilin: devletini 

İl[isim kök]+i[teklik 3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. Eki]

Altımız: aldık

Al[fiil kök]-tı[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Yılka: yıla

Yıl[isim kök]+ka[yönelme h. e. ]

KT-D-40-37

    TOGA: iRTiŞ: ÖGüZüG: KeÇE: YORIDıMıZ: TÜRGiŞ: BODuNuG: UDA: BaSDıMıZ: TÜRGiŞ: KaGaN: SÜSİ: BOLÇUDA: OTÇA: BORÇA: KeLTİ: SÜÑüŞDüMüZ: KÖLTİGiN: BaŞGU: BOZ: aT: BİNiP: TeGDİ: BaŞGU: BOZ: aT[...]:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    aşıp, İrtiş Irmağı’nı geçip ilerledik. Türgiş halkını uykuda bastık. Türgiş kağanının ordusu Bolçu'da ateş gibi, kor gibi üzerimize geldi. Savaştık. Kül Tiğin başı akıtmalı boz ata binip [düşmana] saldırdı. Başı akıtmalı boz at[...]

KELİME TAHLİLLERİ

Toga: aşarak 

Tog[fiil kök]-a[zarf fiil eki]

İrtiş Ögüzüg:  İrtiş Irmağını

Ögüz[isim kök]+ü[yard. Ünlü]+g[belirtme h. eki]

Keçe yorıdımız: geçerek ilerledik

Keç[fiil kök]-a[zarf fiil eki]

yorı[fiil kök]-dı[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

uda bastımız: uykuda baskına uğrattık

u[fiil kök]+da[bulunma h. eki]

bas[fiil kök]-dı[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

süsi bulçuda: askeri Bulçu’da

sü[isim kök] Bulçu[isim kök]+da[bulunma h. eki]

odça borça: ateş gibi kor gibi

od[isim kök]+ça[eşitlik h. eki]

bor[isim kök]+ça[eşitlik h. eki]

Süngüştümiz: savaştık

Süngü[isim kök]+ş[İ. F. Y. E.]-tü[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Başgu: alnı akıtmalı

Baş[isim kök]+gu[İ. İ. Y. E.]

KT-D-40-38

    TUTuZTI: iKİSİN: ÖZİ: aLDıZDI: aNDA: YaNA: KİRiP: TÜRGiŞ: KaGaN: BUYRUKI: aZ: TUTUKUG: eLGiN: TUTDI: KaGaNIN: aNDA: ÖLüRTüMüZ: İLİN: aLTıMıZ: KaRA: TÜRGiŞ: BODuN: KOP: İÇiKDİ: OL: BODuNuG: TaBaRDA: KONTuRTuMuZ:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    [...] tutturttu. İkisini de kendi yakaladı. Ondan (sonra) yine girip Türgiş kağanın buyruğundaki Az paşasını eliyle tuttu. Kağanını [o] anda öldürdük. Devletini aldık. Kara Türgiş halkı hep baş eğdi. O boyları Tabar'da yerleştirdik.

KELİME TAHLİLLERİ

Tutuzdı: tutturdu

Tut[fiil kök]-u[yard. Ünlü]-z[F. F. Y. E.]-dı[görülen geçmiş z. Eki]

İkisin: ikisini

İki[isim kök]+si[teklik3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. eki]

Altızdı: ele geçirdi

Al[fiil kök]-tız[F. F. Y. E.]-dı[görülen geçmiş z. Eki]

Yana: yine 

Yan[fiil kök]-a[zarf fiil eki]

Totogug: komutanı

Totog[isim kök]+u[yard. Ünlü]+g[belirtme h. e. ]

öltürtümiz: öldürdük

ö[fiil kök]-l[F. F. Y. E.]-tür[F. F. Y. E.]-tü[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

ilin: yurdunu

il[isim kök]+i[teklik3. Şahıs iyelik eki]+n[belirtme h. eki]

altımız: aldık

a[fiil kök]-l[F. F. Y. E.]-tı[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

içigdi: tabi oldu

iç[isim kök]-i[yard. Ünlü]-g[İ. F. Y. E.]- di[görülen geçmiş z. Eki]

konturtumiz: yerleştirdik

kon[fiil kök]-tur[F. F. Y. E.]-tu[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

KT-D-40-39

    SOGDaK: BODuN: İTeYİN: TİYiN: YİNÇÜ: ÖGÜZüG: KeÇE: TeMiRKaPıGKA: TeGİ: SÜLeDiMiZ: aNDA: KİSRE: KaRA: TÜRGiŞ: BODuN: YaGI: BOLMuŞ: KeÑeRiS: TaPA: BaRDI: BİZiÑ: SÜ: aTI: TORUK: aZUKI: YOK: eRTİ: YaBLaK: KİŞİ: eR[...]:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    Soğdak halkını [düzen] edeyim diye İnci (Siderya) Irmağı’nı geçip Demirkapı'ya kadar asker sevkettik. [O] andan sonra Kara Türgiş halkı düşman olmuş. Kengeris'e doğru vardı[lar] (gittiler). Bizim er[lerin] atı bakımsız, yemeği yok idi. Kötü kimseler [...]

KELİME TAHLİLLERİ

İteyin: düzene koymak

İt[fiil kök]-eyin[teklik 1. Şahıs emir eki]

Tiyin: değin, +a kadar

Ti[fiil kök]-yin[zarf fiil eki]

Keçe: geçerek

Keç[fiil kök]-e[zarf fiil eki]

Kapıga: kapıya

Kapı[isim kök]+ga[yönelme h. e.]

Süledimiz: asker sevkettik.

Sü[isim kök]+le[İ. F. Y. E.]-di[görülen geçmiş Z. E.]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Bolmuş: olmuş

Bol[fiil kök]-muş[duyulan geçmiş z. Eki]

Bizing: bizim

Biz[isim kök]+ing[ilgi hali eki]

Azuk[isim kök]+ı[teklik3. Şahıs iyelik eki]

Yok erti: yok idi

Yok[isim kök] er[yard. Fiil]-ti[görülen geçmiş Z. E.]

KT-D-40-40

    aLP: eR: BİZiÑE: TeGMiŞ: eRTİ: aNTaG: EDKÖ: ÖKüNüP: KÖLTİGiNiG: aZ: eRiN: İRTÜRÜ: ITıMıZ: ULuG: SÜÑüŞ: SÜÑüŞMüŞ: aLP: ŞaLÇI: aK: aTIN: BİNiP: TeGMiŞ: KaRA: TÜRGiŞ: BODuNuG: aNDA: ÖLüRMüŞ: aLMıŞ: YaNA: YORıP:

GÜNÜMÜZ TÜRKÇESİ

    Alp askerler bize saldırmıştı. [o] anda böyle bir zamana hayıflanıp Kül Tiğin'i az askerle üzerine gönderdik. Büyük savaş savaştık. Alp Salçı’nın ak atına binip [düşmana] ilerlemiş. Kara Türgiş halkını [o] anda öldürmüş, almış. Yine ilerleyip [...]

KELİME TAHLİLLERİ

Bizinge: bize

Biz[isim kök]+ing[yön gösterme zamir çekimi]+(g)e[yönelme hal eki]

Tegmiş erti: saldırmıştı

Teg[fiil kök]-miş[sıfat fiil eki] er[yard. Fiil]-ti[görülen geçmiş Z. E.]

Antag: orada

An[isim kök]+(ı)[yard. Ünlü]+teg[teg edatının ekleşmiş hali]

Ödke: zamana

Öd[isim kök]+ke[yönelme hal eki]

Ökünüp: hayıflanıp

Ökün[fiil kök]-ü[yard. Ünlü]-p[zarf fiil eki]

Ertürü: ulaştırıp

Er[fiil kök]-tür[F. F. Y. E.]-ü[zarf fiil eki]

Idtımiz: gönderkik

Id[fiil kök]-tı[görülen geçmiş z. e]-miz[Ç. 1. Ş. E.]

Süngüşmiş: savaşmış

Süngü[isim kök]+ş[İ. F. Y. E.]-miş[duyulan geçmiş Z. E.]

Tegmiş: hücum etmiş

Teg[fiil kök]-miş[duyulan geçmiş Z. E.]

Ölürmiş: öldürmüş

ö[fiil kök]-l[F. F. Y. E.]-ü[yard. Ünlü]-r[F. F. Y. E.]-miş[duyulan geçmiş Z. E.]

almış: almış

al[fiil kök]-miş[duyulan geçmiş Z. E.]

KAYNAKÇA

• Ahmet Bican ERCİLASUN, Türk Dili Tarihi, Ankara, 2008

• Hatice ŞİRİN, Kül Tigin Yazıtı Notlar, İstanbul, 2015

• Erhan AYDIN, Orhon Yazıtları, Konya, 2012

• Muharrem ERGİN, Orhun Abideleri, İstanbul, 2010

• Muharrem ERGİN, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 2007

• Mehmet AKALIN, Eski Türkçenin Grameri, Ankara, 2007

• Talat TEKİN, Orhon Yazıtları, Ankara, 2010