Cümlenin ögeleri nasıl bulunur?

CÜMLENİN ÖĞELERİ BULUNURKEN;

1- Sırasıyla önce yüklem, yüklemin ardından da özne bulunmalıdır. Temel öğeler bulunduktansonra varsa cümledeki nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci ve edat tümleci gibi yardımcı öğeler bulunur. Bu sıralamaya uyulmaması, çözümlede olası bir hataya sebebiyet verebilir. Yardımcı öğelerin kendi aralarında sırası önemli değildir. Önemli olan temel öğelerden sonra aranmasıdır.

Örnek:

• Dersin tam ortasında bir grup öğrenci ellerinde çiçeklerle sınıfa girdi. (ZT, Ö, ET, DT, Y)

Yüklem = girdi

Kim girdi= bir grup öğrenci : Özne

Nereye girdi = sınıfa girdi: Dolaylı tümleç

Ne zaman girdi = Dersin tam ortasında : Zarf tümleci

Ne ile girdi = ellerinde çiçeklerle : Edat Tümleci

2- Cümlenin öğeleri bulunurken, yükleme sorulan soruların hangi öğeyi buldurmaya yönelik olduğunu çok iyi öğrenmeniz gerekmektedir. Yukarıdaki tabloda bulunan öğelere ait sorulara, konuyu kavrayana kadar tekrar tekrar göz atmanızı tavsiye ediyoruz. Cümlenin öğelerinden yalnızca yükleme ait soru bulunmamaktadır. Onu çekimli durumda bulunan yani kip eki/şahıs eki alan fiil ya da ek fiil alan isim soylu sözcüklerde ararız.

3- Cümlenin öğeleri bulunurken, cümledeki isim tamlamalarını, sıfat tamlamalarını, deyimleri, ikilemeleri, birleşik fiilleri vb kelime gruplarını parçalayamazsınız. Cümlenin öğeleri konusunun en önemli kurallarından bir tanesi budur. Hatta direk bu duruma yönelik olan “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde öğeleri ayırmada bir yanlışlık yapılmıştır?” gibi bir soru kalıbı ile sıkça karşılaşırsınız. Şimdi aşağıda bu duruma örnek olabilecek cümleyi çözümleyelim;

• Oğuzhan, çok dürüst arkadaşımdır.

Yanlış Çözüm

Yüklem= arkadaşımdır

Kim arkadaşımdır ? = Oğuzhan = Özne

Oğuzhan nasıl arkadaşımdır? = Dürüst = Zarf tümleci

Oğuzhan ne kadar dürüst arkadaşımdır? = Çok = Zarf tümleci

Doğru Çözüm

Yüklem= çok dürüst arkadaşımdır.

Kim çok dürüst arkadaşımdır: Oğuzhan = Özne

             Yukarıdaki cümlede yüklem “çok dürüst bir arkadaşımdır” kısmıdır. Çünkü arkadaş kelimesini niteleyen “dürüst” kelimesi bir sıfat tamlamasının tamlayanı durumundadır ve “çok” kelimesi de tamlayanın miktarını belirten bir miktar zarfı olarak sıfat tamlamasına dahil olur. Bu yüzden tamlayan ile tamlananı ayıramayacağımız için yüklemi “çok dürüst arkadaşımdır” şeklinde almak zorundayız.

     Bu yüzden cümlenin öğelerini doğru bir şekilde bulabilmeniz için yukarıda saydığımız kelime gruplarını ve bunun yanında fiil çekimlerini, ek fiili, birleşik fiil ve ismin hal ekleri konularını da öğrenmeniz gerekmektedir.

4- Bir öğenin içindeki kelime sayısı sınırlı değildir. Tüm öğeler tek sözcükten de oluşabilir birden fazla sözcükten de. Özellikle uzun cümlelerde bu durum söz konusudur. Uzun bir cümlenin öğeleri bulunurken yukarıda 3. maddede anlattıklarımıza dikkat etmeniz gerekmektedir.

• Bu kadar yorgun bir ihtiyar göreceğimi düşünmemiştim. (Bli. N, Y)
• Sessiz sedasız oradan uzaklaşmanın hayırlı olduğuna inanıyor.  (DT, Y)
• Bu yılın en başarılı öğrencisiydi. (Y)
• Genç yazarın üstün kabiliyeti edebiyat ustalarınca fark edilmişti. (Bsiz. N, Örtülü  Ö, Y)
• Tarihin incelikleri, yazarımızın yalnızca edebi diye anılan bu kitabındadır. (Ö, Y)

5- Bizden devrik bir cümlenin yani yüklemi sonda olmayan bir cümlenin öğelerini bulmamız istenirse, daha rahat çözümleme yapabilmek için devrik cümleyi yüklemi sonda olacak şekilde düz/kurallı cümle haline getirebiliriz. Aynı şekilde soru cümlelerinin öğelerini bulurken de soru cümlesini cevap cümlesine çevirirsek daha rahat çözümleme yapabiliriz.

Örnek:

Devrik cümle: Dünyanın birçok yerinde görülür bu medeniyetin izleri.

Düz (kurallı) cümle: Bu medeniyetin izleri dünyanın birçok yerinde görülür.

Devrik cümle: Bir gün baksam ki çıkagelmişsin bir güvercin gibi uzaklardan ey yar.

Düz (kurallı) cümle: Ey yar, bir gün baksam ki bir güvercin gibi uzaklardan çıkagelmişsin.

Devrik cümle: Bir martı gibi dolandım göklerde saatlerce.

Düz (kurallı) cümle: Göklerde bir martı gibi saatlerce dolandım.

6- Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar ve seslenme sözcükleri tek başlarına cümle öğesi olarak incelenemezler. Bir öğenin ya da bir söz grubunun içinde yer alabilirler; fakat bunun dışında cümle dışı unsur olarak kabul edilirler.

• Yarın veya haftaya salı antrenman programınızda değişiklik olabilir. (ZT, DT, Ö, Y)
  (“veya” bağlacı zarf tümleci içinde yer almıştır)

• Çok çalıştık ancak istediğimiz sonucu alamadık. (ZT, Y, Cümle Dışı U, Bli. N, Y)
  (“ancak” bağlacı cümle dışı unsurdur. Cümleleri bağlamıştır)

• Değerli okurlarım, sizlerle bir arada olacağım günü sabırsızlıkla bekliyorum. (Cümle Dışı U, Bli. N, ZT, Y)

7- Bir cümlede tek yükleme birden fazla özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci bağlanabilir. Tam tersi olarak tek bir özne, nesne veya tümleç de birden fazla yükleme bağlanarak ortak kullanılabilir.

• Bu sabah, uykusunu almış bir şekilde işe geldi. (ZT, ZT, DT, Y),
• Kahveyi aldı, yudumladı ve beğenmediğini söyleyerek masaya bıraktı. (Bli N, Y, Y,ZT, DT, Y)
• Okuduğum kitabı sana yarın okulda vereceğim. (Bli N, DT, ZT, DT, Y)
• Annem, ben ve ablam her gün sağlıklı yaşam için spor yaparız.

8- Özne ve belirtisiz nesne isim çekim eklerinden hal ekini alamaz. Çünkü hal eklerinden her biri başka bir öğe yapar. İsmin (-i) hali “belirtili nesne”, (-e, -de ve -den) hali dolaylı tümleç, bazı durumlarda da (-e, -de, -den) hal ekleri zarf tümleci yapma görevi üstlenir.

9- Soru cümleleri farklı öğeleri buldurma yönelik olabilir. Bir soruya verilen cevap hangi öğeyi karşılıyorsa soru o öğeyi buldurmaya yöneliktir. Soru anlamı “mi” edatıyla sağlanan soru cümlelerinde “mi” soru edatı hangi öğeden sonra geliyorsa o öğe aranıyor demektir.

• Bize ne zaman katılacaksınız?
  Cevap: Yarın = Zarf tümleci

• Bunları sana kim anlattı?
  Cevap: O = Özne

• Bu ürünü nereden temin edebilirim?
  Cevap: Marketten = Dolaylı tümleç

• Salonu boyamaya yardım etmesi için kimi çağırdın?
  Cevap: Murat’ı = Belirtili Nesne

• Dün alışverişte Mehmet’i mi gördün?
• Cevap:Mehmet’i gördüm.  = Belirtili Nesne

20 SORUDA CÜMLENİN ÖGELERİ NASIL BULUNUR?

Soru 1 : Cümlenin ögeleri kaça ayrılır ?

Cevap : Temel ögeler ve yardımcı ögeler olmak üzere iki gruba ayrılır . Temel ögeler yüklem ve özne ; yardımcı ögeler ise dolaylı tümleç , zarf tümleci , belirtili nesne ve belirtisiz nesnedir .

Soru 2 : Temel ögeler nelerdir ?

Cevap : Yüklem ve özne temel ögelerdir .

Soru 3 : Yardımcı ögeler nelerdir ?

Cevap : Dolaylı tümleç, zarf tümleci , belirtili nesne ve belirtisiz nesnedir .

Soru 4 :  Cümlede tüm sorular hangi ögeye sorulur ?

Cevap : Bir cümlede önce yüklem bulunur ve diğer tüm ögeler yükleme sorulan sorularla bulunur .

Soru 5 :   Özne ne demektir ?

Cevap : Bir cümlede iş, oluş ya da durumu gerçekleştiren varlığa özne denir.

Soru 6 : Özneyi bulmak için yükleme hangi sorular sorulur ?

Cevap : Özneyi bulmak için yükleme kim” ve “ne” soruları sorulur . Özne insan ise kim sorusu , özne insan dışı bir varlıksa ne orusu kullanılır . Mesela “ Çocuk okuldan eken çıktı.” Cümlesinde yüklem “çıktı” kelimesidir . “kim” sorusunu sorunca “çocuk” cevabını alırız . Bu da özne olur .

Soru 7 : Nesne kaça ayrılır ?

Cevap : Nesne , belirtili ve belirtisiz nesne olmak üzere ikiye ayrılır . Belirtili nesne “neyi, kimi” belirtisiz nesne ise “ne” soruları ile bulunur .

Soru 8 : Belirtili nesne ismin hangi hal ekini alır ?

Cevap : Belirtili nesne ismşn belirtme yanı “i hali” ekini alır . “ dam kapıyı kırdı.” cümlesinde “kapı-y-ı” kelimesi belirtili nesnedir .

Soru 9 :  Belirtili nesneyi bulmak için hangi soru sorulur ?

Cevap : “neyi, kimi” sorulaı sorulur .

Soru 10 : Belirtisiz nesneyi bulmak için hangi soru sorulur ?

Cevap : “ne” sorusu sorulur .

Önemli Not : Hem özne hem de belirtisiz nesneyi bulurken “ne”” sorusu kullanıldığı için hata yapmamak için önce özne bulunmalı, ikinci kez “ne” sorusu sorulabilirse nesne denmelidir .

Soru 11: Yer tamlayıcı ismin hangi hal eklerini alır ?

Cevap : “-e, -de, -den” hal eklerini alır .

Soru 12 : Yer tamlayıcısını bulmak için hangi sorular sorulur ?

Cevap :  “kime, kimde, kimden, neye, neyde, neyden, nereye, nerede, nereden soruları sorulur .

Soru 13 : Zarf tümlecini bulmak için hangi sorular sorulur ?

Cevap : “ ne zaman, nasıl , niçin , ne kadar , niye” soruları ile bulunur .

Soru 14 : YÖNTem kuralı nedir ?

Cevap : Ögeler Yüklem- Özne-Nesne-Tümleçler şeklinde bulunmalıdır .

Soru 15 : Türkçede hangi sorular hiçbir ögeyi buldurmamaktadır ?

Cevap : Neyin ve kimin soruları

Soru 16 : Türkçede neler parçalanamaz ?

Cevap : Cümleler ögelerine ayrılırken isim tamlamaları ve sıfat tamlamaları parçalanamaz . Yani bu tamlamaları oluşturan kelimeler aynı ögenin içerisinde yer almalıdır .

Soru 17 : Türkçede kaç tamlama vardır ?

Cevap : İsim tamlamaları ve sıfat tamlamaları olmak üzere iki tür tamlama vardır . Lise ve üzeri düzeylerde bunlara edat tamlamaları da eklenir .

Soru 18 : İsim tamlamalarına örnek nedir ?

Cevap : adam-ın eller-i , kapı kol-u , okul-un duvarı-nın boya-sı vb.

Soru 19 : Sıfat tamlamalarına örnek nedir ?

Cevap : kırmızı kazak , yeşil elbise vb.

Soru 20: Birleşik fiiller nelerdir ?

Cevap : “etmek, olmak , eylemek, kılmak” fiillerine yardımcı fiil denir ve ögelere ayrılırken bu fiiller isim ile birlikte alınır .” İstediğiniz evrakların hepsi hazır oldu .” cümlesinde yüklem “hazır oldu” şeklinde alınır .