ESKİ TÜRKÇE DÖNEMİ
ESKİ TÜRKÇE DÖNEMİ, Kuzey Türkçesi, Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi, Azeri Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Batı Türkçesinin Gelişmesi, Eski Anadolu Türkçesi
ESKİ TÜRKÇE DÖNEMİ (6. YÜZYIL - 10. YÜZYIL)
Eski Türkçe ve Özellikleri, Eski Türkçe Nedir?
- Eski Türkçe
- Kuzey-doğu Türkçesi, Batı Türkçesi
- Kuzey Türkçesi, Doğu Türkçesi
- Azeri Türkçesi, Osmanlı Türkçesi
- Batı Türkçesinin Gelişmesi
- Eski Anadolu Türkçesi
- Türkiye Türkçesi ve Özellikleri
Kuzey Türkçesi, Doğu Türkçesi, Batı Türkçesi, Azeri Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Batı Türkçesinin Gelişmesi, Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlıca, Türkiye Türkçesi, Türk dilinin tarihi gelişimi, Türkçenin tarihi gelişimi, eski Türkçe, orta Türkçe
Eski Türkçe ve Özellikleri
Eski Türkçe, Türkçenin başlangıçtan 10. yüzyıla kadar olan devresidir. Eski Türkçeden daha gerisi karanlık devirdir. Burada dilimiz Çuvaşça ve Yakutça ile buluşur. Çok daha geride de Türkçe, dâhil olduğu öteki Altay dilleri (Moğolca ve Mançuca) ile birleşir.
Eski Türkçe devresi kendi içinde Göktürk Türkçesi ve Uygur Türkçesi olmak üzere ikiye ayrılır.
Göktürk Türkçesinin bilinen ilk metinleri 8.yüzyılda dikilmiş olan Orhun Anıtları'dır. Orhun Anıtları'nda Göktürk alfabesi kullanılmıştır. Anıtların düzeyli ve işlenmiş bir dili vardır. Anıtlardaki güçlü hitabet üslubu dikkat çekicidir. Orhun Anıtları'nın yazarları Vezir Tonyukuk ile Yolluğ Tigin'dir. Eldeki belgelere göre bunlar Türklerin en eski yazarlarıdır. Bu da Türk yazı dilinin daha eski devirlerde meydana gelmiş olduğunu göstermektedir.
Eski Türkçe döneminin Göktürk Anıtları 'ndan sonraki yazılı ürünleri Uygur Türkçesi eserleridir. Uygur Türkleri Soğd yazısını ve Mani ile Buda dinlerini kabul etmişlerdir. Bu dönemde verilen eserlerin tamamı Mani ve Buda dinleriyle ilgilidir. Bu eserlerin başta gelenleri Altun Yaruk, Irk Bitig ve Sekiz Yükmek'tir.
ORTA TÜRKÇE DÖNEMİ
Bu devre 10. yüzyıldan 13. yüzyıla kadar olan zamanı kapsar. Türkler bu dönemde yazı dili olarak Karahanlı Türkçesini kullanmışlardır. Bu devrede İslamiyet resmen kabul edilmiş ve alfabe olarak Arap harfleri alınmıştır.
- Kutadgu Bilig,
- Dîvânü Lügati't-Türk,
- Atabet-ül Hakayık
- Divan-ı Hikmet
vb. Karahanlı metinleri bu dönemde yazılmıştır.
Eski Türkçe
Türk yazı dilinin ele geçen ilk örnekleri Orhun âbidelerinin metinleridir. Fakat bu metinler şüphesiz Türk yazı dilinin ilk örnekleri değildir. Çünkü Orhun âbidelerindeki dil yeni teşekkül etmiş bir yazı dili olarak değil, çok işlenmiş bir yazı dili olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bakımdan, Türk yazı dilinin başlangıcını ele geçen bu ilk metinlerden çok daha öncelere çıkarmak gerekir. Türk yazı dilinin sekizinci asırdan sonraki gelişmesi ile mukayese edilerek bir tahmin yürütülürse, Orhun abidelerindeki yazı dilinde hiç değilse bir kaç asırlık bir gelişme mevcut olduğuna kolaylıkla hükmolunabilir. Buna göre Türk yazı dilinin başlangıcını Milâdın ilk asırlarına, hiç olmazsa Orhun âbidelerinden bir kaç asır önceye çıkarmak doğru olur. Fakat Orhun kitabelerinden daha eski bir metin ele geçmediği için bu yazı dilini ancak sekizinci asırdan itibaren takip edebilmekteyiz.
İşte nazarî olarak Milâdın ilk asırlarında başladığını kabul ettiğimiz ve ilk ele geçen metinleri sekizinci asra ait olan bu yazı dili 12 - 13. asra kadar devam etmiş olup, bu devre Türk yazı dilinin ilk devresini teşkil etmektedir. Bu ilk yazı dili devresi ayni zamanda müşterek bir yazı dili devresidir. Yani bu yazı dili bütün Türklüğün tek yazı dili olarak kullanılmış, Orta Asya'da geniş bir sahayı kaplayan Türklük âlemi asırlar boyunca hep ayni dille okuyup yazmıştır. O devirden kalma eserlerde görülen ufak tefek farklar ise saha ve zaman farklarından ileri gelen normal ayrılıklar olup tek bir yazı dilinin hudutlarını aşacak mahiyette değildir.
Kâşgarlı'nın en çok beğendiği ve şivelerle karşılaştırırken "Türkçe" diye adlandırdığı, Hakaniye Türkçe'si, yahut başka eserlerde Kâşgar dili, Kâşgar Türkçe'si adı ile anılan dil hep bu ilk Türk yazı dilidir. Bu yazı dili devresinden gelen eserlerin büyük bir kısmı Uygur yazısı ile yazılmış olduğu için bu devreye Uygur devresi, bu yazı diline de Uygurca denilebilir. Fakat Türkoloji öğretiminde Türkçe'nin bu ilk devresi için bugün en uygun isim olarak "Eski Türkçe" tâbirini kullanmaktayız. Türkçe'nin ondan sonraki çeşitli gelişmelerinin kaynağı hep bu devreye çıkmakla, bugün geniş sahalarda ayrı kollara ayrılmış bulunan Türkçe'nin bütün şekillerinin menşei bu devrede bulunmakta, kısacası, Türkçe'nin bütün yapısı bu devre ile izah edilebilmektedir. Demek ki bu devre Türkçe'nin ana Türkçe devresi, ilk devresi, eski devresidir. Onun için bu devreyi "Eski Türkçe" diye adlandırmak çok yerindedir. Bu kitapta biz de bu ismi kullanacağız.
O hâlde Türk yazı dilinin ilk devresi Eski Türkçe'dir. Eski Türkçeden daha önceki devir ise Türkçe'nin karanlık devridir. O devir artık Eski Türkçe'nin Çuvaşça ve Yakutça ile, bunların da daha ileride Moğolca ile birleştikleri devirdir.
Türkçe tarih boyunca iki gramer yapısına sahip olmuştur. Eski Türkçe devresi Türkçe'nin eski gramer yapısını temsil eder. Ondan sonraki devreler Türkçe'nin yeni gramer yapısına sahip olan devrelerdir.
Prof. Dr. Muharrem Ergin
TÜRK LEHÇELERİ KOLAY ERİŞİM ÇİZELGESİ
ESKİ TÜRKÇE DÖNEMİ (6. YÜZYIL - 10. YÜZYIL)
Türk dilinin kuramsal olarak Proto Türkçe diğer bir deyişle Ana Türkçe döneminden sonra gelen ve Türkçenin yazılı metinlerle bilinen en eski devresi Eski Türkçe olarak adlandırılmaktadır. Eski Türkçe dönemi kendi içinde uzun bir dönemdir. Bu dönem bugünkü bilgilerimiz ışığında Türk dilinin en eski yazılı belgelerinin bulunduğu devreyi kapsamaktadır. Bu dönem ayrıca Türkçenin işlek bir yazı dili olarak kullanıldığını da belgelendirebildiğimiz en eski dönemidir. Bu döneme ait yazılı belgeler incelendiğinde, yazı dili tarihinin, edebî dil olarak çok eskilere kadar gittiği açıkça görülmektedir.
Eski Türkçe döneminde siyasî coğrafyaya hâkim unsur, 6. yüzyılın ortalarında Batı Moğolistan’daki Altay dağları bölgesinde yaşayan ve aynı tarihte Çin’in kuzeyinde bugünkü Moğolistan’da, büyük bir devlet kuran (550-630, 680-745) Eski Türkler yani Köktürklerdi. Bu dönemdeki söz konusu Türkçe de bu Köktürklerin diliydi. Ayrıca bu dil 8. yüzyıl ortalarında Moğolistan’daki Köktürk egemenliğine son vererek orada bir devlet kuran Uygurlarla (745-840), Şincan’daki Tarım havzasında Koço-Turfan Uygur devletini (850-1250) kuran yerleşik Maniheist ve Budist Uygurların da diliydi.
Göktürk (Orhon) Kitabeleri
Eski Türkçe dönemine ait yazılı belgelerin büyük bir çoğunluğu taş üzerine yazılmıştır. Bengü taş olarak adlandırılan bu abideler sonsuzluğu simgeleyen kaplumbağa kaideleri üzerine oturtulmuştur.
Köktürklerden kalan bu yazıtlar arasında yazılış tarihleri en kesin olanlar ve doğrudan doğruya Türk dili ve tarihi için kaynaklık edenler, 8. yüzyıla ait Orhun Abideleri ya da Köktürk abideleri olarak bilinen Költügin (732), Bilge Kağan (735) ve Tonyukuk (720-725?) yazıtlarıdır. Bugün için en uzun ve sağlıklı olarak bugüne kadar korunan yazıtlar Orhun yazıtları olmuştur. Köktürk veya Orhun abidelerinin bulunması, Türk dili tarihi açısından son derece önemlidir. Türkoloji çalışmalarına yeni bir boyut getirmiş ve açıklık kazandırmıştır. Özellikle Wilhelm Thomsen’in yazıtların alfabesini 1893’te deşifre etmesinden ve bu yazılı belgelerin Türklere ait olduğunun anlaşılmasından sonra Türkoloji alanına dünya bilim çevresinde özel bir ilgi gösterilmiş, Türkoloji araştırmaları hızla ilerlemiştir.
Uygur Türkçesi
II. Köktürk Kağanlığının yıkılmasından sonra Türk Kağanlığının başına geçen Uygurlardevletlerini, Köktürk devletinin sahip olduğu mirasın üzerine kurdukları için, bu devletin yani bozkır kültürünün geleneğini sürdürüyordu. Eski Türkçenin son dönemlerinde Türkler farklı dinî muhitlere girmişlerdir. Özellikle Maniheizm, Budizm ve Hristiyanlık ile tanışan Uygur Türkleri merkezi Koço olan ve hâkimiyeti 400 yıl kadar sürecek, yerleşik hayat düzeninde, yeni bir devlet meydana getirdiler. Özellikle Turfan Uygurları 10. yüzyıldan itibaren gelişen ve 11-12. yüzyılda olgunluğa erişen Türk medeniyetinin kurucusu olmuşlardır. Uygur boylarının bir kısmı Çin’in Kansu bölgesine yerleşmiş ve burada kısa ömürlü devletler kurmuşlardır. Farklı dinler ile yeni bir kültür muhitine dâhil olan Uygurların kullandığı dil, yazı dili geleneği Köktürk dönemi Türk yazı dilinden farklı değildi. Teknik olarak Eski Türkçe dönemini kendi içinde biz Köktürkçe ve Uygurca olarak ikiye ayırıyoruz. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu iki dönem arasındaki farklar fazla olmayıp, Eski Türk çağında 11. yüzyıla kadar tek Türk yazı dili geleneği hâkim olmuştur. Aynı yazı dili bazı fonetik farklılıklarla ve değişen alfabelerle sürekliliğini korumuş ve işlek bir edebî dil olarak varlığını sürdürmüştür. Uygurca yazma eserlerin çoğu Sogd yazısının işlek biçiminden geliştirilmiş Uygur alfabesiyle yazılmıştır. Bu alfabe Türklerin Türk dilini yazmak için kullandığı ikinci alfabedir. Bunun yanında az da olsa bir kısım metinler Mani alfabesi ile yazılmıştır. Yerleşik hayattaki Uygurlar Budizm, Maniheizm ve ve Hristiyanlık çevresinde çok zengin bir edebiyat yarattılar. Bu dinlere ait dinî eserler Uygurcaya çevrilmeye başlandı. Birçok din kitabı Sogdca, Çince Toharca, Sanskrit ve Tibetçeden Uygurcaya çevrildi. Ayrıca birçok konuda telif Uygurca eserler de yaratılmıştır. Ayrıca Geç Uygur dönemine ait, Uygurların sosyal ve ekonomik düzenleri ile ilgili sivil belgeler de bugün için elimizde yer alan önemli belgelerdendir.
