HALK ŞİİRİNİN DİL VE ÜSLÛP ÖZELLİKLERİ

HALK ŞİİRİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ

• Halk Şiirinin Dil ve Üslûp Özellikleri
• Halk Şiirinin Tema Özellikleri
• Halk Şiirinin Şekil Özellikleri

Türk halk şiirinde kullanılan dilin, yalın veya sadece olduğu yönünde yaygın bir kanaat vardır. Divan Şiiri'nde kaleme alınmış şiirler göz önüne alındığında bu ka­naat haklı bulunabilir. Ancak bu, halk şiirinde tamamıyla basit ve alelade bir dilin kullanıldığı anlamına gelmemelidir. Hatta Türk halk şiirinde tek bir dil ve üsluptan bahsetmek de mümkün değildir. Anonim Halk Şiirinde kullanılan dil ve üslupla mutasavvıf şairlerin ve âşıkların kullandığı dil ve üslup aynı olmayabilir. Kısacası Türk halk şiirinin kendine özgü bir dil ve üslubu vardır. Bu üslupta hitap edilen kitlenin kullandığı dil dikkate alınır. Halka hitap eden bir şiirin, halkın anlayabileceği ve dil ve üslup kullanması doğal bir durumdur. Ancak bunu, basitlik ve baya­ğılıkla karıştırmamak gerekir. Şimdi halk şiirinde kullanılan dil ve üsluba daha ya­kından bakalım.

Türk halk şiirinde kullanılan dil, halkın anlayabileceği bir dildir. Halk şairleri, şi­irlerini içinde yetiştikleri kültürel ortamın elverdiği şartlar içinde şekillendirdiklerin­den şiirlerini de bu ortamda kullanılan dildeki kelimelerle oluştururlar. Bu gelenek­te Divan Şiiri'ndeki gibi günlük dilde az kullanılan Arapça ve Farsça kelimeler ye­rine, anlamı herkesçe bilinen kelimeler tercih edilir. Ancak bu konuda Türk halk şiirinin bazı özel yanlarını da belirtmekte fayda vardır. Örneğin Dinî-Tasavvufi Halk Şiirinde kullanılan dille Âşık ve Anonim Halk Şiirlerinde kullanılan dil aynı değil­dir. Mutasavvıf halk şairlerinin kullandığı dilde, dinî ve tasavvufî terimler fazlaca yer alır. Bu şiirin kaynakları, hedefi ve hitap ettiği kitle böyle bir dili zorunlu kılar (Güzel 1999: 658). Âşık Şiirinde de âşıkların yetiştikleri ortamlar ve söyledikleri şi­irlerin tür özellikleri de kullandıkları dili etkileyebilir. Buna rağmen âşıkların dili de geniş halk kitlelerinin anlayabileceği bir niteliğe sahiptir (Artun 2001: 117). Ancak özellikle âşık karşılaşmalarında veya âşıkların hünerlerini sergiledikleri başka or­tamlarda kullanılan dil, her zamanki dilden farklı olabilir. Ancak Âşık Şiirine aşina kişilerin ayırtma varabileceği bazı kelimeler, şiirlere girebilir. Anonim halk şiirinde kullanılan dil ve üslup, halkın günlük diline daha yakındır. Türkü ve mani gibi, Türk halk kültüründe yaygın şiirlerde anlamı ve söyleyişi zor kelimeler ve terimler yerine toplumun en altındaki kişilerin de anlayabileceği kelimelere yer verilir.

Türk halk şiirinde, deyimlere ve atasözlerine sıkça yer verilir. Bu durum, halk şairlerinin kimliğiyle ilişkilidir. Halk kültürünün içinde yetişmiş, halkın rağbet ettiği söz kalıplarını kullanmış ve hatta bunlara yenileri eklemiş kişiler olan halk şairleri, şiirlerinde bu birikimlerini kullanmışlardır. Bu bakımdan Türk halk şiiri dairesinde değerlendirilen şiirlerin pek çoğunda deyimlere ve atasözlerine rastlamak müm­kündür. Kaygusuz Abdal'dan alman aşağıdaki beyitte bir atasözü kullanılmıştır:

"Su görmeden etegün çemrenürsin

Meğer sen bülbüli leglek sanursın"

Âşık Şiirinde de âşıklar, deyimlere ve atasözlerine sıkça başvururlar. Özellikle öğüt temalı şiirlerde atasözlerine daha fazla rastlanır (Artun 2001: 120-121). Genel anlamda Türk halk şiirinde özelde Âşık Şiirinde, atasözlerinin ve deyimlerin kulla­nımı, şairin tercihi ve yeteneğiyle ilgilidir. Atasözlerinin ve deyimlerin anlamını ve kullanıldığı şartları bilen halk şairleri, bunlara daha fazla başvururlar.

Türk halk şiirinde yerel kelimelere ve söyleyişlere rastlanabilir. Diğer bir ifadey­le halk şiirinde, Divan Şiiri'nde olduğu gibi standart bir dil kullanılmaz. Halk şair­lerinin yetiştikleri ortama göre ağız özellikleri ve yerel kelimeler, şiirlerde yer ala­bilir. Halk şairlerinin dil yetenekleri ve imkânları, ait oldukları kültürel ortam için­de şekillendiğinden yerel unsurların halk şiirinde görülmesi doğal bir durumdur. Kaygusuz Abdal'ın aşağıdaki dörtlüğü, doğrudan konumuzla ilgilidir:

"Âşık oldum zangadak

Irlayuban fingedek

Yârum öğütler beni

Yanramagıl bangadak"

Âşıklar arasında da yerel kelimelerden ve ağız özelliklerinden faydalanma ge­leneği oldukça yaygındır. Önde gelen âşıklardan Karaca Oğlan, şiirlerinde çok sa­yıda yerel kelimeye yer vermiştir (Sakaoğlu 2004: 653-665). Karaca Oğlan'ın dışında geçmiş dönem ve günümüz âşıklarında da yerel dilden faydalanma söz konu­sudur. Karaca Oğlandan aldığımız aşağıdaki dörtlükte deve yavrusu anlamına ge­len "taylak" kelimesi yerel bir kelimedir:

"Engininden yükseğine çıkılmaz

Kaplan girse meşelerin sökülmez

Kumaş yüklü tor taylağın çekilmez

Evleri sürgüne gitti yaylanın"

Buna benzer çok sayıda yerel kelimeyi ve söyleyişi şiirlerine taşıyan Karaca Oğlan'm, şiirlerindeki bu kelimelerin sözlüğünü oluşturma çalışmakları da yapıl­mıştır (Sakaoğlu 2004: 666-741).

Halk şiirinde benzetme başta olmak üzere, yineleme, telmih, istiare ve nida gi­bi anlam ve söz sanatları da kullanılır. Şiirde sanatlı söyleyişlere sık sık başvurul­ması durumu, halk şairlerinde de vardır. Ancak burada bir noktaya dikkat çekmek gerekir. Halk şairlerinin kullandıkları söz ve anlam sanatları, manayı zorlayan bir yapıda değildir. Dilin doğal söyleyiş kuralları çerçevesinde manayı zora sokmadan yapılan sanatlar halk şiirinde kullanılır (Güzel 1999: 670-676, Artun 2001: 122).

Sonuç olarak Türk halk şiirinin dil ve üslup özellikleri, şiirlerin yaratıcıları ve dinleyicilerine göre şekillenmiştir. Başka bir ifadeyle halk şairlerinin şiir söyleme yetenekleri, şiirlerin söyledikleri ortamlar, söylenme şekilleri ve dinleyicileri, dil ve üslubu tayin etmiştir. Halk şairleri, gelenekten aldıkları kurallara bağlı olarak hitap ettikleri kitlenin kültür seviyesini de dikkate alarak bir üslup geliştirmişlerdir. Bu üslupta günlük dilde yaygın olarak kullanılan kelimeler, atasözü ve deyimler; ge­leneksel şekil özellikleri, sanatlar ve anlatım tarzları bulunmaktadır.