Dünyada kullanılan alfabeler ve Türklerin kullandığı alfabeler

Bu yazımızda dünyada kullanılan alfabeleri sizlere tanıtmak istedik.

Dünyanın çeşitli yerlerinde kullanılan alfabeler ve harfleri tanıtarak Türklerin kullandığı alfabeleri de sizlere anlatmaya çalışacağız.

Aşağıda alfabeler dizgesi bulunmaktadır. Dilediğiniz alfabeyi inceleyebilirsiniz.

Yararlı olması dileğiyle...

Latin alfabesi,Dünya üzerinde kullanılmakta olan yazı sistemlerinin sayısı sanıldığı kadar çok değildir. Bu sistemler, kayıtlı olan yazı sistemlerinin sayısının 14 olduğu kabul edilir. Bu yazı sistemleri

1. Arap alfabesi,
2. Kiril alfabesi,
3. Çince karakterler,
4. Kore alfabesi,
5. Yunan alfabesi,
6. Gürcü alfabesi,
7. Ermeni alfabesi,
8. İbrani alfabesi,
9. Japonca karakterler,
10. Hint dilleri alfabesi,
11. Tana alfabesi,
12. Kannada alfabesi
13. Amhar alfabesi

Olarak sıralanabilir. Dünya üzerindeki dillerin neredeyse tamamı bu alfabeleri kullanılarak yazılmaktadır. Ama adapte edildiği dile göre değiştirilirler. Yani dilin ihtiyaçlarına göre yeni karakterler, harfler eklenir ya da ihtiyaç duyulmayan karakterler ve harfler çıkartılır. Örneğin her ikisi de Latin alfabesinden uyarlanmış olan Türk alfabesinde 29, İngiliz alfabesinde 23 harf bulunmaktadır.

Türk alfabesi: 29 harfli olan alfabemizde ‘A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z’ harfleri bulunmaktadır. Orijinali 23 harfli olan yani ‘A, B, C, D, E, F, G, H, I, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, T, V, X, Y, Z’ harflerinden oluşan Latin alfabesinden Türkçe’de sık olarak kullanılmayan ya da başka harfler kullanılarak karşılanabilen ‘Q, X’ harfleri çıkartılmıştır. Türkçe’de kullanılmakta olan bazı sesleri karşılamaları amacıyla ise alfabeye ‘Ç, Ğ, İ, J, Ö, Ş, U, Ü’ harfleri ilave edilmiştir. Böylece Türk alfabesi meydana getirilmiş ve 23 harfli olan Latin alfabesi 29 harfe çıkartılarak Türkçe yazmak için elverişli hale getirilmiş olan bir alfabeye dönüştürülmüştür.

Resimde İngilizce’ye uyarlanmış olan halini gördüğünüz Latin Alfabesi, dünyanın en çok kullanılan alfabesidir.

İngiliz Alfabesi: İngiliz alfabesi de Latin alfabesinde yapılan değişiklikler sonucunda ortaya çıkartılan bir alfabedir. Aynı Türk alfabesini oluşturma aşamasında olduğu gibi Latin alfabesi üzerinde değişiklik yapılarak meydana getirilmiştir. Latin alfabesine sadece 3 yeni harf yani ‘J, U, W’ harfleri eklenerek 26 harfli İngiliz alfabesi ortaya çıkarılmıştır.

Alfabeler üzerinde bu şekilde yapılan değişiklikler sonucunda dünya üzerindeki dillerin neredeyse tamamı söz konusu olan 14 yazı sistemin kullanılması ile geçekleşir. Eğer farklı alfabeler kullanılıyor olsaydı, Çin yazı karakterleri dünyada en çok kullanılan alfabe olurdu. Çünkü dünya nüfusunun neredeyse 5’te 1’ini oluşturan Çin nüfusu bu alfabeyi kullanmaktadır. Ama İngiliz veya Türk alfabelerinde olduğu gibi Latin alfabesini temel alan, üzerinde değişiklik yaparak kendi dillerini yazmak için kullanan ulusların sayısı çok fazladır. Latin Alfabesi tüm dünya çapında kullanılmaktadır ve dünya üzerinde en çok kullanıcısı olan alfabedir.

Bu 14 yazı sistemi dışında kullanılan farklı sistemler de vardır. Ama kullanıcı sayıları veya sistemin sınıflandırılmasını sağlayan özellikleri nedeniyle bahsedilen 14 yazı sisteminin arasında yer almazlar. Aşağıda yaptığımız listede dünya üzerinde en çok kullanılan tüm yazı sistemlerini, kullanan kişi sayısına bağlı olarak sıralanmış şekliyle bulacaksınız. Listede Abudiga olarak belirtilen yazı sistemleri, alfaheceleme olarak da bilinen yazı sistemleridir. Abugida kelimesi ise Ge’ez yazısını ifade etmek için kullanılan ve bu alfabedeki ilk 4 harfin yan yana getirilmesi ile türetilen bir sözcüktür. Kullanılan karakterler birbirini takip etmekte olan ünlü-ünsüz ses çiftlerini belirten tek birim olarak yazılmaktadır. Bu da bildiğimiz, kullandığımız yazı sistemlerinden farklılık göstermektedir. Çünkü alfabe olarak nitelendirilen sistemlerde harfler yan yana geldiğinde anlam ifade ederler. Çin yazı sistemi gibi sistemlerde ise her karakterin başlı başına bir anlamı vardır. Abugida olarak nitelendirilen yazı sistemleri bu yönüyle onlardan ayrılmaktadır. Ayrıca listede alfabeleri kullanan toplam kişi sayısının dünya nüfusundan daha fazla olduğunu göreceksiniz. Bazı ülkelerde, bazı bölgelerde birden fazla dil ve yazı sistemi olduğu için ortaya böyle bir durum çıkmaktadır.

1.Latin Alfabesi: Dünya üzerinde en çok kullanılan Latin alfabesini dünya çapında birçok ülke kullanmaktadır. Bunların arasında çok sayıda Avrupa ülkesi, Endonezya, Kanada ve ABD, Güney Amerika ve Afrika ülkeleri bulunmaktadır. Latin alfabesini kullanan kişi sayısı ise 4,9 milyar civarında tahmin edilmektedir.

Çin yazı sistemi, Çİn’in kalabalık nüfusu sayesinde dünyanın en çok kullanılan ikinci alfabesidir.

2.Çince Karakterler, Çin Yazı Sistemi: Dünyada en çok kullanılan ikinci yazı sistemi Çin Yazı Sistemidir. Bu yazı sistemi, Çin’in yanı sıra nüfusunun yarısı Mandarin Çincesi konuşan Singapur gibi ülkelerde de kullanılmaktadır. Çin yazı sisteminin kullanıldığı ya da bu sistemden etkilenen yazı sistemlerinin kullanıldığı diğer yerler Vietnam, Kore (hanja) ve Japonya (kanji) olarak gösterilebilir. Dünya üzerindeki toplam kullanıcı sayısı ise 1 milyar 340 milyon kişi kadardır.

3.Arap Alfabesi: Listemizin üçüncü sırasındaki bu yazı sistemini veya değiştirilmesi sonucunda ortaya çıkan yazı sistemlerini kullanan kişi sayısı 660 milyondur. Orta ve Kuzey Afrika’da bulunan bazı ülkeler, Ortadoğu ve Arap ülkeleri, Çin’deki Müslüman nüfusun olduğu bölgeler, İran gibi ülkeler Arap alfabesini kullanan insanların bulunduğu yerler olarak gösterilebilir.

4.Devanagari Alfabesi (Abudiga) : Bu alfabe çok fazla ülkede kullanılmasa da, Hindistan nüfusunun yüksek olması nedeniyle dünyanın en çok kullanılan alfabeleri arasında bulunmaktadır. Hindistan’da Sanskrit dili gibi dilleri yazmak için kullanılan alfabe ayrıca Nepal’de kullanılır. Toplam kullanıcı sayısı ise 420 milyon kadardır.

5.Kiril Alfabesi: Slav dillerini yazmak amacıyla oluşturulan alfabe, Sovyet Rusya döneminde Sovyetler Birliği etkisi ya da egemenliği altında bulunan ülkelerde kullanılmaya başlamıştır. Böylece Rusya dışında Orta Asya’da bulunan Türk Cumhuriyetleri, Doğu Avrupa’daki Slav kökenli Bulgaristan, Sırbistan gibi devletler gibi farklı bölgelerde kullanılan bir alfabe haline gelmiştir. Alfabe üzerinde yapılan değişiklikler sonucunda kendi alfabelerini oluşturan ve kullanan kişi sayısı ise 250 milyon kişi olarak tahmin edilmektedir.

Arap alfabesi, Arap topluluğunun farklı ülkelerde sahip olduğu kalabalık nüfus ve İslamiyetin etkisiyle dünyanın en çok kullanılan üçüncü alfabesidir.

6.Bengali ya da Assamese Alfabesi (Abudiga) : Bangladeş ve Hindistan’da kullanılan alfabe, Asamca, Manipuri ve Munda gibi dillerin yazılmasında kullanılmaktadır. Orijinali 50 karakterli olan ve Sanskrit dilini yazmak için oluşturulan alfabeye 10 karakter eklenerek Bengalce’ye uygun hale getirilmiştir. Bu yazı sistemini kullanan kişi sayısı ise 220 milyon olarak görünmektedir.

7.Kana Alfabesi: Japonca’yı yazmak için kullanılan alfabelerden birisi olan bu alfabenin toplam kullanıcı sayısı 120 milyon kadardır.

8.Gurmukhi Yazı Sistemi (Abudiga) : Hindistan’ın Pencap eyaletinde kullanılmaktadır. Toplam kullanıcı sayısı 100 milyon kişi olduğu için dünyanın en çok kullanılan alfabelerinden birisidir.

9.Javanese Yazı Sistemi (Abudiga) : Endonezya’da bulunan Cava adasında kullanılan Cava dilini yazmakta kullanılan istemdir. Toplam kullanıcı sayısının 80 milyon kadar olduğu sanılmaktadır.

10.Hangul Alfabesi: Kore alfabesi ya da okunuşu nedeniyle Hangıl alfabesi olarak da bilinir. Söz konusu olan 14 yazı sisteminden birisidir. Ama 1443 yılında kral Sejong tarafından talep edilmesi üzerine bilim adamlarının çalışmaları sonucunda ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla Mısır alfabesi ya da Fenike alfabesi kökenlerine dayanan diğer temel yazı sistemlerinden daha farklı olan bir alfabedir. Kore’de kullanılan alfabeyi kullanmakta olan kişi sayısının 78 milyon olduğu düşünülmektedir.

Devanagari Alfabesi, Hindistan’da kullanılan farklı alfabelerden biridir ve dünyanın en çok kullanılan dördüncü alfabesidir.

11.Telagu Yazı Sistemi (Abudiga): Hindistan’da kullanılan dillerden birini yazmak için kullanılan alfabeyi 74 milyon kişi kullanmaktadır.

12.Tamil Yazı Sistemi (Abudiga): Yine Hindistan’da kullanılan Tamil dilini yazmak için yararlanılan bir sistemdir. Singapur ve Sri Lanka gibi yerlerde de kullanılmaktadır. Kullanıcı sayısının 70 milyon civarında olduğu bilinmektedir.

13.Malayam Yazı Sistemi (Abudiga): Yine Hindistan’da kullanılan bir yazı sistemidir. Toplam 52 milyon kullanıcısı vardır.

14.Kannada Alfabesi (Abudiga) : Temel 14 yazı sistemi içinde bulunmaktadır. Hindistan’ın güneybatısında konuşulan Kannada dilini yazmak için kullanılan alfabedir. Karnataka eyaletinde konuşulan dili ve alfabeyi kullanan kişi sayısının 45-50 milyon olduğu tahmin edilmektedir

15.Burma Alfabesi (Abudiga): Myanmar ya da Burma olarak bilinen ülkede kullanılan alfabedir. 39 milyon kişi kullanmaktadır.

16.Tay Alfabesi (Abudiga): Tayca yazmak için kullanılan, Tayland’da kullanılan bir yazı sistemidir. 38 milyon kullanıcısı bulunmaktadır.

17.Sunda Alfabesi (Abudiga): Endonezya’da bulunan Sunda adasında ve çevresinde konuşulan Sundaca ya da Sunda dili olarak isimlendirilen dili yazmak amacıyla kullanılan yazı sistemidir. Toplam 35 milyon kişinin kullandığı bir dil ve yazı sistemidir

18.Gujarati Yazı Sistemi (Abudiga): Hindistan’da kullanılan ve 30 milyon kişi tarafından konuşulan bir dil ve alfabedir.

19.Laos Yazı Sistemi (Abudiga) : Laos Demokratik Halk Cumhuriyetinde konuşulan, Laos dili ya da Lao dili, Laoca gibi isimlerle anılan dili yazmakta kullanılır. 22 milyon kişi tarafından kullanılmaktadır

20.Odia Alfabesi (Abudiga) : Hindistan’da kullanılan alfabelerden birisidir. 21 milyon kadar kullanıcı olduğu düşünülmektedir.

Kiril alfabesi, S.S.C.B. etkisinde kalmış olan devletler ve Slav kökenli devletler tarafından kullanılan bir yazı sistemi olarak dünyanın en çok kullanılan beşinci alfabesidir.

21.Ge’ez Alfabesi (Abudiga) : Etiyopya ve Eritre’de konuşulan Amhar dilini yazmak için kullanılmaktadır. Kullanıcı sayısının 25 milyon kişi kadar olduğu tahmin edilmektedir. Ama bu dili ana dili olarak konuşan kişiler hesaba katıldığında 18 milyon kişi tarafından kullanılan bir dil ve alfabe olduğu zannedilmektedir.

22.Sinhala (Seylan) Alfabesi (Abugida) : Sri Lanka’da konuşulan Seylanca ya da Sinhala dili olarak bilinen dili yazılı hale getirmek için kullanılır. 14-16 milyon kişi tarafından kullanılan bir dil ve alfabe olduğu düşünülür.

23.Ermeni Alfabesi: Ermenistan başta olmak üzere dünyanın farklı yerlerinde yaşayan Ermeni diasporası tarafından Ermeniceyi yazmak için kullanılır. Toplam kullanıcı sayısının 12 milyon kişi olduğu sanılmaktadır.

24.Khmer Alfabesi (Abugida) : Kamboçya’da konuşulan Khmerce dilini yazmakta kullanılır. Bu nedenle Kamboçya alfabesi olarak da bilinir. Kullanıcı sayısı ise 11 milyonun üzerindedir.

25.Yunan Alfabesi: Yunanca ya da Rumca olarak bilinen dili yazmakta kullanılır. Kullanılan en eski alfabelerden biridir ve temel 14 yazı sistemi olarak nitelendirdiğimiz alfabeler arasında bulunur. Toplam kullanıcı sayısı 11 milyon kadardır.

26.Lontara Alfabesi (Abugida) : Endonezya’da kullanılan ve 7,5 milyon kişinin bildiği bir yazı sistemidir.

27.İbrani Alfabesi: İsrail başta olmak üzere farklı ülkelerde yaşayan Yahudilerin kullandığı yazı sistemidir. Toplamda 6 milyon kişinin yararlandığı bir yazı sistemidir.

28.Tibet Alfabesi: Tibetçe olarak isimlendirilen dili yazmakta kullanılır. Başta Tibet bölgesi olmak üzere Hindistan gibi ülkelerde yaşayan kullanıcıları bulunmaktadır. Toplamda 5 milyon kişinin kullandığı bir sistemdir.

29.Gürcü Alfabesi: 3 farklı sistemde kullanılan ve Gürcüce’nin yazıldığı alfabedir. Gürcistan’da kullanılan yazı sistemin toplam 4,5 milyon kişi kullanmaktadır.

Göktürk alfabesi, artık kullanılmayan ama tarihe ışık tutan alfabelerden birisidir.

30.Modern Yi Yazı Sistemi: Çin’in Liangshan Yi Özerk Bölgesi olarak bilinen bölgesinde kullanılan dili yazmakta kullanılır. Bu yazı sisteminden yararlanan kişi sayısı 4 milyondur.

31.Moğol Alfabesi: Moğolistan’da ve diğer bazı özerk bölgelerde konuşulan Moğolca’nın yazımında Kiril alfabesi ile birlikte kullanılan yazı sistemidir. Toplam 2 milyon kişinin bu sistemden yararlandığı sanılmaktadır.

32.Tifinagh Alfabesi: Kuzey Afrika’da Berberi dilini yazmak için kullanılan alfabedir. Mısır, Libya, Tunus, Cezayir ve Fas gibi yerlerde yaşayan ve Kuzey Afrika’nın bilinen en eski yerleşik halkı olan Berberiler tarafından kullanılmaktadır. Toplamda 1 milyon kişinin kullandığı bir yazı sistemidir.

33.Arami Alfabesi: Batı Asya ya da Ortadoğu olarak ifade edilebilecek bölgelerde kullanılan Aramice’nin yazımında kullanılır. Ama bu dilin çok farklı ve yine çok sayıda lehçesi vardır. Örneğin Süryaniler tarafından konuşulan Arami lehçesi Süryanice olarak adlandırılır ve Süryani alfabesi ile yazılır. Ortadoğu civarında binlerce yıl kullanılmış ve sonradan yerini Arapça’ya bırakmıştır. Karakterleri de Arap alfabesine benzeyen ve ona esin kaynağı olduğu düşünülen alfabenin 400 bin kişi kadar kullanıcısı vardır.

34.Maldiv (Tana) Alfabesi (Abugida): Maldiv adalarında konuşulan Maldivce’yi yazmakta kullanılan yazı sistemidir. Tana alfabesi olarak da bilinen alfabede 50 harf bulunur. 300-350 bin kişi tarafından kullanılan bir dil ve alfabe olarak gösterilebilir.

35.İnuit Alfabesi (Abugida) : Kuzey Kanada’da yaşayan ve İnuit kolundan gelen Eskimolara İnuitler denir ve konuştukları dil de İnuitçe olarak adlandırılır. Bu dili yazmak için İnuit alfabesi ya da Kanada İnuit hece yazısı olarak isimlendirilen yazı sistemi kullanılır. 30-35 bin kadar nüfusu olan bu topluluğun yaklaşık olarak 25 bin kadarının kendi dillerini ve alfabelerini bildiği düşünülmektedir.

36.Çeroki (Cherokee) Alfabesi: Çeroki dili yok olmak üzere olduğu kabul edilen dillerden birisidir. Amerika Birleşik Devletlerinde bulunan ve beş uygar kabileden biri olarak kabul edilen Çerokiler tarafından konuşulmaktadır. 15-20 bin kişi oldukları tahmin edilen bu topluluk, Sequoyah ismindeki bir Çeroki tarafından tasarlanan özel bir alfabe olan Çeroki alfabesini kullanmaktadır.

Yazı sistemleri kullanılacakları dile göre yapılacak uyarlamalar ile farklı harf sayıları içeren sistemlere dönüşebilirler.

Bu alfabeler dışında da kullanılan bazı yazı sistemleri vardır. Ama çok az kişi tarafından kullanılmaktadır ve kullanılan sınıflandırmaların dışında kalmaktadırlar. Sonuç olarak dünya üzerinde kullanılmakta olan alfabelerin, yazı sistemlerinin verdiğimiz listede bulunan yazı sistemlerinden ibaret olduğunu söyleyebiliriz. Ama artık kullanılmayan Mısır alfabesi (hiyeroglif), Fenike Alfabesi ya da Runik alfabe gibi tarihi alfabeler de bulunmaktadır. Bu alfabeler tarih çağlarına ışık tutmaları ve günümüzde kullanılan alfabelere esin kaynağı olmaları nedeniyle büyük önem taşıyan alfabeler olarak kabul edilebilir. Dilbilimciler sadece şu anda kullanılmakta olan alfabeleri değil, artık kullanılmayan alfabeleri de incelemektedirler.

TÜRKLERİN KULLANDIKLARI ALFABELER

Böyle bir sıralama gerçeği tümüyle yansıtmadığı gibi adlandırmaların “Arap” ve “Latin Alfabesi” diye yapılması da bazı kavram ve değerlendirme kargaşasına yol açmaktadır. Tarih boyunca çok geniş ülkelere yayılan ve çok değişik kültürlerle ilişkiler kuran Türkler bu dört alfabenin dışında ,başka alfabeler de kullanmışlardır. Gününüzde de söz konusu dört alfabeden başka alfabeler kullanan Türkler vardır.

Öte yandan, İslamiyet’le birlikte Türkler arasında yaygınlık kazanan alfabe, salt Arapların kullandıkları harflerden ibaret olmayıp, ona bazı eklemeler de yapılmıştır. Bu nedenle eski yazı ya da Osmanlı alfabesi diye de nitelenen alfabe, Arap alfabesinin Türkçe`ye uygunluk sağlamasına çalışılan geliştirilmiş bir biçimi idi. Bu nedenle ona Arap alfabesi değil Arap kökenli alfabe demek daha doğru bir niteleme olur.

Bunun gibi, Türkiye Cumhuriyeti`nde kullanılan alfabe de özgün bir Latin alfabesi olmayıp Latin kaynaklı yeni Türk alfabesidir. Nitekim söz konusu alfabenin kabulünü öngören 1928 tarihli yasa “Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun” başlığını taşımaktadır.

Türklerin tarih boyunca kullandıkları alfabeleri sırasıyla incelersek:

1. Göktürk Alfabesi
2. Uygur Alfabesi
3. Arap Alfabesi
4. Latin Alfabesi

Göktürk Alfabesi

Türklerin siyasal varlık olarak tarih sahnesine çıkmaları, Milattan önceki yüzyıllara, Hiung-nu`lar dönemine kadar geriye gitmektedir. Hunlar döneminde yazının kullanıldığına ilişkin bazı kayıtlar olmakla birlikte, bu yazının niteliği hakkında açık bilgilere sahip değiliz. Bu yüzden Türklerin kullandıkları kesin olarak bilinen ilk alfabe Göktürkler döneminde yaygınlık kazanan Göktürk alfabesidir. Son yıllarda Issık-Göl yakınındaki bir kurganda bulunan iki satırdan oluşan yazı, Göktürk alfabesi karaterinde olup, M.Ö. V.-IV. yüzyıllara tarihlenmektedir. Bu yüzden de Göktürklere bağlanan ilk Türk yazısının Göktürk Kağanlığı`nın kuruluşundan yüzyıllarca önce bulunduğunu kabul etmek gerekmektedir.

İlk Türk alfabesinden günümüze kalan en büyük kalınıtılar Göktürkler döneminde dikilen yazıtlarda karşımıza çıkmaktadır. Çözülüp değerlendirilmeleri ancak XIX. yüzyıl sonunda mümkün olmuştur. Bunlardan ilk bulunanları Yenisey Irmağı boyundaki yazıtlar olmuştu. 1889′da da Orhon yazıtları diye anılan iki büyük yazıt daha ortaya çıkarılmıştı. Öteki yazıtlardan farklı olarak bunların arka yüzlerinde Çince metinler de vardı. Yani Ankara`daki Augustus Tapınağı`nda olduğu gibi iki ayrı dilde yazılmışlardı. Danimarkalı Türkolog Wilhelm Thomsen, 1893`te bu yazıtları çözmüş, böylece bunların Kültigin ve Bilge Kağan tarafından diktirildikleri, yazının Türklere özgü bir alfabe, dilin de eski Türkçe olduğu meydana çıkarılmıştı.

Anıtların öneminden ötürü Orhon alfabesi diye de anılan Göktürk alfabesinin kökenine gelince, bu konuda çok farklı görüş ve iddialar bulunmaktadır. Bu alfabede kullanılan işaretler, Runik diye adlandırılan eski Iskandinav yazısındaki işaretlere benzediğı için Runik karakterli sayılmış ve o alfabeyle ilişkilli olabileceği öne sürülmüştür.Yazıyı çözen Thomsen, bu Türk alfabesinin Arani alfabesinden türemiş olabilece görüşünü savunmuştu. Buna karsın Aristov gibi Rus bilginleri, bu yazıdaki işaretlerin eski Türk damgalarından alınmış olabileceğine dikkatleri çekmiştir. A. Cevat Emre ise, Göktürk yazısının Sümer yazısı ile aynı kökten gediğini varsaymıştır. Bütün bu değişik, hatta çelişik savlar arasinda söylenebilecek şey, bilim çevrelerinde en çok Thomsen’ın görüşünün tutunduğudur.

Göktürkler çağında yaygınlaşan bu ilk Türk alfabesi, yazıtlar dışında yazma eserlerde de kullanılmıştır. Doğu Türkistan Yazmaları diye adlandırılan eserler bunu kanıtlamaktadır. Bu alfabenin Göktürkler`den sonra gelen Uygurlar döneminde de bir süre kullanıldığı görülmektedir. 759-760 yıllarında dikilen Şine-Usu yazıtı ile son yıllarda bulunan Taryat Yazıtı bunu göstermektedir. Bunun dışında Göktürk alfabesi, bazı değişikliklerle Bulgarlar,Hazarlar, Peçenekler ve Sekeller tarafından da kullanılmış ve böylece Orta Asya`dan Avrupa içlerine kadar yayılmıştır.

Uygur Alfabesi

Göktürk Kağanlığı`nın 744 tarihinde yıkılmasıyla onun yerine geçen Uygur egemenliği dönemi kültürel etkinlikler ve gelişmeler yönünden İslam öncesi Türk tarihinin en parlak ve dikkate değer dönemini oluşturur. Çin, Hint ve İran kültürlerinin de etkisiyle kültür hayatına öncelik, renk ve hareketlilik getiren Uygurlar, kağıdı ve matbaayı da alıp kullanmışlardır. Bu arada kullanılagelen Göktürk yazısını bırakarak kendilerine özgü yeni bir alfabe düzenlemişlerdir.Uygur alfabesi, Sogd kökenli olup, bazı değişikliklerle Türkçeye uygulanmıştı.

Bu alfabenin ne zaman kullanılmaya başlandığı kesin olarak saptanamamaktadır. Bugün için bilinen, bu yazı ile yazılmış en eski metinlerin IX. yüzyıl sonlarına ait olduklarıdır. Buna karşın, söz konusu alfabe Uygurların siyasal varlıklarını yitirmelerinden sonra da yüzyıllar boyunca kullanılmıştır. Türklerin İslamiyete geçişleri ve Arap kökenli yeni bir alfabenin kabulünden sonra da Türkistan ve Kırım`daki Türk devletlerinde bu alfabe varlığını koruyabilmiştir. Timur İmparntorluğu ve onun kollarında Uygur yazısının kullanıldığı bilinmektedir.

Ebu Said Mirza`nın 1468`de Uzun Hasan’a gönderdigil bitik -mektup- Uygur harfleriyle yazılmıştı. Osmanlı İmparatorluğu`nda da sarayda Uygurca bilen kâtipler vardı ve Orta Asya`daki Türk hükümdarlarına gönderilen mektuplarla kimi yarlıkları bunlar yazıyorlardı. Örneğin, Fatih Mehmet`in Otlukbeli Savaşı`ndan sonra Özbek Hanına gönderdiği zafername Uygur alfabesiyle yazılmıştı. Böylece Orta Asya Türkleri arasında olduğu kadar Osmanlı merkez yönetiminde de geçerliliğini koruduğu anlaşılan Uygur alfabesi, varlığını bir süre daha devam ettirmiş ve 18. yüzyılda tamamıyla unutulmuşdur.

Arap Alfabesi

Türklerin topluca İslamiyet’i kabulünden, yani 10. asırdan sonra geniş bir sahada bütün Türk-İslam devletleri tarafından kullanıldı. Arap Alfabesi yirmi sekiz harf olmasına rağmen Türklerin kullandığı İslam harfleri otuz bir ile otuz altı harften meydana gelir. Sağdan sola doğru yazılan bu alfabe, bütün Türklüğü kucaklamış ve Türkçe’nin çeşitli lehçelerinde, pekçok kitap, kitabe yazılmıştır. Muazzam ve kesintisiz abidevi eserler bu alfabe ile verildi. Türkiye, İslam alemi ve dünyanın her yerindeki kütüphane ve kitapseverlerin kitaplıklarında İslam harfleriyle yazılmış milyonlarca Türkçe eser mevcuttur. Dünyanın en büyük ve muazzam arşivi, Türk – İslam alfabesiyle yazılan Türkçe evraklarla doludur.

Latin Alfabesi

Yeni Türk alfabesi, Latin harfleri temel alınarak, 1 Kasım 1928 gün ve 1353 sayılı yasayla tespit ve kabul edilmiştir. Bu kanuna göre, Türk Alfabesi’nde 29 harf bulunur. Alfabeyi oluşturan büyük ve küçük harfler, sırasıyla aşağıdaki biçimde yazılır.

Yazı karakterleriyle:

A B C Ç D E F G Ğ H I İ J K L M N O Ö P R S Ş T U Ü V Y Z – (Â Î Û)

a b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r s ş t u ü v y z – (â î û)

Harflerin Sınıflandırılması

a, e, ı, i, o, ö, u ve ü harfleri ünlü harfler, diğer harfler ise ünsüz harfler olarak adlandırılır.

Ünlülerin Sınıflandırılması

Ünlü harfler, çıkış yeri ve dilin durumuna, dudakların durumuna, ağzın açıklığına göre şu şekilde sınıflandırılır:

Çıkış yeri ve dilin durumuna göre

1. Kalın ünlüler: a, ı, o, u
2. İnce ünlüler: e, i, ö, ü

Dudakların durumuna göre

1. Düz ünlüler: a, e, ı, i
2. Yuvarlak ünlüler: o, ö, u, ü

Ağzın açıklığına göre

1. Geniş ünlüler: a, e, o, ö
2. Dar ünlüler: ı, i, u, ü

Ünsüzlerin Sınıflandırılması

Ünsüz harfler ses tellerinin titreşime uğrayıp uğramamasına göre ikiye ayrılır:

Tonlu (yumuşak) ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z.

Tonsuz (sert) ünsüzler: ç, f, h, k, p, s, ş, t.

Latin harflerini kullanan diğer alfabelerle farklar

Türk alfabesi, Latin harflerini kullanmasına rağmen, bu harfleri kullanan diğer batı dillerinin alfabelerindeki bir takım harfleri içermemekte, bunun yanısıra bu alfabelerde genel olarak kullanılmayan başka harfler içermektedir.

Türk alfabesinde bulunmayan harfler

Q/q, W/w ve X/x harfleri pek çok batı dilinde kullanılmasına rağmen Türk alfabesinde yer almamaktadır. Bu harflere karşılık gelen sesler sırasıyla k, v ve ks ile ifade edilir. Örneğin: Kemal, taksi. X harfi sözcüğün yapısına göre iks ya da ksi olarak da söylenirken, W harfi çift ve olarak okunur. Benzer biçimde İspanyol alfabesinde yeralan Ñ/ñ (Bu ses İtalyanca ve Fransızca’da gn, Portekizce’de nh harf bileşimleri ile elde edilir) harfine karşılık gelen ses ny ile ifade edilir. Örneğin, İspanyolca’da İspanya anlamına gelen España sözcüğü Türkçe harflerle Espanya olarak yazılır.

Batı dillerinde bulunmayan Türk harfleri

Türkçe’deki Ç/ç, Ü/ü ve Ö/ö harfleri İngiliz alfabesinde bulunmamaları nedeniyle ASCII standardına dahil değildir. Ancak bu harfler diğer batı dillerinde yaygın olarak kullanılmakta ve ISO-8859-1 (Latin-1) standardının içinde yeralmaktadır. Küçük ı, büyük İ, Ğ/ğ, Ş/ş harfleri ise ISO-8859-9 (Latin-5) standardının içinde yeralmaktadır.

Türkçe’de noktalı i harfi büyük harfle yazılıyorken de noktası koyulur: İ. Benzer biçimde noktasız büyük I harfi, küçük harfle yazılıyorken noktası koyulmaz: ı. Ancak yabancı dildeki sözcükler büyük harfle yazılıyorken I harfi noktasız yazılır. Türkçe’nin dışında Azerice ve Tatarca’da da ı ve i harflerinin kullanımı bu biçimdedir.

Ş/ş harfinin sesi, İtalyanca’da sc(i), Fransızca’da ch, İngilizce’de sh ve Galiçyaca’da x harfleriyle elde edilir. Bu harf kimi zaman Rumence’deki Ș/ș (virgüllü s) harfinin yerine kullanılmasına rağmen farklı bir harftir. Türkçe’nin dışında Azerice, Tatarca ve Türkmence dillerinde kullanılmaktadır.

Ğ/ğ (yumuşak ge) harfinin kendine ait bir sesi yoktur, yalnızca kendisinden önce gelen ünlü harfi uzatmakta kullanılır. Bu harf Türkçe sözcüklerin başında yeralmaz. Türkçe’nin dışında Azerice ve Tatarca dillerinde kullanılmaktadır.

ABECELER (ALFABELER) İÇİN TIKLAYINIZ